Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
33
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
рақамли технология / эмпирик модел / эконометрик модел / потенциал / нисбий модел / прогноз натижалари / ахборот тизими / эндоген ўзгарувчилар / экзоген ўзгарувчилар.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашова Наргиза Бобохоновна

Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг макроиқтисодий барқарорлигини таъминлашда тизимли таҳлил ва рақамли технологиялардан фойдаланиб эмпирик моделини қуриш ва прогноз қилиш механизмларининг назарий асослари такомиллаштирилган. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг макроиқтисодий барқарорлигини таъминлашда асосий ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали фойдаланиш, ёки умумийроқ айтганда мавжуд потенциалдан фойдаланиш даражаси баҳоланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОИҚТИСОДИЙ БАРҚАРОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ»

ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИК МАДСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧЩАРИШНИ

РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МАКРОЩТИСОДИЙ БАРЦАРОРЛИГИНИ

ТАЪМИНЛАШ Эргашова Наргиза Бобохоновна

Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги хузуридаги Усимликлар карантини ва химояси АгентлигиДашкадарё вилояти Усимликлар карантини ва химояси бошкармаси,АКТ буйича етакчи мутахассис,Тошкент Давлат Иктисодиёт

унверситети,Иккинчи Олий таълим,Иктисодиёт факультети,4-боскич талабаси.

E-mail: qoploncha89@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo. 8371663

Аннотация. Кишлоц хужалик маусулотлари ишлаб чицаришни ривожлантиришнинг макроицтисодий барцарорлигини таъминлашда тизимли таулил ва рацамли технологиялардан фойдаланиб эмпирик моделини цуриш ва прогноз цилиш механизмларининг назарий асослари такомиллаштирилган. Кишлоц хужалик маусулотлари ишлаб чицаришни ривожлантиришнинг макроицтисодий барцарорлигини таъминлашда асосий ишлаб чицаришресурсларидан самарали фойдаланиш, ёки умумийроц айтганда мавжуд потенциалдан фойдаланиш даражаси бауоланган

Калит сузлар: рацамли технология, эмпирик модел, эконометрик модел, потенциал, нисбий модел, прогноз натижалари, ахборот тизими, эндоген узгарувчилар, экзоген узгарувчилар.

Аннотация. Усовершенствованы теоретические основы построения эмпирических моделей и механизмы прогнозирования с использованием системного анализа и цифровых технологий для обеспечения макроэкономической устойчивости развития сельскохозяйственного производства. Оценивался уровень эффективного использования основных производственных ресурсов, или в более общем плане уровень использования имеющегося потенциала, в обеспечении макроэкономической устойчивости развития производства сельскохозяйственной продукции.

Ключевые слова:Цифровая технология,эмпирическая модель

модонометра,потенциал,относительная модель,результаты прогноза,информационная система.

Abstract. Theoretical foundations for building empirical models and forecasting mechanisms using system analysis and digital technologies have been improved to ensure macroeconomic sustainability of the development of agricultural production. The level of effective use of the main production resources, or more generally the level of use of the available potential, was assessed in ensuring the macroeconomic sustainability of the development of agricultural production.

Keywords: Digital technology,empirical modometer model,potential,relative modelforecast results,information system,endogenous variables,exogenous variables.

Кириш

Иктисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришга йуналтирилган макроиктисодий баркарорликни мустахкамлаш ва юкори иктисодий усиш суръатларини саклаб колиш, миллий иктисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш, кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантириш, иктисодиётда давлат

иштирокини камайтириш буйича институционал ва таркибий ислохотларни давом эттириш, хусусий мулк хукукини химоя килиш ва унинг устувор мавкеини янада кучайтириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожини рагбатлантириш, худудлар, туман ва шахарларни комплекс ва мутаносиб холда ижтимоий-иктисодий тараккий эттириш, инвестициявий мухитни яхшилаш оркали мамлакатимиз иктисодиётини ривожлантириш долзарб масала булиб хисобланади.

Янги Узбекистонда барча сохаларда амалга оширилаётган кенг куламдаги ислохотлар доирасида кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантиришга, ахолини озик-овкат махсулотлари билан таъминлашга алохида эътибор каратилмокда.

Ушбу макола Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 4 октябрдаги П^-4477-сонли ^арори, 2020 йил 18 мартдаги "Аграр ва озик-овкат сохаларини бошкариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4643-сонли ^арори, 2019 йил 25 октябрдаги П^-4499-сонли ^арори, 2021 йил 3 февралдаги "^ишлок хужалигида билим ва инновациялар тизими хамда замонавий хизматлар курсатишни янада ривожлантириш" тугрисидаги ПФ -6159- сонли Фармони, Узбекистон Республикаси кишло к хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияси, шунингдек, мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат килади.

Президентимиз таъкидлаганидек макроиктисодий баркарорликни таъминлаш сохасида йиллик инфлясия даражасини 2022 йилдаги 9 фоиздан 2023 йилгача 5 фоизга боскичма-боскич пасайтириш, шунингдек, 2023 йилдан бошлаб ялпи ички махсулотга нисбатан 3 фоиздан ошмаслиги керак булган давлат бюджети такчиллигини камайтириш кузда тутилмокда. Дастурий бюджетлаштириш тизимига утиш хам режалаштирилган. Фукаролик бюджети кабул килиниб, ахоли таклифларидан келиб чикиб, хар бир туман бюджетининг 5 фоизи долзарб масалаларни хал этишга йуналтирилган [13,14]

Мавзуга оид адабиётлар тахлили

Маколада кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёнини эконометрик моделлаштириш заруриятининг ахамияти, унинг ишлаб чикариш хажмига таъсири тадкик этилган. ^ишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёнини эконометрик моделлаштириш заруриятининг асосий жихатлари эконометрик тахлил этилган. ^ишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёни учун ишлаб чикиладиган эмпирик моделларда, уларнинг таркибий узгарувчиларини аниклаш асосий вазифалардан биридир. ^ишлок хужалиги иктисодиётнинг битта тармоги хисоблансада, унинг узи хам бир-бирига боглик хусусий тармоклардан ташкил топган. ^ишлок хужалиги махсулотларининг катта улуши тугридан-тугри истеъмолга йуналтирилганлиги унинг таркибий хавфсизлигини таълаб этади. Масаланинг нозик жихати шундаки, ишлаб чикарилган махсулотларнинг товар махсулот сифатида реализация килиниши маълум стандарт таълабларига мос келишини таъкоза этади. Эконометрик моделлаштириш аппарати махсулотнинг бозор иктисодиётида баркарорлик конуниятларини микдорий узгаришларга асосланиб аниклаш ва зарурий сифат узгаришларини олдиндан белгилаш имкониятларини яибрат беради. ^ишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикариш ва бошкаришни узгариб турувчи ракобат мухитида ва бозор шароитларини хисобга олиб, уларнинг мохияти хамда конуниятларини чукур тахлил килишда эконометрик усуллар ва

моделлардан фойданилади. Улар ёрдамида прогнозлаш, куп вариантли ечимлардан мукобил ечимни танлаш, таваккалчилик ва ноаниклик шароитида оптимал бошкариш карорларини кабул килиш каби бир катор масалаларнинг назарий ва амалий томонларини урганишда эконометрик моделлаштириш мухим ахамият касб этади.

Тадкикот методлари

^ишлок хужалиги жуда мураккаб тизим хисобланади[4]. Шу сабабли ^ХМИЧ жараёни учун математик тавсиф тузиш, барча богликларни аналитик ифодалаш мумкин эмас. Бу мураккабликни оддий кора кути схемаси ёрдамида оддийликга келтириш мумкин. Бу эса, жараёнга таъсир этувчи омилларни кириш элементлари сифатида олиб, тизимнинг чикиш элементи узгаришини микдорий жихатдан кузатиш имкониятини беради. Бу ерда ^ХМИЧ ни ривожлантиришда моделлаштириш зарурияти келиб чикишини куришимиз мумкин. Макроиктисодий моделлаштириш ёрдамида ^ХМИЧ ни ривожлантириш конуниятларини микдорий бахолашимиз, иктисодий курсаткичларни узгариш тенденцияларини аниклаш асосида ривожланиш ва прогнозлаш йулларини белгилашимиз мумкин булади[9].

Эконометрикада нисбий модел тушунчаси ялпи махсулот (У) нинг корхонадаги ресурслар сарфи (х1, х2, ..., хп) га боглик булади ва у Y=F(x1,...,xn) куринишда ёзилади.[5] Бу ерда (х1, х2, ..., хп) - эркин узгарувчилар - омиллар деб юритилади. Агар нисбий моделда кириш омиллари ресурслар сарфи буйича танланса, у холда бу ишлаб чикариш функциясини ифодалайди. Лекин иктисодий усишга таъсир этувчи омиллар факат ресурс сарфи билан чекланиб колмайди. Иктисодиётнинг шундай тармоклари мавжудки, унда нисбий моделни кенг куламли омиллар билан беришга тугри келади.

^ишлок хужалигида ишлаб чикаришнинг оптимал вариантларини излаш, одатда ресурс таъминотига бориб такалади[6]. Ресурсларни бошкариш асосида ишлаб чикаришни ташкил этиш бугунги кунда такомиллаштирилмаган. Бунга сабаб, математик программалаштириш усулларини куллашда хисоблаш мураккаблиги, масалаларнинг циклик табиати ва бошкаларни келтиришимиз мумкин. Бу ерда такомиллаштириш бизнингча математик программалаштириш аппаратини куллашда чекли вариантлиликга асосланиши зарур.

Ривожланган хориж мамлакатлари тажрибасини истикболда жорий этиш ва истикболда кишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришни эконометрик моделлар асосида самарадорлигини ошириш имкониятларига каратилган амалий тавсияларни ишлаб чикилди[10].

^ишлок хужалигини ривожлантириш, махсулот ишлаб чикаришни микдор ва сифат жихатдан яхшилаш муаммоларини ечиш долзарблигини, жамиятнинг бирламчи эхтиёжларини кондириш масаласанинг дорзарблиги билан асослаш мумкин. Бу унинг иктисодиёт тармоклари орасида ажралиб туриш хусусиятларидан бири хисобланади.

^ишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкариш жараёни узига хос конуниятларга эга. Шу конуниятлар кишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришнинг эконометрик моделлари таркибий кисмини бошка тармоклар иктисодий жараёнларининг нисбий моделларидан фарклайди ва кишлок хужалиги иктисодий курсаткичларининг узаро алокаси асосида ифодаланади. Ишлаб чикариш хажми - ялпи махсулот Y нафакат ишлаб чикариш жараёнидаги ресурслар сарфига боглик булиб колади, балки бу ерда купгина омиллар иштироки кузатилади. Демак,

(1)

бу ерда Xi- i-тур омиллар туплами.

^ХМИЧ ни ривожлантиришнинг эконометрик моделларини куришнинг замонавий назариясида (1) тенгламанинг амалий ахамиятини ошириш максадида, яъни жуда мураккаблик холатидан чикишни таъминлаш учун Xi омиллар туплами ёрдамида яхлит X -эркли узгарувчилар тупламини шакллантиришга тугри келади. Бунда X тумлам Xi тупламларнинг математик кесишмаси маъносида эмас, балки хар бир тумлам элементларининг узаро богликлик нуктаи назаридан танланади.

Бу ерда n - танланган омиллар сони.

^ХМИЧ жараёнида таъсир этувчи куп сонли омиллар иктисодиётнинг бошка тармокларига нисбатан купрок тасодифий характерда эканлиги билан ажралиб туради. Шу сабабли (2) тенглама стохастик богликликларни ифодалаганда куйидаги куринишда ёзилади:

Бу ерда s - эмпирик модел хатолиги. ^ишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш жараёни учун ишлаб чикиладиган эмпирик моделларда, уларнинг таркибий узгарувчиларини аниклаш асосий вазифалардан биридир. ^ишлок хужалиги иктисодиётнинг битта тармоги хисоблансада, унинг узи хам бир-бирига боглик тармоклардан ташкил топган. Унда характерланган хар бир курсаткичларнинг алохида хусусиятланиши кам учрайди, яъни узаро алокадорлиги булмаган тушунчалар кам кузатилади. Шу сабабали, уларнинг кийматланишида хам купинча натижавий микдорлар ишлатилади. Бу эса модел таркибий элементлари (узгарувчиларни) аниклашда етарлича муаммо тугдиради. Шунинг учун бизнингча, макроиктисодий моделларни куришда омиллар гурухини алохида шакллантириб олиш керак[9].

Хрзирги кунда кишлок; хужалигининг истикболдаги ривожланиш конуниятларини янгича ёндошув ва куп вариантли моделлаштириш усуллари билан тадкик этиш максадга мувофикк булади.

Бизнинг фикримизча кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришни эконометрик моделлаштиришда жараённинг тизимли ёндошув асосида асосий масалаларини фарклаш ва натижавий компанентларни умумлаштириш зарур. Айни вактда моделлаштириш худудини комплекслаштириш учун куйиладиган муаммоларни туртта асосий максадга бирлаштирамиз. Бунда ташкил этувчилар сифатида оптималлаштириш, ишлаб чикариш потенциалини аниклаш, ишлаб чикариш тизимининг баркарорлигини таъминлаш ва куп омилли эконометрик моделлаштириш масалаларини фарклаймиз[ 10 ].

^ишлокк хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришни ривожлантириш ва бошкаришда оптималлаштириш тушунчасининг турли талкинлари мавжуд булиб, мазкур тадкикот ишимизда АКТ дан фойдаланган холда учта холат учун хал килувчи аппарат сифатида фойдаландик[12].

1-холатда оптималлаштириш тушунчаси кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришда энг кичик бирликнинг, яъни ишлаб чикарувчи субъектининг (бизнинг холда

Y = F(X = {x(i),j = 1,n; i < k})

(2)

Y = F(X ) + s

(3)

^epMep xy^anura TaHnaHraH) umnaG HH;apum pecypcnapura Gof.h; MaxcynoT eTHmTHpumgaH MaKcuMyM ^oMgacuHH Ma;cag KunraH ^aonuaTHHu pe^anamTHpumHH xapaKrepnaMgu.

2-xonaTga bh.oat MHKecuga acocuH urnnaG HHKapHm pecypcnapugaH caMapanu ^oMganaHum, eKH yMyMuHpo; aHTraHga MaB^yg пoтeнцнa.пgaн ^oMganaHum gapa:®acHHH Gaxonam op;anu KHHMaTnaHagHraH KypcaTKHHnapga HaMoeH Gynagu.

3-xonaTga Kumno; xy^anuru MaxcynoTnap umnaG HH;apumHH puBo^naHTHpum Ba 6om;apHmHHHr экoнoмeтpнк MogennapuHH TaKKOC.amga anoxuga Ma3MyHra эгa Gyngu.

X,O3HprH BaKTfla Kumno; xy^anuru umnaG HHKapumu ^apaeHHHH ypraHHmHHHr MyxHM MacananapugaH 6upu th3hm.h eHgomyBgHp[11]. Th3hm.h eHgomyBHHHr axaMHaTH myHgaKH, MaB^yg MyaMMO.apHH Ba ynapHH KenTupuG HHKapaguraH ca6a6anapHH th3hm.h Taxgun KH.HHraHga, aKyHHH ;apop Kunum yHyH TapMoKgaru MyaaaH 6up HKrucogHH ^apaeHHH Ky3aTHmHHHr y3H eTapnu эмac. MacanaH, Kumno; xy^anura TapMOFH pecnyG.HKa MHKecuga TagKHK этн.гaн TagKHKoTnapga urnnaG HHKapHm ^yHKHuacugaH ^oMganaHunagu. ByHga K066 -^yrnac maKnugara urnnaG Hu;apum ^yHKHuacugaH MexHaT pecypcnapu Ba KanHTa. cap$H GyHuHa Kypu.raH Mogen acocuga GupnaMHH xynocanap onum GunaH HeKnaHumagu. nporHO3 KypcaTKHH.apHHH xucoGnamga, $a;aT KanHTa. Ba MexHaT pecypcugaH ^oMganaHunraH Mogennap ro;opu ageKBaHT.HKra эгa Gyncaga, эpнmн.гaн HaTH^anapHH ro;opu aHHKgHKga ge6 xynocanam MyMKHH эмac. 3aMOHaBHH MogennamTHpumga K066-^yrnac umnaG HH;apum ^yHKHHacu umnaG HH;apumHH TamKH. Kunum Ba GomKapum caMapagopnuru GunaH GenrunaHaguraH TexHHK umnaG HH;apumHHHr BaKT gaBOMHga ycum тeнgeнцнacннн TexHHK ^apaeH.ap GunaH GoFnaHraH maKnura эгa Gyngu.

^umnoK xy^anuruga umnaG HH;apumHHH pHBo^naHTHpumHHHr энг MyxuM Ba3H^a.apugaH 6upu - 6y MaB^yg потeнцнa.gaн ^oMganaHum caMapagopnuruHH omupumgup. HeKHH 6y epga acocuH Macana - 6y umnaG HH;apum потeнцнa.ннн Gurra Mogenga H^oganam Ba y opKanu потeнцнa.gaн (^oMganaHum caMapagopnuruHH aHHKgamgup. By Macana 6yryH 6up 6up MHHTa;a MHKecuga KypunaguraH 6ynca ^apaeH aHaga MypaKKaGnamagu. fflyHHHrgeK, Moge.HHHr эpкпн y3rapyBHHnapuHH TaH.am, atHH потeнцнaп TapKuGuH эneмeнтnapннн aHHKgam erapnuna MyaMMO.apHH KenTupuG HHKapagu. Bom;ana aHTraHga, myHgaH Moge.HH umnaG HHKum MyMKHH GyncuHKH, 6y Mogen KHmno; xy^anura KOHyHuaT.apHHH TaBcu^naH o.chh, xaMga Mogen myHgaH эpкпн y3rapyBHHnapHH y3 HHHra onumu KepaKKH, 6y y3rapyBHHnap y3apo th3hm.h GoFnaHraH xonga urnnaG HHKapHm ^apaeHuga acocuH ponra эra GynraH anoxuga oMHnnapHHHr KHHMaTHHH H^oganacuH.

Bh3 acocuH umnaG HH;apum pecypcnapuHH TaHnaG, ynapHHHr xapa^araapu opTumu эxтнмonnнrн MaB^ygnurHHH xucoGra onu6, KHHeTHK urnnaG HH;apum ^yHKHHacuHHHr yMyMHH KypuHHmHHH umnaG HHKgHK, xaMga ^am;agape bh.o^th yHyH 6y ^yHKHH^HHHr xycycuH MogennapuHH KypgHK. fflyHHHrgeK, Ko66-^yrnac тнпнgarн urnnaG HH;apum ^yHKHHacugaH xeH KaHgaH xapa^amap opTumu MaB^yg GynMaraH xongarHHa ^oHganaHum MyMKHHnuruHH aHHKgagHK.

Bh3 TaKnH^ этraн KHmno; xy^anuru umnaG HHKapumu yHyH KHHeTHK umnaG HH;apum ^yHKHHacHHHHr yMyMHH KypHHHmu KyHugaruHa 6ynu6, atHH

Yk = ^ = A -fix? ■ e'J'J

a" (4)

TeHrnHK GunaH H^oganaHagu. (4) ra acocaH, xycycuH xonaTga bh.o^t KHmno; xy^anuru MaxcynoTnapu urnnaG HH;apumga MaB^yg пoтeнцнangaн ^oHganaHum caMapagopnuruHH

6axonamga KyMugaru MogengaH ^oMganaHguK

A ■ Y 4

aj „aixi

(5)

(6)

Yk = = Ak-nV ■ e

ao J=i

By epga Y KyHugaru TeHrnaMagaH aHHKgaHagu

4 4

ln(Y) = ln(a0) + YQjXj + Y^Vj ln(Xj)

j=1 J=1 ,

myHHHrgeK xi - KumnoK xy^anurH ep MaMgoHH (MHHr ra); x2 - ypTana umnunap cohh; x3 - acocuM umna6 HHKapum ^oHgnapuHHHr MunnHK ypTana KHHMaTu; x4 - aMnaHMa Ma6.nar.nap MHKgopu (M.pg cyM); Y - KurnnoK xy^anurH annu MaxcynoT xa:®MH (M.pg cyM).

(5) Mogenga - j^pKnu y3rapyBHHHHHr эnacтнкпнгн (j = 1,2,3,4 ), a " j-oMH.HHHr 1 ^oh3 y3rapHmHra (omamHra) HaTH^aBHH KaTTanHKHHHr my omh. MHKgopura Huc6aTaH y3rapHmHHH (omumu eKH KaMaMumu) h^oao.obhh кoэ$$нцнeнт (J = 1,2,3,4), a0 -

пpoпopцнoнannнк кoэ$$нцнeнтн. Пpoпopцнoнannнк кoэ$$нцнeнтн acocuM Mogenga xen KaHgaM Ma3MyHra эra 6ynMaMgH (KaTHamMaMgu).

(6) hh3hk.h TeHrnaMaHHHr TapKu6uH Ty3H.Macura эtтн6op 6epunca, yHHHr TapKH6ugaru Xj pecypc y3HHHHr norapu^MHK KHHMaTu 6unaH 6upra Kenagu. AManuH ^uxaTgaH, arap Hmna6 HHKapum pecypcnapugaH KaMcu 6upuga HoMyTaHocu6nHK xonaTH Ky3aTunca, (6) Mogenga 6y pecypc y3HHHHr norapu^MHK KHHMaTH 6unaH 6upra Kenagu. By xonaTga pecypc cap^HHH KaMaHTupum eKH omupum Tana6 этнnagн. ByHH KyMugaru MyHoca6aTga H^oganam MyMKHH

c = (+ a.jXj' J = 1'2>...>4. (7)

Arap, (7) ga Honra TeHr 6y.Maca, umna6 HHKapum xa^MH (Y) HHHr ycumura eTapnu j-pecypc MHKgopuHHHr onTHMan xonaTH / a. Huc6aT 6unaH aHHKgaHagu.

Arap (7) ga a.Xj KynaHTMa ho. KHHMaTra TeHr 6ynca, j-pecypcHHHr 1 $ou3ra opTumu Y HHHrTyrpugaH Tyrpu $ou3ra opTumuHH 6ungupagH ((. xap gouM Myc6aT 6ynumH KepaK).

Arap ( Honra TeHr 6ynca, y xonga j-pecypcHHHr 1 $ou3ra opTumu Y HHHr TyrpugaH Tyrpu a-jXj ^ou3ra opTumu (eKH KaMaMumu) hh 6ungupagH. Ahhkpok aHTraHga ajXj MaH^uM

aHHKgaHca, pecypc MHKgopuHHHr omumu yHgaH ^oMganaHumHHHr caMapagopnHrHHHHr nacaMumu 6unaH 6upra Kenu6 (pecypcgaH ^oMganaHum caMapagopnuru ypTanaH nacT), j-pecypcHHHr 1 $ou3ra opTumu YHHHr TyrpugaH Tyrpu ax ^ou3ra KaMaMumuHH H^ogonaMgu.

fflyHHHrgeK, (5) Mogenga xap 6up pecypc umTupoK этagн.

2-расм. Цишлоц хужалиги ишлаб чицариш потенциалидан фойдаланиш самарадорлигинибахрлаш масаласини ечиш алгоритм блок-схемаси

Шундай килиб, кишлок хужалиги ишлаб чицариш потенциалидан самарали фойдаланиш даражасини бахолаш масаласини ечиш алгоритмини тасвирлашимиз мумкин (2-расм). Келтирилган алгоритм чизикли турда булиб, бу унинг янада тушинарли булишлигига сабаб булади. Масалани ечиш жараёнида маълум шартлар ва такрорий амаллар кузатилсада, бу хар бир алгоритм кадамининг ичида бажариладиган кичик жараён булганлиги учун алохида ахамият касб этмайди. Бу эса моделлаштириш жараёни чизикли алгоритм асосида боришини билдиради.

Тадкикотда ^ашкадарё вилояти кишлок хужаликларини ривожлантиришнинг SWOT-тахлили олиб борилган (1-жадвал).

1-жадвал

Кашкадарё вилояти кишлок хужаликларини ривожлантиришнинг SWOT -тахлили

КУЧЛИ ТОМОНЛАР ЗАИФ ТОМОНЛАР

кишлок хужалигини ривожлантириш учун махсус кишлок хужалигидаги ислохотларнинг утказилаётганлиги ва хукукий асосларининг яратилганлиги; кишлок хужалигини ривожлантириш учун алохида "^ишлок хужалиги тугрисида" ги ^онуннинг кабул кишлок хужаликларини ривожлантириш учун зарурий иктисодий механизмларнинг такомиллашмаганлиги; бугунги кунда кишлок хужаликлари учун аник тартибга солинган, кулай таъминот тизими мавжуд эмаслиги; кишлок хужаликларини зарурий ресурслар

килинганлиги; ^онун асосида - ер ва мулк эгаси булиб шаклланганлиги; кишлок хужалиги тадбиркорлик шаклига кириши ва бунда жамиятнинг бош бугини халк манфаати кондирилаётганлиги; дехкон ва фермерларда ер билан ишлаш куникмаси тулик шаклланиб булганлиги; майда товар ишлаб чикарувчи хужалик сифатида тез мослашувчанлиги, банкротликка мойил эмаслиги; фаолиятининг даромад олишга каратилганлиги. билан таъминлаш асосан хусусий шахслар томонидан амалга оширилаётганлиги; кишлок хужаликларининг сифатли ресурсларни олишга булган имкониятининг чекланганлиги; кишлокларнинг иктисодий саводхонлигини оширишга кизикиши сустлиги, улар ер билан ишлашни билсак, шунинг узи етарли деб билиши ва натижада: юридик макомдаги кишлок хужаликлари сонининг кундан-кунга камайиб бораётганлиги. зарурий техника воситаларининг етишмаслиги, бошка хужалик субъектлари билан узаро кооперация муносабатларининг бузилганлиги, етиштирилган махсулотларни сотиб олиш тизимининг йуклиги.

ИМКОНИЯТЛАР ТАХДИДЛАР

кишлок хужаликлари иктисодий самарадорлик курсаткичларининг ошиши натижасида кишлок ахолисининг кизикиши ортиб бораётганлиги; кишлокда банд булган ахоли сонининг кишлок хужаликлари хисобига купаяётганлиги; махаллий инвестицияларни жалб этиш имкониятининг купаяётганлиги; чорвачиликка ихтисослашган кишлок хужаликларининг сифат курсаткичи доимий равишда юкорилиги; давлат томонидан узлуксиз равишда кишлок хужаликларини куллаб-кувватловчи чора-тадбирлар, дастурлар кабул килинаётганлиги. кишлок хужалиги сохасидаги бизнес билан шугулланувчилар сонининг ортиб бораётганлиги; кишлок хужаликларининг шахсий томорка ва ахоли хужаликлари билан доим ёнма-ён, биргаликда талаффуз этилиши, бу эса учала хужаликни хам битта килиб бирлаштирилган холда олиб бориш мумкин деган хулосага олиб бораётганлиги; кишлок манфаатининг "чайковчи" ларнинг хисобига салбий равишда, кисман кондирилаётганлиги; чул зоналарида кишлок хужаликлари сонининг кескин камайиб бораётганлиги.

SWOT-тахлили оркали вилоят кишлок хужаликларини ташкил этишда нималарга эътибор каратиш лозимлигини, оила, жамият ва давлат манфаатини кондиришда кишлок хужаликларининг ахамиятини тушуниб олиш мумкин булади. Жумладан, кишлок хужалигини ташкил этмокчи булган фукароларимиз кишлок хужалигини давлат уз химоясига олганлигини, хукукий асос мавжудлигини, танлаган иш фаолияти оркали оиласининг хам, ахолининг хам манфаатини кондираётганлигини билган холда уз ишини бошлайдилар. SWOT-тахлили натижалари вилоятда фаолият юритаётган бошка кишлок хужаликларига уз ракиблари холатини билиш учун хам ёрдам беради, чунки тахлилда

кишлок хужаликлари узларининг кучли ва заиф томонларини, имкониятлари ва хавф солаётган тахдидларини хам санаб утадилар.

Натижа ва мухокама

^ишлок хужалик махсулотлар ишлаб чикариш жараёнининг ривожланишини бахолаш учун тренд моделлари ишлаб чикилди. Ривожланишни бахолаш учун, минтаканинг ишлаб чикариш салохияти курсаткичи, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришнинг тармоклараро нисбий динамикаси курсаткичи, барча тоифалар буйича таркибий динамикаси курсаткичи, ёрдамчи дехкон хужаликларининг жами кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришдаги улушининг узгариш тенденцияси курсаткичи, вилоят дехкончилик хужаликларининг барча тоифалар буйича жами сабзавот махсулотларини етиштириш хажмига нисбатан улушининг узгариш динамикаси курсаткичи, картошканинг хосилдорлик коэффициентини узгариш динамикаси курсаткичи, ихтисослашув коэффициенти курсаткичи танлаб олинди.

Минтаканинг ишлаб чикариш салохияти маълум бир тур махсулотлар буйича ишлаб чикариш хажмининг республика микёсида шу турдаги ишлаб чикарилган махсулотлар хажмидаги улушига асосланиб аникланади. Шунингдек, бу курсаткич маълум бир даврлар оралигида кузатилади. Демак, ^ашкадарё вилоятининг ^ХМИЧ салохиятини бахолашда, куп йиллик утган даврлар (йиллар) даги ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотлари хажмининг мос даврлар (йиллар) даги республика микёсида ишлаб чикарилган кишлок хужалиги махсулотлари хажмидаги улушлари микдорига асосланамиз.

Утган вактлар ичидаги улуш курсаткичи вилоятнинг эришган ишлаб чикариш салохияти хакида хулоса чикаришни таъминлайди, аммо у келгуси холатни акс эттирмайди. Бунинг учун, ишлаб чикаришга жорий килинган амалдаги тамоиллар, устувор йуналишлар, харакат механизмлари асосида ривожланиш чизиги кайси конуният асосида давом этишини билиш керак. Бу конуниятларнинг динамик хусусиятга эга булиши, унинг динамик моделларда ифодаланишини билдиради Шу сабабали вилоят ^ХМИЧ салохиятини кейинги кадамларда бахолаш учун тренд моделлардан фойдаланамиз.

Бу курсаткичнинг ахамияти ^ХМИЧ ни ривожлантириш моделлари ёрдамида прогноз килишда натижавий катталикни характерлайди.

Вилоят ^ХМИЧ хажмининг республика буйича жами кишлок хужалиги махсулотлар хажмига нисбатан улушининг сунги йигирма йиллик даврдаги тенденцияси 5-тартибли полином куринишидаги тренд модел ёрдамида бахоланади (3 -расм). Энг юкори курсаткичли модел айнан шунга мос келмокда.

3-расм. ^ашкадарё вилоятининг ^ХМИЧ салохиятини бахолашнинг тренд моделлари

Детерминация коэффициенти 0,812 га тенг. Кейинги уринда даражали тренд модел булиб, мос равишда детерминация коэффициенти 0,57 га тенг булмокда. Бошка куринишдаги трендлар тавсия этилмайди, масалан чиизикли тренд модел учун бу курсаткич 0,31 га тенг. Демак, вилоят ^ХМИЧ хажмининг республика буйича жами кишлок хужалиги махсулотлар хажмига нисбатан улуши узгариш тенденциясини бахолашда 5 -тартибли полином куринишидаги тренд моделни кабул киламиз. Унга кура 2021 -2025 йиллар давомида вилоят улушини хисоблаймиз. Натижада мос равишда куйидагиларга эга буламиз: (7,14 %; 8,39 %; 9,05 %; 9,36 %; 9,54 %). Шунингдек, кейинги унинчи йилликда вилоят улуши 12,56 фоизни ташкил этади. Куриш мумкинки вилоятнинг ^ХМИЧ нинг ривожланишининг натижавий курсаткичи кейинги йилларда каътий монотонлик хусусияга, яъни йиллар кесимида узлуксиз усиш чизигига эга булади.

Тренд моделни аниклашда ихтисолашув коэффициентларининг текисланган кийматларидан фойдаланамиз. Ухолда фермер ва дехкон хужаликларининг ихтисослашув коэффициентини бахолаш учун куйидаги трендларни аниклаймиз: KcU/x) = 0,0003/2 + 0,0012/ + 0,9524 (7)

Ксд х) = 0,2609 • exp(0,0022 • t) (8)

(7) тренд модел учун детерминация коэффициенти 0,97 га, Фишер мезони киймати 258,7 га, (8) модел учун бу курсаткичлар 0,91 ва 80,9 га тенг. Демак, олинган тренд моделлар ишончли.

(7) ва (8) тренд моделлардан фойдаланиб, фермер ва дехкон хужаликларининг кейинги йиллардаги ихтисослашув коэффициентини прогноз килиш имкониятимиз бор.

3-жадвал.

2021-2025 йиллар учун фермер ва дехкон хужаликларининг ихтисослашув коэффициенти учун прогноз курсаткичлари

Курсаткичлар Прогноз йиллари Уртача киймат

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2021 2022 2023 2024 2025

Фермер хужалиги ихтисослашув 0,9539 0,9560 0,9587 0,9620 0,9659 0,9593

коэффициети

Дехкон

хужалиги 0,2615 0,2621 0,2626 0,2632 0,2638 0,2626

ихтисослашув

коэффициети

Ихтисослашув коэффициентининг кейинги беш йилдаги уртача киймати фермер хужаликлари учун 0,9593 га тенг. Дехкон хужаликлари буйича бу курсаткич 0,2626 ни ташкил этмокда.

Хулоса

Прогноз натижаларидан куришимиз мумкинки, асосий дон махсулотлари ялпи хосили фермер хужаликлари хиссасига тугри келади. Дехкон хужаликларида чорвачилик ва паррандачилик махсулотларини етиштириш баркарорлиги сакланиб колади. Бу шуни билдирадики хозирги вактда корамолчилик, куйчилик ва эчкичилик, паррандачилик фалоияти дехкончилик хужаликларининг асосини ташкил этади.

Эконометрик моделлар ёрдамида тадкик этилаётган,прогнозлаштирилаётган объект сифатида кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш жараёнининг танланиши ишнинг долзарблик даражасини ошириб юборади.Бунинг сабаблари юкорида таъкидлаб утилди.Демак,соханинг маълум бир кисми учун олиб борилган тадкикот натижалари хам катта ахамиятга эга булади.

^ишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш чора-тадбирлари режаси буйича натижаларга киска муддатларда эришиш назарда тутилиши,ишлаб чикариш махсулотлари таркибий кисмида алмашиниш холати киска муддатларга режалаштирилиш эхтимоли,кишлок хужалик махсулотларини экспорт килиш даражаси ва мавсумий динамикасидаги узгариш,сохада кулланилаётган техника ва технологияларнинг ривожланиш тенденциясидаги тезкорлик,махсулотларга талаб субъектларининг микдоридаги усиш нотекислиги каби омилларнинг узи хам киска муддатли прогнозлаштиришнинг ахамиятли эканлигини курсата олади.

Юкоридаги куриб утилган хисоблаш натижалариниг фаркидан айтиш мумкинки,агар кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш микдори буйича прогнозни амалга ошириш учун тулик давр(яхлит бир мавсум) маълумотларидан фойдаланилмаса, у холда номутоносиблик даражасининг ошиб кетиши (мукаррар)кузатилади.Бу эса олинган киска даврнинг хар бири тулик булишини талаб этар экан.Прогноз аниклигини бахолаш учун экстраполяция методидан фойдаланилди ва унинг киска муддатли прогноз натижаларини бахолаш учун мос келувчи усул эканлиги яна бир бор уз исботини топди.Чунки,прогноз жараёнида тадбик этиладиган усуллаллар тугри танланганлиги одатда муваффакиятли тажрибалар сонининг куплиги билан характерланади.Шундай экан,мазкур тадкикот жараёнидаги олинган натижалар хам шу тажрибалар сонини ортишига хизмат килади.

REFERENCE

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сон Фармонининг 1-иловаси «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси»Хех.^

2. ПФ-6079 "Узбекистон Республикасининг 2035 йилгача ривожланиш стратегиялари" давлат дастури 5.10.2020 й

3. Введение в «цифровую» экономику / подобщ. ред. А. В. Кешелава. М. : ВНИИ Геосистем,2017. 28 с.

4. Обзор агропродовольственной торговой политики в постсоветских странах 2017-2018. Продовольственная и сельскохозяйственная организация Объединенных Наций. ФАО. Рим,2020 год

5. А.Ишназаров, Ш.Нуруллаева, М.Муминова, Н.Рузметова. Эконометрика асослари. Укув кулланма. -Тошкент: Иктисодиёт, 2019 йил, 258 бет

6. Н. Ф. Корсун, А. С. Марков, М. М. Кондровская. Моделирование и оптимизация в агропромышленном комплексе. Учебно- методическое пособие. Минск : БГАТУ, 2019. - 252 с.

7. Cobb, G.W. A theory of production /G.W. Cobb, P.H.Douglas // Amer. Econ. Rev.,1928,March, Supp.1., p.139- 165.

8. Алимов P.X., Болтаева Л.Р., Ишназаров А.И. Эконометрика-2. Укув кулланма. "Иктисодиёт" нашриёти.-T.: ТДИУ, 2012. -115 б. (85 б.)

9. Mukhitdinov Kh. S, Juraev F.D.Methods of Macroeconomic Modeling. International Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD) Special Issue on International Research Development and Scientific Excellence in Academic Life Available Online: www.ijtsrd.com e-ISSN: 2456 - 6470

10. Mukhitdinov Kh. S., Rakhimov AN. EMPIRICAL MODELS WHICH WERE BUILT FOR EACH SECTOR OF THE SERVICE SECTOR TO THE POPULATION OF THE REGION. South Asian Journal of Marketing & Management Research (SAJMMR) https://saarj.com

11. Mukhitdinov Kh. S., Axmedova B.A. ECONOMETRIC MODELING AND FORECASTING OF EDUCATIONAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION. International Journal for Innovative Enginering and Management Research. Vol 10 Issue01, Jan2021 ISSN 2456 - 5083 www.ijiemr.org

12. Mukhitdinov Kh. S., Nosirov B.N. COMMUNICATION AND INFORMATION SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION. Jan -March. 21 Vol. 11 No.01 SJIF 7.201 & GIF 0.626 ISSN-2249-9512 Journal of Management Value & Ethics

13. www.lex.uz /Узбекистон Республикаси ^онунчилик маълумотлари миллий базаси

14. https://revew.uz/uz/post/strategiya-novy-uzbekistan-2022-2026-makroekono-micheskaya-stabilnost

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.