Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
рақамли технология / эмпирик модел / эконометрик модел / потенциал / нисбий модел / прогноз натижалари / ахборот тизими / эндоген ўзгарувчилар / экзоген ўзгарувчилар.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашова Наргиза Бобохоновна

Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг макроиқтисодий барқарорлигини таъминлашда тизимли таҳлил ва рақамли технологиялардан фойдаланиб эмпирик моделини қуриш ва прогноз қилиш механизмларининг назарий асослари такомиллаштирилган. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг макроиқтисодий барқарорлигини таъминлашда асосий ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали фойдаланиш, ёки умумийроқ айтганда мавжуд потенциалдан фойдаланиш даражаси баҳоланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" _25-26 SEPTEMBER, 2024_

ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИК МА^СУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИЦАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИЦТИСОДИЙ БАРЦАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ

Эргашова Наргиза Бобохоновна

Узбекистан Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги хузуридаги Усимликлар карантини ва х,имояси АгентлигиДашкадарё вилояти Усимликлар карантини ва х,имояси бошкармаси, АКТ буйича етакчи мутахассис, Мухаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент Ахборот Технологиялари унверситети, 2-боскич магистранти. https://doi.org/10.5281/zenodo.13838559

Аннотация. Кишлоц хужалик мщсулотлари ишлаб чицаришни ривожлантиришнинг макроицтисодий барцарорлигини таъминлашда тизимли та^лил ва рацамли технологиялардан фойдаланиб эмпирик моделини цуриш ва прогноз цилиш механизмларининг назарий асослари такомиллаштирилган. Кишлоц хужалик ма^сулотлари ишлаб чицаришни ривожлантиришнинг макроицтисодий барцарорлигини таъминлашда асосий ишлаб чицариш ресурсларидан самарали фойдаланиш, ёки умумийроц айтганда мавжуд потенциалдан фойдаланиш даражаси ба^оланган

Калит сузлар: рацамли технология, эмпирик модел, эконометрик модел, потенциал, нисбий модел, прогноз натижалари, ахборот тизими, эндоген узгарувчилар, экзоген узгарувчилар.

Кириш

Иктисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришга йуналтирилган макроицтисодий баркарорликни мустах,камлаш ва юкори иктисодий усиш суръатларини саклаб колиш, миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш, кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш, иктисодиётда давлат иштирокини камайтириш буйича институционал ва таркибий ислох,отларни давом эттириш, хусусий мулк хукукини х,имоя килиш ва унинг устувор мавкеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рагбатлантириш, худудлар, туман ва шахдрларни комплекс ва мутаносиб х,олда ижтимоий-иктисодий тараккий эттириш, инвестициявий мух,итни яхшилаш оркали мамлакатимиз иктисодиётини ривожлантириш долзарб масала булиб х,исобланади.

Янги Узбекистонда барча сохдларда амалга оширилаётган кенг куламдаги ислох,отлар доирасида кишлок хужалик мах,сулотлари ишлаб чикаришни ривожлантиришга, ах,олини озик-овкат мах,сулотлари билан таъминлашга алох,ида эътибор каратилмокда.

Ушбу макола Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 4 октябрдаги П^-4477-сонли ^арори, 2020 йил 18 мартдаги "Аграр ва озик-овкат сохдларини бошкариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4643-сонли ^арори, 2019 йил 25 октябрдаги П^-4499-сонли ^арори, 2021 йил 3 февралдаги "^ишлок хужалигида билим ва инновациялар тизими хдмда замонавий хизматлар курсатишни янада ривожлантириш" тугрисидаги ПФ-6159-сонли Фармони, Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияси,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" _25-26 SEPTEMBER, 2024_

шунингдек, мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат килади.

Президентимиз таъкидлаганидек макроиктисодий баркарорликни таъминлаш сохасида йиллик инфлясия даражасини 2022 йилдаги 9 фоиздан 2023 йилгача 5 фоизга боскичма-боскич пасайтириш, шунингдек, 2023 йилдан бошлаб ялпи ички махсулотга нисбатан 3 фоиздан ошмаслиги керак булган давлат бюджети такчиллигини камайтириш кузда тутилмокда. Дастурий бюджетлаштириш тизимига утиш хам режалаштирилган. Фукаролик бюджети кабул килиниб, ахоли таклифларидан келиб чикиб, хар бир туман бюджетининг 5 фоизи долзарб масалаларни хал этишга йуналтирилган [13,14]

Мавзуга оид адабиётлар тахлили

Маколада кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёнини эконометрик моделлаштириш заруриятининг ахамияти, унинг ишлаб чикариш хажмига таъсири тадкик этилган. ^ишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёнини эконометрик моделлаштириш заруриятининг асосий жихатлари эконометрик тахлил этилган. ^ишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёни учун ишлаб чикиладиган эмпирик моделларда, уларнинг таркибий узгарувчиларини аниклаш асосий вазифалардан биридир. ^ишлок хужалиги иктисодиётнинг битта тармоги хисоблансада, унинг узи хам бир-бирига боглик хусусий тармоклардан ташкил топган. ^ишлок хужалиги махсулотларининг катта улуши тугридан-тугри истеъмолга йуналтирилганлиги унинг таркибий хавфсизлигини таълаб этади. Масаланинг нозик жихати шундаки, ишлаб чикарилган махсулотларнинг товар махсулот сифатида реализация килиниши маълум стандарт таълабларига мос келишини таъкоза этади. Эконометрик моделлаштириш аппарати махсулотнинг бозор иктисодиётида баркарорлик конуниятларини микдорий узгаришларга асосланиб аниклаш ва зарурий сифат узгаришларини олдиндан белгилаш имкониятларини яибрат беради. ^ишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикариш ва бошкаришни узгариб турувчи ракобат мухитида ва бозор шароитларини хисобга олиб, уларнинг мохияти хамда конуниятларини чукур тахлил килишда эконометрик усуллар ва моделлардан фойданилади. Улар ёрдамида прогнозлаш, куп вариантли ечимлардан мукобил ечимни танлаш, таваккалчилик ва ноаниклик шароитида оптимал бошкариш карорларини кабул килиш каби бир катор масалаларнинг назарий ва амалий томонларини урганишда эконометрик моделлаштириш мухим ахамият касб этади.

Тадкикот методлари

^ишлок хужалиги жуда мураккаб тизим хисобланади[4]. Шу сабабли ^ХМИЧ жараёни учун математик тавсиф тузиш, барча богликларни аналитик ифодалаш мумкин эмас. Бу мураккабликни оддий кора кути схемаси ёрдамида оддийликга келтириш мумкин. Бу эса, жараёнга таъсир этувчи омилларни кириш элементлари сифатида олиб, тизимнинг чикиш элементи узгаришини микдорий жихатдан кузатиш имкониятини беради. Бу ерда ^ХМИЧ ни ривожлантиришда моделлаштириш зарурияти келиб чикишини куришимиз мумкин. Макроиктисодий моделлаштириш ёрдамида ^ХМИЧ ни ривожлантириш конуниятларини микдорий бахолашимиз, иктисодий курсаткичларни узгариш тенденцияларини аниклаш асосида ривожланиш ва прогнозлаш йулларини белгилашимиз мумкин булади[9].

Эконометрикада нисбий модел тушунчаси ялпи махсулот (У) нинг корхонадаги ресурслар сарфи (х1, х2, ..., хп) га боглик булади ва у Y=F(х1,...,хn) куринишда ёзилади.[5]

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

Бу ерда (х1, х2, ..., хп) - эркин узгарувчилар - омиллар деб юритилади. Агар нисбий моделда кириш омиллари ресурслар сарфи буйича танланса, у холда бу ишлаб чикариш функциясини ифодалайди. Лекин иктисодий усишга таъсир этувчи омиллар факат ресурс сарфи билан чекланиб колмайди. Иктисодиётнинг шундай тармоклари мавжудки, унда нисбий моделни кенг куламли омиллар билан беришга тугри келади.

^ишлок хужалигида ишлаб чикаришнинг оптимал вариантларини излаш, одатда ресурс таъминотига бориб такалади[6]. Ресурсларни бошкариш асосида ишлаб чикаришни ташкил этиш бугунги кунда такомиллаштирилмаган. Бунга сабаб, математик программалаштириш усулларини куллашда хисоблаш мураккаблиги, масалаларнинг циклик табиати ва бошкаларни келтиришимиз мумкин. Бу ерда такомиллаштириш бизнингча математик программалаштириш аппаратини куллашда чекли вариантлиликга асосланиши зарур.

Ривожланган хориж мамлакатлари тажрибасини истикболда жорий этиш ва истикболда кишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришни эконометрик моделлар асосида самарадорлигини ошириш имкониятларига каратилган амалий тавсияларни ишлаб чикилди[10].

^ишлок хужалигини ривожлантириш, махсулот ишлаб чикаришни микдор ва сифат жихатдан яхшилаш муаммоларини ечиш долзарблигини, жамиятнинг бирламчи эхтиёжларини кондириш масаласанинг дорзарблиги билан асослаш мумкин. Бу унинг иктисодиёт тармоклари орасида ажралиб туриш хусусиятларидан бири хисобланади.

^ишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкариш жараёни узига хос конуниятларга эга. Шу конуниятлар кишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришнинг эконометрик моделлари таркибий кисмини бошка тармоклар иктисодий жараёнларининг нисбий моделларидан фарклайди ва кишлок хужалиги иктисодий курсаткичларининг узаро алокаси асосида ифодаланади. Ишлаб чикариш хажми - ялпи махсулот Y нафакат ишлаб чикариш жараёнидаги ресурслар сарфига боглик булиб колади, балки бу ерда купгина омиллар иштироки кузатилади. Демак, нисбий моделни куйидагича ифодалаш мумкин:

бу ерда Xi- i-тур омиллар туплами.

^ХМИЧ ни ривожлантиришнинг эконометрик моделларини куришнинг замонавий назариясида (1) тенгламанинг амалий ахамиятини ошириш максадида, яъни жуда мураккаблик холатидан чикишни таъминлаш учун Xi омиллар туплами ёрдамида яхлит X -эркли узгарувчилар тупламини шакллантиришга тугри келади. Бунда X тумлам Xi тупламларнинг математик кесишмаси маъносида эмас, балки хар бир тумлам элементларининг узаро богликлик нуктаи назаридан танланади.

Бу ерда n - танланган омиллар сони.

^ХМИЧ жараёнида таъсир этувчи куп сонли омиллар иктисодиётнинг бошка тармокларига нисбатан купрок тасодифий характерда эканлиги билан ажралиб туради. Шу сабабли (2) тенглама стохастик богликликларни ифодалаганда куйидаги куринишда ёзилади:

Y = F(X1,X2,...,Xk)

(1)

Y = F(X = {x(;),j = 1,n; i < k})

(2)

Y = F( X ) + s

(3)

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

Бу ерда S - эмпирик модел хатолиги. ^ишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш жараёни учун ишлаб чикиладиган эмпирик моделларда, уларнинг таркибий узгарувчиларини аниклаш асосий вазифалардан биридир. ^ишлок хужалиги иктисодиётнинг битта тармоги хисоблансада, унинг узи хам бир-бирига боглик тармоклардан ташкил топган. Унда характерланган хар бир курсаткичларнинг алохида хусусиятланиши кам учрайди, яъни узаро алокадорлиги булмаган тушунчалар кам кузатилади. Шу сабабали, уларнинг кийматланишида хам купинча натижавий микдорлар ишлатилади. Бу эса модел таркибий элементлари (узгарувчиларни) аниклашда етарлича муаммо тугдиради. Шунинг учун бизнингча, макроиктисодий моделларни куришда омиллар гурухини алохида шакллантириб олиш керак[9].

Х,озирги кунда кишлок хужалигининг истикболдаги ривожланиш конуниятларини янгича ёндошув ва куп вариантли моделлаштириш усуллари билан тадкик этиш максадга мувофик булади.

Бизнинг фикримизча кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришни эконометрик моделлаштиришда жараённинг тизимли ёндошув асосида асосий масалаларини фарклаш ва натижавий компанентларни умумлаштириш зарур. Айни вактда моделлаштириш худудини комплекслаштириш учун куйиладиган муаммоларни туртта асосий максадга бирлаштирамиз. Бунда ташкил этувчилар сифатида оптималлаштириш, ишлаб чикариш потенциалини аниклаш, ишлаб чикариш тизимининг баркарорлигини таъминлаш ва куп омилли эконометрик моделлаштириш масалаларини фарклаймиз[ 10 ].

^ишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришда оптималлаштириш тушунчасининг турли талкинлари мавжуд булиб, мазкур тадкикот ишимизда АКТ дан фойдаланган холда учта холат учун хал килувчи аппарат сифатида фойдаландик[12].

1-холатда оптималлаштириш тушунчаси кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришда энг кичик бирликнинг, яъни ишлаб чикарувчи субъектининг (бизнинг холда фермер хужалиги танланган) ишлаб чикариш ресурсларига боглик махсулот етиштиришдан максимум фойдасини максад килган фаолиятини режалаштиришни характерлайди. 2-холатда вилоят микёсида асосий ишлаб чикариш ресурсларидан самарали фойдаланиш, ёки умумийрок айтганда мавжуд потенциалдан фойдаланиш даражасини бахолаш оркали кийматланадиган курсаткичларда намоён булади.

3-холатда кишлок хужалиги махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришнинг эконометрик моделларини таккослашда алохида мазмунга эга булди. Х,озирги вактда кишлок хужалиги ишлаб чикариши жараёнини урганишнинг мухим масалаларидан бири тизимли ёндошувдир[11]. Тизимли ёндошувнинг ахамияти шундаки, мавжуд муаммоларни ва уларни келтириб чикарадиган сабабаларни тизимли тахлил килинганда, якуний карор килиш учун тармокдаги муаяян бир иктисодий жараённи кузатишнинг узи етарли эмас. Масалан, кишлок хужалиги тармоги республика микёсида тадкик этилган тадкикотларда ишлаб чикариш функциясидан фойдаланилади. Бунда Кобб-Дуглас шаклидаги ишлаб чикариш функциясидан мехнат ресурслари ва капитал сарфи буйича курилган модел асосида бирламчи хулосалар олиш билан чекланишади. Прогноз курсаткичларини хисоблашда, факат капитал ва мехнат ресурсидан фойдаланилган моделлар юкори адеквантликга эга булсада, эришилган натижаларни юкори аникликда деб

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

хулосалаш мумкин эмас. Замонавий моделлаштиришда Кобб-Дуглас ишлаб чикариш функцияси ишлаб чикаришни ташкил килиш ва бошкариш самарадорлиги билан белгиланадиган техник ишлаб чикаришнинг вакт давомида усиш тенденциясини техник жараёнлар билан богланган шаклига эга булди.

^ишлок хужалигида ишлаб чикаришини ривожлантиришнинг энг мухим вазифаларидан бири - бу мавжуд потенциалдан фойдаланиш самарадорлигини оширишдир. Лекин бу ерда асосий масала - бу ишлаб чикариш потенциалини битта моделда ифодалаш ва у оркали потенциалдан фойдаланиш самарадорлигини аниклашдир. Бу масала бутун бир бир минтака микёсида куриладиган булса жараён янада мураккаблашади. Шунингдек, моделнинг эркли узгарувчиларини танлаш, яъни потенциал таркибий элементларини аниклаш етарлича муаммоларни келтириб чикаради. Бошкача айтганда, шундай моделни ишлаб чикиш мумкин булсинки, бу модел кишлок хужалиги конуниятларини тавсифлай олсин, хамда модел шундай эркли узгарувчиларни уз ичига олиши керакки, бу узгарувчилар узаро тизимли богланган холда ишлаб чикариш жараёнида асосий ролга эга булган алохида омилларнинг кийматини ифодаласин. Биз асосий ишлаб чикариш ресурсларини танлаб, уларнинг харажатлари ортиши эхтимоллиги мавжудлигини хисобга олиб, кинетик ишлаб чикариш функциясининг умумий куринишини ишлаб чикдик, хамда ^ашкадарё вилояти учун бу функциянинг хусусий моделларини курдик. Шунингдек, Кобб-Дуглас типидаги ишлаб чикариш функциясидан хеч кандай харажатлар ортиши мавжуд булмаган холдагина фойдаланиш мумкинлигини аникладик.

Биз таклиф этган кишлок хужалиги ишлаб чикариши учун кинетик ишлаб чикариш функциясининг умумий куриниши куйидагича булиб, яъни

A ■ Y

n

"< ajxj

Yk = AL— = A ■Пx/ ■e

a j=1 (4)

тенглик билан ифодаланади. (4) га асосан, хусусий холатда вилоят кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришда мавжуд потенциалдан фойдаланиш самарадорлигини бахолашда куйидаги моделдан фойдаландик

А -У 4

Yk = ^ = A П x"' ■ ej

k k П X '

a '=1 (5)

Бу ерда Y куйидаги тенгламадан аникланади

ln(Y) = ln(a0) + ^a'x' + Y,"' ln(xj)

'=1 '=1 , (6) шунингдек, xi - кишлок хужалиги ер майдони (минг га); Х2 - уртача ишчилар сони; xj -асосий ишлаб чикариш фондларининг йиллик уртача киймати; Х4 - айланма маблаглар микдори (млрд сум); Y - кишлок хужалиги ялпи махсулот хажми (млрд сум).

(5) моделда " -у'-эркли узгарувчининг эластиклиги ( ' = 1,2,3,4 ), üj -у'-омилнинг

1 фоиз узгаришига (ошишига) натижавий катталикнинг шу омил микдорига нисбатан узгаришини (ошиши ёки камайиши) ифодоловчи коэффициент ( ' = 1,2,3,4 ), ü0 -

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

пропорционаллик коэффициента. Пропорционаллик коэффициенти асосий моделда хеч кандай мазмунга эга булмайди (катнашмайди).

(6) чизикли тенгламанинг таркибий тузилмасига эътибор берилса, унинг таркибидаги ху ресурс узининг логарифмик киймати билан бирга келади. Амалий жихатдан, агар ишлаб чикариш ресурсларидан кайси бирида номутаносиблик холати кузатилса, (6) моделда бу ресурс узининг логарифмик киймати билан бирга келади. Бу холатда ресурс сарфини камайтириш ёки ошириш талаб этилади. Буни куйидаги муносабатда ифодалаш мумкин

с = ( + а]х], } = 1,2,...,4. (7)

Агар, (7) да (. нолга тенг булмаса, ишлаб чикариш хажми (У) нинг усишига етарли у'-ресурс микдорининг оптимал холати (. / а . нисбат билан аникланади.

Агар (7) да а ^х^ купайтма нол кийматга тенг булса, у'-ресурснинг 1 фоизга ортиши Y нинг тугридан тугри (. фоизга ортишини билдиради (X. хар доим мусбат булиши керак).

Агар (• нолга тенг булса, у холда у'-ресурснинг 1 фоизга ортиши Y нинг тугридан тугри аX] фоизга ортиши (ёки камайиши) ни билдиради. Аникрок айтганда а^х^ манфий

аникланса, ресурс микдорининг ошиши ундан фойдаланишнинг самарадорлигининг пасайиши билан бирга келиб (ресурсдан фойдаланиш самарадорлиги уртачан паст), у-ресурснинг 1 фоизга ортиши У нинг тугридан тугри а^х^ фоизга камайишини ифодолайди.

Шунингдек, (5) моделда хар бир ресурс иштирок этади.

2-расм. Цишлоц хужалиги ишлаб чицариш потенциалидан фойдаланиш самарадорлигинибахрлаш масаласини ечиш алгоритм блок-схемаси

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

Шундай килиб, кишлок хужалиги ишлаб чикариш потенциалидан самарали фойдаланиш даражасини бахолаш масаласини ечиш алгоритмини тасвирлашимиз мумкин (2-расм). Келтирилган алгоритм чизикли турда булиб, бу унинг янада тушинарли булишлигига сабаб булади. Масалани ечиш жараёнида маълум шартлар ва такрорий амаллар кузатилсада, бу хар бир алгоритм кадамининг ичида бажариладиган кичик жараён булганлиги учун алохида ахамият касб этмайди. Бу эса моделлаштириш жараёни чизикли алгоритм асосида боришини билдиради.

Тадкикотда ^ашкадарё вилояти кишлок хужаликларини ривожлантиришнинг SWOT-тахлили олиб борилган (1-жадвал).

1-жадвал

Цашцадарё вилояти цишлоц хужаликларини ривожлантиришнинг SWOT-тахлили

КУЧЛИ ТОМОНЛАР ЗАИФ ТОМОНЛАР

кишлок хужалигини ривожлантириш учун махсус кишлок хужалигидаги ислохотларнинг утказилаётганлиги ва хукукий асосларининг яратилганлиги; кишлок хужалигини ривожлантириш учун алохида "^ишлок хужалиги тугрисида" ги ^онуннинг кабул килинганлиги; ^онун асосида - ер ва мулк эгаси булиб шаклланганлиги; кишлок хужалиги тадбиркорлик шаклига кириши ва бунда жамиятнинг бош бугини халк манфаати кондирилаётганлиги; дехкон ва фермерларда ер билан ишлаш куникмаси тулик шаклланиб булганлиги; майда товар ишлаб чикарувчи хужалик сифатида тез мослашувчанлиги, банкротликка мойил эмаслиги; фаолиятининг даромад олишга каратилганлиги. кишлок хужаликларини ривожлантириш учун зарурий иктисодий механизмларнинг такомиллашмаганлиги; бугунги кунда кишлок хужаликлари учун аник тартибга солинган, кулай таъминот тизими мавжуд эмаслиги; кишлок хужаликларини зарурий ресурслар билан таъминлаш асосан хусусий шахслар томонидан амалга оширилаётганлиги; кишлок хужаликларининг сифатли ресурсларни олишга булган имкониятининг чекланганлиги; кишлокларнинг иктисодий саводхонлигини оширишга кизикиши сустлиги, улар ер билан ишлашни билсак, шунинг узи етарли деб билиши ва натижада: юридик макомдаги кишлок хужаликлари сонининг кундан-кунга камайиб бораётганлиги. зарурий техника воситаларининг етишмаслиги, бошка хужалик субъектлари билан узаро кооперация муносабатларининг бузилганлиги, етиштирилган махсулотларни сотиб олиш тизимининг йуклиги.

ИМКОНИЯТЛАР ТАХДИДЛАР

кишлок хужаликлари иктисодий самарадорлик курсаткичларининг ошиши натижасида кишлок кишлок хужалиги сохасидаги бизнес билан шугулланувчилар сонининг ортиб бораётганлиги;

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

ахолисининг кизикиши ортиб бораётганлиги; кишлокда банд булган ахоли сонининг кишлок хужаликлари хисобига купаяётганлиги; махаллий инвестицияларни жалб этиш

имкониятининг купаяётганлиги; чорвачиликка ихтисослашган кишлок хужаликларининг сифат курсаткичи

доимий равишда юкорилиги; давлат томонидан узлуксиз равишда кишлок хужаликларини куллаб-кувватловчи чора-тадбирлар, дастурлар кабул килинаётганлиги.

кишлок хужаликларининг шахсий томорка ва ахоли хужаликлари билан доим ёнма-ён, биргаликда талаффуз этилиши, бу эса учала хужаликни хам битта килиб бирлаштирилган холда олиб бориш мумкин деган хулосага олиб

бораётганлиги; кишлок манфаатининг "чайковчи" ларнинг хисобига салбий равишда, кисман кондирилаётганлиги; чул зоналарида кишлок хужаликлари сонининг кескин камайиб бораётганлиги.

SWOT-тахлили оркали вилоят кишлок хужаликларини ташкил этишда нималарга эътибор каратиш лозимлигини, оила, жамият ва давлат манфаатини кондиришда кишлок хужаликларининг ахамиятини тушуниб олиш мумкин булади. Жумладан, кишлок хужалигини ташкил этмокчи булган фукароларимиз кишлок хужалигини давлат уз химоясига олганлигини, хукукий асос мавжудлигини, танлаган иш фаолияти оркали оиласининг хам, ахолининг хам манфаатини кондираётганлигини билган холда уз ишини бошлайдилар. SWOT-тахлили натижалари вилоятда фаолият юритаётган бошка кишлок хужаликларига уз ракиблари холатини билиш учун хам ёрдам беради, чунки тахлилда кишлок хужаликлари узларининг кучли ва заиф томонларини, имкониятлари ва хавф солаётган тахдидларини хам санаб утадилар.

Натижа ва мухокама

^ишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикариш жараёнининг ривожланишини бахолаш учун тренд моделлари ишлаб чикилди. Ривожланишни бахолаш учун, минтаканинг ишлаб чикариш салохияти курсаткичи, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришнинг тармоклараро нисбий динамикаси курсаткичи, барча тоифалар буйича таркибий динамикаси курсаткичи, ёрдамчи дехкон хужаликларининг жами кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришдаги улушининг узгариш тенденцияси курсаткичи, вилоят дехкончилик хужаликларининг барча тоифалар буйича жами сабзавот махсулотларини етиштириш хажмига нисбатан улушининг узгариш динамикаси курсаткичи, картошканинг хосилдорлик коэффициентини узгариш динамикаси курсаткичи, ихтисослашув коэффициенти курсаткичи танлаб олинди.

Минтаканинг ишлаб чикариш салохияти маълум бир тур махсулотлар буйича ишлаб чикариш хажмининг республика микёсида шу турдаги ишлаб чикарилган махсулотлар хажмидаги улушига асосланиб аникланади. Шунингдек, бу курсаткич маълум бир даврлар оралигида кузатилади. Демак, ^ашкадарё вилоятининг ^ХМИЧ салохиятини бахолашда, куп йиллик утган даврлар (йиллар) даги ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотлари хажмининг мос даврлар (йиллар) даги республика микёсида ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотлари хажмидаги улушлари микдорига асосланамиз.

Утган вактлар ичидаги улуш курсаткичи вилоятнинг эришган ишлаб чикариш салохияти хакида хулоса чикаришни таъминлайди, аммо у келгуси холатни акс эттирмайди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" 25-26 SEPTEMBER, 2024

Бунинг учун, ишлаб чикаришга жорий килинган амалдаги тамоиллар, устувор йуналишлар, харакат механизмлари асосида ривожланиш чизиги кайси конуният асосида давом этишини билиш керак. Бу конуниятларнинг динамик хусусиятга эга булиши, унинг динамик моделларда ифодаланишини билдиради Шу сабабали вилоят ^ХМИЧ салохиятини кейинги кадамларда бахолаш учун тренд моделлардан фойдаланамиз.

Бу курсаткичнинг ахамияти ^ХМИЧ ни ривожлантириш моделлари ёрдамида прогноз килишда натижавий катталикни характерлайди.

Вилоят ^ХМИЧ хажмининг республика буйича жами кишлок хужалиги махсулотлар хажмига нисбатан улушининг сунги йигирма йиллик даврдаги тенденцияси 5-тартибли полином куринишидаги тренд модел ёрдамида бахоланади (3-расм). Энг юкори курсаткичли модел айнан шунга мос келмокда.

10,00% 9,50% 9,00%% 8,50°% 8,00%% 7,50% 7,00%

y = 0,0788t0 0636 R2 = 0,5714

Даражали тренд модел

y = 5E-07t5 - 3E-05t4 + 0,0007t3 - 0,0065t2 + 0,0276t + 0,0496

R2 = 0,812

Полиномиал (5-тартибли) тренд модел

3-расм. Цашцадарё вилоятининг ЦХМИЧ салохиятини бщолашнинг тренд моделлари

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Детерминация коэффициенти 0,812 га тенг. Кейинги уринда даражали тренд модел булиб, мос равишда детерминация коэффициенти 0,57 га тенг булмокда. Бошка куринишдаги трендлар тавсия этилмайди, масалан чиизикли тренд модел учун бу курсаткич 0,31 га тенг. Демак, вилоят ^ХМИЧ хажмининг республика буйича жами кишлок хужалиги махсулотлар хажмига нисбатан улуши узгариш тенденциясини бахолашда 5-тартибли полином куринишидаги тренд моделни кабул киламиз. Унга кура 2021-2025 йиллар давомида вилоят улушини хисоблаймиз. Натижада мос равишда куйидагиларга эга буламиз: (7,14 %; 8,39 %; 9,05 %; 9,36 %; 9,54 %). Шунингдек, кейинги унинчи йилликда вилоят улуши 12,56 фоизни ташкил этади. Куриш мумкинки вилоятнинг ^ХМИЧ нинг ривожланишининг натижавий курсаткичи кейинги йилларда каътий монотонлик хусусияга, яъни йиллар кесимида узлуксиз усиш чизигига эга булади.

Тренд моделни аниклашда ихтисолашув коэффициентларининг текисланган кийматларидан фойдаланамиз. Ухолда фермер ва дехкон хужаликларининг ихтисослашув коэффициентини бахолаш учун куйидаги трендларни аниклаймиз:

(7)

Г = 0,0003/2 + 0,0012/ + 0,9524

J 1 x )

KcXô / x ) = 0,2609 ■ exp(0,0022 ■ / )

(8)

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" _25-26 SEPTEMBER, 2024_

(7) тренд модел учун детерминация коэффициенти 0,97 га, Фишер мезони киймати 258,7 га,

(8) модел учун бу курсаткичлар 0,91 ва 80,9 га тенг. Демак, олинган тренд моделлар ишончли.

(7) ва (8) тренд моделлардан фойдаланиб, фермер ва дехкон хужаликларининг кейинги йиллардаги ихтисослашув коэффициентини прогноз килиш имкониятимиз бор.

3-жадвал.

2021-2025 йиллар учун фермер ва дех;цон хужаликларининг ихтисослашув

коэффициенти учун прогноз курсаткичлари

Курсаткичлар Прогноз йиллари Уртача киймат

2021 2022 2023 2024 2025

Фермер хужалиги ихтисослашув коэффициети 0,9539 0,9560 0,9587 0,9620 0,9659 0,9593

Дехкон хужалиги ихтисослашув коэффициети 0,2615 0,2621 0,2626 0,2632 0,2638 0,2626

Ихтисослашув коэффициентининг кейинги беш йилдаги уртача киймати фермер хужаликлари учун 0,9593 га тенг. Дехкон хужаликлари буйича бу курсаткич 0,2626 ни ташкил этмокда.

Хулоса

Прогноз натижаларидан куришимиз мумкинки, асосий дон махсулотлари ялпи хосили фермер хужаликлари хиссасига тугри келади. Дехкон хужаликларида чорвачилик ва паррандачилик махсулотларини етиштириш баркарорлиги сакланиб колади. Бу шуни билдирадики хозирги вактда корамолчилик, куйчилик ва эчкичилик, паррандачилик фалоияти дехкончилик хужаликларининг асосини ташкил этади.

Эконометрик моделлар ёрдамида тадкик этилаётган,прогнозлаштирилаётган объект сифатида кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш жараёнининг танланиши ишнинг долзарблик даражасини ошириб юборади.Бунинг сабаблари юкорида таъкидлаб утилди.Демак,соханинг маълум бир кисми учун олиб борилган тадкикот натижалари хам катта ахамиятга эга булади.

^ишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш чора-тадбирлари режаси буйича натижаларга киска муддатларда эришиш назарда тутилиши,ишлаб чикариш махсулотлари таркибий кисмида алмашиниш холати киска муддатларга режалаштирилиш эхтимоли,кишлок хужалик махсулотларини экспорт килиш даражаси ва мавсумий динамикасидаги узгариш,сохада кулланилаётган техника ва технологияларнинг ривожланиш тенденциясидаги тезкорлик,махсулотларга талаб субъектларининг микдоридаги усиш нотекислиги каби омилларнинг узи хам киска муддатли прогнозлаштиришнинг ахамиятли эканлигини курсата олади.

Юкоридаги куриб утилган хисоблаш натижалариниг фаркидан айтиш мумкинки,агар кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш микдори буйича прогнозни амалга ошириш учун тулик давр(яхлит бир мавсум) маълумотларидан фойдаланилмаса,у холда номутоносиблик даражасининг ошиб кетиши (мукаррар)кузатилади.Бу эса олинган киска даврнинг хар бири тулик булишини талаб этар экан.Прогноз аниклигини бахолаш

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "STATUS AND DEVELOPMENT PROSPECTS OF FUNDAMENTAL AND APPLIED MICROBIOLOGY: THE VIEWPOINT OF YOUNG SCIENTISTS" _25-26 SEPTEMBER, 2024_

учун экстраполяция методидан фойдаланилди ва унинг киска муддатли прогноз натижаларини бахолаш учун мос келувчи усул эканлиги яна бир бор уз исботини топди.Чунки,прогноз жараёнида тадбик этиладиган усуллаллар тугри танланганлиги одатда муваффакиятли тажрибалар сонининг куплиги билан характерланади.Шундай экан,мазкур тадкикот жараёнидаги олинган натижалар хам шу тажрибалар сонини ортишига хизмат килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сон Фармонининг 1-иловаси «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси»Хех.^

2. ПФ-6079 "Узбекистон Республикасининг 2035 йилгача ривожланиш стратегиялари" давлат дастури 5.10.2020 й

3. Введение в «цифровую» экономику / подобщ. ред. А. В. Кешелава. М. : ВНИИ Геосистем,2017. 28 с.

4. Обзор агропродовольственной торговой политики в постсоветских странах 2017-2018. Продовольственная и сельскохозяйственная организация Объединенных Наций. ФАО. Рим,2020 год

5. А.Ишназаров, Ш.Нуруллаева, М.Муминова, Н.Рузметова. Эконометрика асослари. Укув кулланма. -Тошкент: Иктисодиёт, 2019 йил, 258 бет

6. Н. Ф. Корсун, А. С. Марков, М. М. Кондровская. Моделирование и оптимизация в агропромышленном комплексе. Учебно- методическое пособие. Минск : БГАТУ, 2019. - 252 с.

7. Cobb, G.W. A theory of production /G.W. Cobb, P.H.Douglas // Amer. Econ. Rev.,1928,March, Supp.1., p.139- 165.

8. Алимов P.X., Болтаева Л.Р., Ишназаров А.И. Эконометрика-2. Укув кулланма. "Иктисодиёт" нашриёти.-T.: ТДИУ, 2012. -115 б. (85 б.)

9. Mukhitdinov Kh. S, Juraev F.D.Methods of Macroeconomic Modeling. International Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD) Special Issue on International Research Development and Scientific Excellence in Academic Life Available Online: www.ijtsrd.com e-ISSN: 2456 - 6470

10. Mukhitdinov Kh. S., Rakhimov A.N. EMPIRICAL MODELS WHICH WERE BUILT FOR EACH SECTOR OF THE SERVICE SECTOR TO THE POPULATION OF THE REGION. South Asian Journal of Marketing & Management Research (SAJMMR) https://saarj.com

11. Mukhitdinov Kh. S., Axmedova B.A. ECONOMETRIC MODELING AND FORECASTING OF EDUCATIONAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION. International Journal for Innovative Enginering and Management Research. Vol 10 Issue01, Jan2021 ISSN 2456 - 5083 www.ijiemr.org

12. Mukhitdinov Kh. S., Nosirov B.N. COMMUNICATION AND INFORMATION SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION. Jan -March. 21 Vol. 11 No.01 SJIF 7.201 & GIF 0.626 ISSN-2249-9512 Journal of Management Value & Ethics

13. www.lex.uz /Узбекистон Республикаси ^онунчилик маълумотлари миллий базаси

14. https://revew.uz/uz/post/strategiya-novy-uzbekistan-2022-2026-makroekono-micheskaya-stabilnost

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.