Научная статья на тему 'ДЕҲҚОН ВА ТОМОРҚА ХЎЖАЛИКЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЕРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ДЕҲҚОН ВА ТОМОРҚА ХЎЖАЛИКЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЕРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
деҳқон / томорқа хўжаликлари / ердан фойдаланиш / хусусиятлар

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хўжабеков Абдуразоқ

Деҳқон ва томорқа хўжаликларининг ҳар бир йўналишлар бўйича ердан фойдаланиш билан боғлиқ имкониятлари, бошқа хўжалик юритиш субъектларига нисбатан устунлик жиҳатларини қамраб олган. Мазкур устунликлар деҳқон ва томорқа хўжаликларида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил қилиш ва ривожлантириш йўналишларини белгилашда иқтисодий асос сифатида фойдаланилмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЕҲҚОН ВА ТОМОРҚА ХЎЖАЛИКЛАРИДА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЕРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ДЕЭДОН ВА ТОМОРЦА ХУЖАЛИКЛАРИДА ^ИШЛО^ ХУЖАЛИГИ ЕРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИЦТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Хужабеков Абдуразок

И.ф.н.,(Ph), Х,алкаро ^ишлок Хужалиги Тараккиёти Жамгармаси махаллий консултанти

https://doi.org/10.5281/zenodo.11421626

Аннотация. Дещон ва томорца хужаликларининг %ар бир йуналишлар буйича ердан фойдаланиш билан боглиц имкониятлари, бошца хужалик юритиш субъектларига нисбатан устунлик жщатларини цамраб олган. Мазкур устунликлар дещон ва томорца хужаликларида цишлоц хужалиги ишлаб чицаришини ташкил цилиш ва ривожлантириш йуналишларини белгилашда ицтисодий асос сифатида фойдаланилмоцда.

Калит сузлар: дещон, томорца хужаликлари, ердан фойдаланиш, хусусиятлар.

Аннотация. Возможности дехканских и подсобных хозяйств, связанные с землепользованием в каждом из направлений, охватывают преимущества других хозяйствующих субъектов. Эти преимущества используются в качестве экономической основы для определения направления организации и развития сельскохозяйственного производства в дехканских, подсобных хозяйствах.

Abstract. The possibilities of dekhkans and households (tomorka) related to land use in each of the directions cover the advantages of the other economic entities. These advantages are used as an economic basis for determining the direction of organization and development of agricultural production in dekhkans and households.

Мамлакатимизда дехкон ва томорка хужаликлари кишлок хужалик махсулотлари етиштирувчи асосий субъектлардан хамда дехкон, томорка хужаликларининг ерга эгалик килиш хукуклари конуний химояланганлиги ва амалиётда ахолини озик-овкат, кайта ишлаш сохасини эса хом-ашё билан таъминлашда мухим ахамият касб этаётган шубхасиз.

Дехкон, томорка хужаликларида бошка кишлок хужалиги корхоналаридан фаркли равишда ишлаб чикаришнинг товарлилик даражаси пастлиги ердан фойдаланиш иктисодий самарадорлиги пасайишига олиб келади. Жумладан:

- дехкон, томорка хужаликларида етиштирилган махсулотнинг купчилик кисми, оиланинг ички истеъмолга йуналтирилади. Бу асосан бевосита озик-овкат махсулоти сифатида, чорва учун ем-хашак сифатида ва такрор ишлаб чикариш жараёнини таъминлаш учун уругликлар сифатида хам истеъмол килинади. Бу эса уз урнида дехкон, томорка хужаликларининг тижорат фойдасини камайтириб, хужаликнинг тадбиркорлик имкониятлари пасайишига олиб келувчи омил хисобланади.

Дехкон, томорка хужаликларида ишлаб чикаришнинг ердан фойдаланиш самарадорлиги ортишини таъминловчи мухим хусусиятларидан бири бу - етиштирилган кишлок хужалиги махсулотларининг аксарият кисми кайта ишланиши билан боглик эканлиги хисобланади. Жумладан:

- узум ва меваларнинг купчилик кисми куритилган холда (майиз ва туршак) ёки узок муддат сакланган холда (картошка, сабзи, пиёз) бозорга таклиф килиниши кушилган киймат яратиш имконини беради.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Тахлиллар кyрсaтишичa, ердaн фойдaлaниш сaмaрaдорлигини тaъминлaш борaсидa дехкон Ba томорка хyaжaликлaри ютуклари aввaло, yлaрнинг бошка хyжaлик юритиш сyбъектлaригa нисбатан устунликларида намоён бyлaди (1.1-pacM):

Дехкон ва томорка хyaжaликлaри аъзоларининг биргаликдаги хусусий мулк тамойилларига асосланган мехнати ва хар аъзонинг кишлок хyжaлиги махсулоти етиштириш билан шугулланишнинг пировард натижасидан юкори даражадаги моддий ва маънавий манфаатга эгалиги асосида юзага келувчи ердан фойдаланиш муносабатлари доирасидаги устунликларни "Иктисодий-технологик йyнaлишдaги устунликлар" хамда "Ижтимоий-иктисодий йyнaлишдaги устунликлар" сифатида гурухланди.

Х,ар бир гурух Уз таркибига дехкон, томорка хyжaликлaрининг тегишли йyнaлишлaр бyйичa ердан фойдаланиш билан боглик имкониятларини, бошка хужалик юритиш субъектларига нисбатан устунлик жихатларини камраб олган. Мазкур устунликлар дехкон, томорка хужаликларида кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил килиш ва ривожлантириш йуналишларини белгилашда иктисодий асос сифатида фойдаланилиши лозим.

Бунда иктисодий-молиявий нуктаи назардан - дехкон, томорка хужаликларининг кишлок хужалиги ер майдонлари ва ишлаб чикаришининг кичик хажмда эканлиги боисдан тез узгарувчан бозор конъюнктурасига юкори даражада ва энг кам харажатлар билан мослаша олиш хусусияти хамда катта микдордаги молиявий сармояларни талаб килмаган холда ишлаб чикаришни ташкил килиш ёки ишлаб чикариш йуналишини тез узгартириш имконияти мавжудлиги унинг мухим хусусияти хисобланиши.

Ижтимоий-иктисодий нуктаи назардан - эса хусусий мулкнинг эркин амал килиши ва маъмурий дастакларнинг салбий таъсирига бардошли эканлиги эркин бозор шароитидаги молиявий таваккалчилик имкониятини яратиши, бозордаги таваккалчилик риски юкорилиги окибатида эса юкори даражадаги мулкий масъулиятнинг юзага келиши ердан фойдаланиш иктисодий самарадорлигини оширувчи омил эканлиги эътиборга олинмокда.

Умуман олганда дехкон, томорка хужаликларида кишлок хужалиги ерларидан фойдаланиш иктисодий самарадорлиги таъминланиши хужалик юритиш субъекти фаолиятига хос булган юкорида тилга олинган хусусиятлар билан бевосита боглик холда шаклланади деб хулоса килиш мумкин.

Эркин бозор шароитида дехкон, томорка хужаликларида ердан фойдаланиш иктисодий самарадорлигини ошириш ва ишлаб чикаришни самарали ташкил килиш билан боглик хусусиятлар уртасидаги богликлик бизнинг назаримизда куйидаги асосий таркибий кисмлардан иборат булади (1.2-расм).

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: МиАММО VA YECHШLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

( Дехкон, томорка хужаликларининг фаолияти жараёнида ердан [ фойдаланишдаги устунлик жих,атлари J

Иктисодий-технологик йуналишдаги устунликлари Ижтимоий-иктисодий йуналишдаги устунликлари

Дехкон, томорка хужаликлари кичик хажмда эканлиги боис тез узгарувчан бозор конъюнктурасига юкори V * Дехкон, томорка хужаликлари аъзолари учун махсулот етиштиришнинг пировард натижасидан юкори

> Бозор шароитидаги молиявий таваккалчилик имконияти ва таваккалчилик натижаси учун юкори даражадаги масъулият мавжудлиги

Катта микдордаги молиявий сармояларни талаб килмаган холда ишлаб чикаришни ташкил этиш ва

Хужаликни боищариш ва ишлаб чикаришни ташкил этишдаги хар бир хужалик аъзосининг максади уйгунлиги ва иктисодий манфаатлар * V Дехкон, томорка хужалиги дорасида ижтимоий-маънавий якинлик ишлаб чикаришда жамоа мехнати устунлигидан фойдаланиш имконини

Кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш йуналишида фаолият юритишда тулик иктисодий эркинлик Ишлаб чикдриш самарадорлиги юксалиши билан, дехкон оиласи турмуш фаровонлиги уртасидаги бевосита

Ишлаб чикдришнинг мураккаб мехнатни талаб этмаслиги ва хар бир аъзонинг доимий бандлиги зарур булмасдан асосий иш вактидан буш хужаликда анъанавий равишда хисоб-китоб ва иктисодий тахлил юритилмаслиги боис махсулотнинг таннархини билиш жуда кийин ва

Ишлаб чикдришнинг иктисодий зарарлилик даражаси чегараси бошка хужалик юритиш шаклларига нисбатан кенглиги, дехкон, томорка > к -» \ хужаликда ишлаб чикариш тулигича ► ижорат асосига куйилмаган ва куп холда етиштирилган махсулот ички истеъмолга йуналтирилади. Шу боис

хужаликда кул мехнати куп талаб киладиган махсулотлар етиштириш ва мехнат сарфи хисоб-китоб А хужаликда ишлаб чикариш бозор конъюнктурасига тезкор мослашади ва бунда анъанавий билимлар, тажрибалар

1.1-расм. Дехкон, томорка хужаликларининг бошка хужалик юритиш субъектларига нисбатан устунлик жих,атлари

Шунинг учун хам дехкон, томорка хужаликларини ривожлантириш билан боглик норматив хукукий хужжатлар, давлат дастурлари, ривожлантириш чора-тадбирларни ишлаб чикишда энг аввало худудий хусусиятлар ва хужалик юритиш субъекти фаолиятига боглик булган узига хосликларни эътиборга олиш талаб этилади. Бу кабул килинган тегишли норматив хукукий хужжатларнинг самарали амалга оширишни таъминлаши билан биргаликда, дехкон ва томорка хужаликлари ихтиёридаги мавжуд агроресурсларни туликрок ишлаб чикаришга сафарбар килиш имконини беради.

я к

к

В

^

л

Р

X

О

^

3

х

к

о

Д О

43 3

I Е

о ^

о ^

р р

я

43

Р

к

к

е ^ Е Э

о

о я х к о В к

43 К

В

и> о

►й я ^ е-

со ч

Р

я о Й к

в

к

Р

^ о о <<

ё Р

01

Р 43

Н К

со

£ 43

К

В

к ч

Р

Р

В

^

со

к

Р

н о

о

43 Я Р

X

К

В

н к

43 К О)

я

Я 43 О Я Й

£ 43

О

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

■й и

£ 43

К

43 Н Р

со л к

X К X ч

О)

8 о

43 О Й О Р

5< ><

£ 43

Р

а р

н к

Р О

о о

к Й Р

о

^

о

к

Кс

Р X

е-

Р

I

К

рз

х

о

^

ч

Р О)

_ о

о й

к о

р н о 3

8 о

43 Й Р Ч К

43 К X

и

43

3

Р

к

43 К Й о

Р

Р О)

к

со

Р

н

Р

я к

е-

к

я к

X н

■й и о> к

43

я о

43 Й к я я к

к

в

к

я о X

3

к

X X о

Р

е-

£ 43

£ 43

я к

к

в

43 Р

►ч О) Р ^

СП

^

X Й Р

л

X

Е

£ 43

н

в

£ 43

0

1

£ 43

¡а 43

к

о

Р

л к я

£ 43

к

Е 2

§ I

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

о << 43 43 Й Р X

X

КС

Р X

к

в

о

Р

о

£ 43

43

к

X

Й к

рз О 43 *-<с

-й и

к

Р

£ 43

Й

Р

■й и о

43 Й к ч X X X

о

в

X 43

к

в

Й Р

Й х

П> ^с

X «

я й

о й д

н о

о

43

я

я к

в

о я

к к

рз

I

43

к к

в

Й Р2

рз О)

15

•а

Ё о •а

и

■1

03 15

Дехкон ва томорка хужаликлари фаолиятини ривожлантиришни давлат томонидан куллаб-кувватлаштадбирлари

Ма^сулот етиштириш ва истеъмол к;илиш тизимининг тулик; эркин бозор тамойиллари асосида фаолият юритиши

£

« &

л &

1 &

»

о в о

а ^

а

о X со

& рэ

^ Я

о о

ё о О 43

Й -И

К р

р х

Я

си

о X со

& рэ

^ Я

о о ё о

О 43

Й -И

К р

р х

Я

I Й

1 п

X

X

о

Я

-9- 9

о »

5с & Н О

с г

15 о

а ■в

X

Е 15 и

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

X N

н

п

о & 5с Я и » •а

п я

»

г -в-

15 15

•а » О и

а я

о а

•а н

и

и

п V!

я п

а\ о V! п Я а £

С 15

» •а

п я

5 9

»

п

•а

&

15

я

О

$

г

г

>

VI

Я

г <

2-1

2 > < 2 >С>2 н

> П в

п а о

- <

н

<

VI ■н

£ —

О

■ч

2

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

1.3-рacм. Киш.юк хyжaлиги rapivioK.iapiwa coф 6o3op кoнуниятлaрини ж^рий этишнинг acocniï шлртллри

Аммо, жахон тажрибаси курсатишича тупик эркин бозор тамойилларига асосланган товар хужалиги амалиётда кузатилмайди. Чунки, эркин бозор иктисодиёти уз иктисодий мохияти жихатидан ута самарали мобилизацион восита булсада, жамият учун зарур булган барча товарлар ва хизматларни етказиб беришга хамда ижтимоий масалаларни тулик хал этишга кодир эмас. Шу боисдан хам давлат томонидан тегишли нисбатларда мувофиклаштириб борилади.

Юкоридаги фикрлардан келиб чиккан холда ёндашадиган булсак, республикада дехкон ва томорка хужаликлари томонидан кишлок хужалиги ерларидан самарали фойдаланишни ташкил килишда республикада ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларнинг хам мавжудлигини такозо этади (1.3-расм).

Жумладан, дехкон ва томорка хужаликларида кишлок хужалиги ерларидан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг мухим шартларидан бири бу - дехкон ва томорка хужаликлари доирасида кишлок хужалиги тармогида самарали худудий мехнат таксимотининг мавжудлиги хисобланади.

2es

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Чунки бу холатда самарали худудий мехнат таксимоти доирасида ишлаб чикаришнинг ихтисослашуви, яъни "Битта кишлок битта махсулот" йуналишидаги ихтисослашув дехкон ва томорка хужаликларида махсулот сифатининг ортишини таъминлаши хисобига ердан фойдаланиш самарадорлиги яхшиланади. Шунингдек, худудий мехнат таксимоти алохида йуналишларга хос билимларни кенгрок эгаллаш ва кишлок хужалиги экинларини парваришлаш ва махсулот етиштиришдаги агротехник тадбирларни такомиллашитириб боришга имкон беради.

^ишлок хужалиги тармогида ишлаб чикариш ва истеъмол килиш жараёнининг тулик эркин бозор конуниятлари оркали амалга ошиши дехкон ва томорка хужаликларида ердан фойдаланиш самарадорлигини оширишдаги яна бир мухим шартлардан хисобланади.

Бугунги кунда дехкон ва томорка хужаликларида кишлок хужалиги махсулотлари етиштиришнинг турлари ва йуналишларини, махсулот сотиш каналларини ишлаб чикарувчи эркин танласада, аммо, кутилгандек юкори иктисодий натижалар кузатилмайди. Бунда асосий тусик булувчи омиллардан сирасига ишлаб чикаришни ресурслар билан таъминлаш, етиштирилган кишлок хужалиги махсулотларини сотиш тизимининг талабга жавоб бермаслигидир.

Демак, дехкон ва томорка хужаликлари учун ишлаб чикариш омиллари билан таъминлаш, кишлок хужалигига хизматлар курсатиш сохаларида ракобат асосида фаолият юритувчи субъектлар мавжудлиги ва сифатли хизмат ва ресурсларни бозорда танлаш имкони мавжудлиги ердан фойдаланиш самарадорлигини оширишдаги мухим шартлардан бири хисобланади.

Хусусан, эркин бозор тамойиллари асосида фаолият юритадиган моддий-техник ресурслар билан таъминлаш тизими фаолият юритиши; кичик хажмли дехкон ва томорка хужаликларидаги ишлаб чикариш жараёнига хизмат курсатиш сохаларининг мослашганлиги ва хизматлар сифатининг талабга жавоб бериши, самарали молия, кредит ва сугурта тизимининг мавжудлиги каби омиллар етарли даражада ривожланган холатдагина ердан фойдаланиш самарадорлигини ошириб бориш мумкин булади.

Хулоса килинадиган булсак, бозор шароитида дехкон ва томорка хужаликларида кишлок хужалиги ер майдонларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш нафакат ишлаб чикарувчиларга яратиб берилган бозорда иктисодий эркин фаолият юритиш имконияти балки, тегишли хизмат курсатиш объектларини ташкил этиш ва ривожлантириш, дехкон ва томорка хужаликларининг ишлаб чикариш фаолиятини давлат томонидан доимий равишда иктисодий ва хукукий куллаб-кувватлаб бориш каби холатлар билан хам белгиланади.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикасининг "Дехкон хужалиги тугрисидаги конуни". Тошкент ш., 1998 йил 30 апрель.

2. Узбекистон Республикасининг "Томорка хужалиги тугрисидаги конуни". Тошкент ш., 2021 йил 12 март.

3. Узбекистон Республикасининг Ер кодекси. ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 25.07.2018 й., 03/18/487/1569-сон.

4. Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

5. Вилоятларга хизмат сафарида булиб, корхона рахбар ва мутахассислари билан сухбат чогида олинган маълумотлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.