Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК ЖИҲАТДАН РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК ЖИҲАТДАН РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
149
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қишлоқ хўжалиги / районлаштириш / ҳудудий ташкил этиш / агрогеография / табиий-тарихий районлаштириш / табиий омил / ер / сув / агроиқлимий районлаштириш / ихтисослашув. / Agriculture / division into districts / territorial organization / agrogeography / natural and historical division into districts / natural factors / land / water / agroclimatic division into districts / specialization.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Мақсуд Абдуллаевич Файзуллаев

Районлаштириш муаммолари ҳар қандай географик тадқиқотнинг методологик асоси ҳисобланади. Шу жиҳатдан агрогеографик районлаштириш қишлоқ хўжалиги ҳудудий таркиби ва ихтисослашувидир. Ушбу мақола қишлоқ хўжалиги районлаштиришнинг методлари ва босқичларини таҳлилига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF ECONOMIC GEOGRAPHICAL ZONE OF AGRICULTURE

Problems of division into districts are an important methodological basis of geographical researches. In this plan agrogeographical zoning acts as the most important and traditional form of territorial structure and agriculture specialization. This article is devoted to the short analysis of a technique and stages of agricultural division into districts.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ ИҚТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК ЖИҲАТДАН РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИ ЩТИСОДИЙ ГЕОГРАФИК ЖИХДТДАН РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Максуд Абдуллаевич Файзуллаев

Карши давлат университети e-mail: maqsudfayzullaev@gmail. com

АННОТАЦИЯ

Районлаштириш муаммолари хар кандай географик тадкикотнинг методологик асоси хисобланади. Шу жихатдан агрогеографик районлаштириш кишлок хужалиги худудий таркиби ва ихтисослашувидир. Ушбу макола кишлок хужалиги районлаштиришнинг методлари ва боскичларини тахлилига багишланган.

Калит сузлар: Кишлок хужалиги, районлаштириш, худудий ташкил этиш, агрогеография, табиий-тарихий районлаштириш, табиий омил, ер, сув, агроиклимий районлаштириш, ихтисослашув.

ISSUES OF ECONOMIC GEOGRAPHICAL ZONE OF AGRICULTURE

ABSTRACT

Problems of division into districts are an important methodological basis of geographical researches. In this plan agrogeographical zoning acts as the most important and traditional form of territorial structure and agriculture specialization. This article is devoted to the short analysis of a technique and stages of agricultural division into districts.

Keywords: Agriculture, division into districts, territorial organization, agrogeography, natural and historical division into districts, natural factors, land, water, agroclimatic division into districts, specialization.

КИРИШ

Х,ар кандай географик тадкикотнинг узига хос жихати унда районлаштириш усулидан фойдаланиш хисобланади. Шу боис, кишлок хужалигида ер-сув ресурсларидан фойдаланиш масалаларини инобатга олган холда худудларни иктисодий районлаштириш амалий ахамиятга эга. Бундай районлаштиришнинг энг кадимий йуналиши кишлок хужалиги жойлаштириши билан боглик Чунки, кишлок хужалигининг худудий ташкил этиш хусусиятлари, яъни унинг ареалсимонлиги макроиктисодиётнинг бошка

тармокларига кура яккол кузга ташланади. Бинобарин, минтакавий иктисодиёт, иктисодий география тарихи куп жихатдан кишлок хужалигини районлаштириш ва жойлаштириш тарихи билан белгиланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Носонов А.М. - Объектив конуниятларга асосланган тарзда ердан фойдаланишни худудий табакалаштиришни, дехкончилик ва чорвачиликнинг технологик хамда ташкилий-ишлаб чикариш жихатидан узаро муносабатларини тушунтириб бериш кишлок хужалиги районлари ва типларини вужудга келиш механизмини тадкик килишда мухим ахамиятга эга, деб таъкидлайди [1].

Табиий ва кишлок хужалиги районлаштиришда узаро алокадорлик мавжуд булиб, бу тугрисида куйидаги карашлар юзага келган:

S Табиий шароитнинг белгилари асосида худудларни ажратиш кишлок хужалиги учун мухим булиб, буни кишлок хужалиги районлари, деб хам аташ мумкин. Бу фикр факат табиатшунослар учунгина эмас, балки иктисодчиларга хам тааллуклидир. Чунончи, И.И.Никишин (1969) худудларни тупрок-иклим алокадорлигида фаркланиши заминида табиий асос ётади, бу эса кишлок хужалиги районларини шакл ва чегараларини вужудга келтиради . Мазкур районларда кишлок хужалиги максадида ерлардан фойдаланиш даражасини аниклашда табиий эмас, балки ижтимоий-иктисодий муносабатлар хал килувчи ролни уйнайди деб, таъкидлаган;

S кишлок хужалиги хусусиятидан келиб чикиб, бир вактнинг узида табиий алокадорлиги бир хил булган худудлар ажратилади. Бу фикр тарафдорлари купинча ушбу худудий бирликни "табиий хужалик зоналари" тарзида тадбик килишади;

S кишлок хужалиги максадидаги табиий районлаштириш ва кишлок хужалиги районлаштиришни бир-бирига алмаштириб булмайди, сабаби улар турлича тадкик килинади ва шу жихатдан мавжуд имкониятларни таккослаб куриш катта ахамиятга эга [2].

Мамлакатни кишлок хужалик максадида районлаштиришда дастлаб мутахассислар алохида маъмурий вилоятларда тадкикот утказишади, кейинчалик бутун мамлакат буйича маълумотлар йигилади. Бундай энг йирик районлаштириш ишлари дастлаб Францияда бажарилган (1955). Тахминан 600 га якин "кишлок хужалиги районлари" (régions agricoles) ажратилди. Бу районлаштириш Статистика ва иктисодий тадкикотлар миллий институти ва Кишлок хужалиги министрлиги бошчилигида амалга оширилган. Режа буйича

"кишлок хужалиги райони" узининг жойига, кузга куринадиган табиий шароити (тупрок ва иклим) ва ижтимоий шароитларга (ахоли жойлашуви, хужалик тузилиши, дехкончилик тизими) эга булиши керак. Районлаштириш ишлари департаментларда (Франциянинг маъмурий-худудий бирлиги) бажарилган. Бу районлаштириш кенг микёсда тахлил этилиб, кишлок хужалиги маълумотлари руйхатга олинди ва улар кайта ишланиб, чоп этилган маълумотлардан иктисодий ва географик адабиётларда фойдаланилди.

Урта Осиё ва Узбекистонда амалга оширилган табиий-тарихий районлаштириш ишларини К.И.Лапкин (1966) куйидаги 3 даврга ажратган [3]:

1. Кенглик-вертикал зоналлик йуналишидаги районлаштириш даври (XIX асрнинг охиридан ХХ асрнинг 30-йилларигача);

2. Айрим сохаларда зонал-регионал методлар асосида районлаштириш даври. Бу даврда тупрок буйича (И.П.Герасимов), тупрок-ботаника буйича (М.Г.Попов, Е.П.Коровин, А.Н.Розанов), гидрология буйича (В.Л.Шульц) районлаштириш ишлари олиб борилди. Юкоридаги ишларга асосланиб, В.М.Четыркин мажмуали табиий-географик районлаштиришни амалга оширди (1930-1948 йй.).

3. Узок келажакни аниклаштириш ва маълум бир максадда зонал-регионал методларни ривожлантирган холда Урта Осиё ва Узбекистонда кишлок хужалигини бошкариш ва ихтисослаштириш даври. Мазкур даврда агроиклимий районлаштириш ишларини Л.Бабушкин, агро-тупрок-иклимий А.Генусов, Б.Горбунов ва Н.Кимберг, агромелиоратив Б.Федоров, гидромодул - В.Легостаев ва В.Коньков, геоботаник ишларни Р.Верник, К.Зокиров, И.Гранитовлар амалга оширишган.

Узбекистонда энг йирик хажмдаги биринчи тадкикот турли соха олимларининг хамкорлигида (географлар, тупрокшунослар, ирригаторлар, саноат ва кишлок хужалиги мутахассислари, иктисодчилар ва б.) Фаргона водийсида Г.Н.Черданцев ва К.Н.Бедринцевлар бошчилигидаги Узбекистон Фанлар Академиясининг Ишлаб чикариш кучларини урганиш кенгаши (СОПС) ходимлари томонидан олиб борилган (1954). Шу асосда Узбекистон Республикасининг барча минтакалари урганиб чикилган ва минтакавий тадкикот ишлари амалга оширилган.

Кейинчалик агрогеографиянинг назарий масалалари, кишлок хужалигини районлаштириш, ишлаб чикаришнинг худудий тизимлари ва агросаноат мажмуалари буйича В.М.Четиркин, З.М.Акрамов, К.И.Лапкин, А.Рузиев, К.Абиркулов, О.Абдуллаев, М.Юсупов, А.Содиков ва бошкалар тадкикот олиб боришган. Янги ерлар, чул ва тог олди минтакаларини узлаштириш ва шу

асосда кишлок хужалигини ривожлантириш, ер-сув захираларидан фойдаланиш, сув омборларини куриш ва сугорма дехкончилик масалалари Р.Хддиев, Т.Эгамбердиев, Е.Умаров, С.Саидкаримов, С.Исломов, Г.Ашуров, З.Хршимов, Ш.Азимов, Х.Золотарев, К.Курбонов, Б.Шотурсунов, Т.Шотураевларнинг ишларида урганилган.

Шахар атрофи кишлок хужалиги географияси Р.Усманов, С.Бокиев, Х.Халиловалар томонидан ёритилган, богдорчилик ва узумчилик, чорвачииик, пахта етиштириш ва уни кайта ишлаш буйича М.Махмудова, Х.Шосаидов, К.Гадоев, А.Холмирзаев, К.Алланов, Х,.Абдуназаровлар илмий изланишлар олиб боришган, алохида районлар кишлок хужалигига М.Валихонов (Кукон вохаси), О.Абдуллаев (Фаргона водийси), И.Ишчонов (Хоразм вохаси), Е.Умаров (Коракалпогистон Республикаси), Ю.Ахмадалиев (Фаргона водийси), М.Файзуллаев (Жанубий Узбекистан), Ф.Ражабов (Кашкадарё вилояти) ва бошкаларнинг ишлари багишланган [5, 8, 10].

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Кишлок хужалиги тармоклари - дехкончилик ва чорвачиликнинг худудий бирикмаларидан иборат булиб, галлачилик районларда паррандачилик, картошка етиштириладиган ерларда сут-гушт чорвачилиги, канд лавлаги экиладиган худудларда чучкачилик, йирик шахарлар атрофи худудларида -махсус кишлок хужалик ишлаб чикариши ривожланиб боради. Бу эса кишлок хужалигида узига хос худудий ишлаб чикариш мажмуаси (комплекси)ни шакллантиради. Бундай мажмуаларнинг энг мураккаб ва ривожланган шакли эса кишлок хужалиги ва кайта ишловчи саноат (расман озик-овкат саноати) асосида вужудга келади.

Кишлок хужалиги максадида табиий районлаштиришда табиий омиллар худудни кишлок хужалиги нуктаи назардан фаркланишига олиб келади. Маданий экинларни окилона жойлаштиришда агроиклимий районлаштириш катта ахамият касб этади, чунки худудлар усимлик хаёти учун зарур булган баъзи иклимий омиллар асосида ажратилади. Кишлок хужалиги максадида табиий районлаштириш маълум бир табиий хусусиятлар асосида хам олиб борилади: тупрок, геоморфологик, гидрологик, мелиоратив, ботаник-географик ва бошкалар.

Агросаноат мажмуини бундан хам кенг маънода талкин килиш мумкин. У холда бу мажмуа саноатнинг кишлок хужалиги билан боглик барча тармокларини, транспорт ва омборхоналарини хам уз камровига олади. Айнан

шу мазмунда агросаноат мажмуалари миллий ва минтакавий иктисодиётнинг узагини хосил килади.

Саноатда булганидек, кишлок хужалиги тармокларини жойлаштиришда хам энг асосий омил бозор муносабатлари булиб колмокда. Кишлок хужалиги ихтисослашувини хозирги кунда бозор, нарх-наво белгилайди, амма бу таъсир кишлок хужалигида маълум вакт утгандан сунг уз кучини курсатади (чунки, махсулот етиштириш учун анча вакт талаб этилади, саноатда эса бу жараён нисбатан тез кечади).

Бозор иктисодиёти шароитида инновация таъсирида мехнат таксимотининг чукурлашуви ва интеграция жараёнларнинг кенгайиши жамият ривожланишининг энг юкори погоналарига хосдир. Бу жараён энг аввало, жамият ишлаб чикаришини ривожланиши ва умумийлашишида, яъни ихтисослашувнинг чукурлашиши, концентрациянинг усиши, кооперация ва комбинатлаштириш шаклларининг кенгайишида уз ифодасини топади. Тармоклараро ва худудий ишлаб чикариш мажмуаларининг (ХИЧМ) вужудга келиши ва ривожланиши ушбу жараённинг натижаси хисобланади.

ХУЛОСА

Шундай килиб, худудларнинг узига хос табиий-иклим шароити, тарихан таркиб топган ижтимоий-иктисодий хусусиятлари, ишлаб чикариш йуналиши ва анъаналарига караб иктисодиёт тармоклари, жумладан кишлок хужалиги ривожланади ва худудий ташкил этилади. Таъкидлаш жоизки, миллий иктисодиёт нуктаи назаридан, табиий, иктисодий ва мехнат ресурсларидан самарали фойдаланишда кишлок хужалиги ихтисослашуви ва тармоклар таркибини нафакат худудларда, балки хужаликлар даражасида яхшилаш хамда кишлок хужалик махсулотлари хажмини, хосилдорлигини ошириш ва кишлок хужалиги районларини ажратишни талаб этилади. Бу вазифаларни муваффакиятли хал килиш кишлок хужалиги ишлаб чикаришини интенсив ривожланишига сабаб булади.

REFERENCES

1. Носонов А.М. Территориальные системы сельского хозяйства (экономико -географические аспекты исследования). - М.: Янус-К, 2001. - 324 с.

2. Ракитников А.Н. География сельского хозяйства. - М,: Мысль, 1970. - 342 с.

3. Лапкин К.И. Размещение и специализация сельскохозяйственного производства по зонам и районам Узбекистана. - Т.: Фан, 1966. - 390 с.

4. Солиев А. Идтисодий география: назария, методика ва амалиёт. Т: Камалак, 2013. - 184 б.

5. Ахмадалиев Ю.И. Ер ресурсларидан фойдаланиш геоэкологияси. - Т: Fan va texnologiya, 2014. - 340 б.

6. Файзуллаев М.А. Кишлок; хужалигини худудий ташкил этишнинг назарий асослари // УзМУ хабарлари. №3/1 - Тошкент, 2014. - Б.95-98

7. Файзуллаев М.А. Историко-географические аспекты комплексного освоения новых земель Узбекистана для целей сельского хозяйства // Вестник ассоциации Российских географов-обществоведов. №4. - Ростов-на-Дону, 2015. - С.187-193.

8. Файзуллаев М.А. Жанубий Узбекистон чул худудларида кишлок хужалиги ривожланишининг идтисодий географик омиллари. Геог. фан. фалс. докт. ... дис. автореф. - Т., 2017. - 47 б.

9. Faizullaev M.A. Major development stages of the agriculture of Uzbekistan // European Applied Sciences. №4. - Stuttgart, 2015. P.49-51.

10. Ражабов Ф.Т. Фермер хужаликларининг ихтисослашуви ва худудий таркибини такомиллаштириш (Кашдадарё вилояти мисолида). Геог. фан. фалс. докт. ... дис. автореф. - Т., 2017. - 42 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.