Научная статья на тему 'Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватлаш бўйича хориж тажрибаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари'

Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватлаш бўйича хориж тажрибаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
289
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Имомов Р. Н.

Мақолада аграр соҳани молиявий қўллаб-қувватлаш бўйича халқаро ѐндашувлар қиѐсий таҳлил этилган. Шунингдек, аграр соҳани тартибга солишдаги иқтисодий механизмлар таҳлил этилган бўлиб, унинг Ўзбекистон учун мақбул томонлари кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE INTERNATIONAL EXPERIENCES OF FINANCIAL SUPPORT OF AGRARIAN ENTERPRISES AND THESE SPECIFIC’S.

In this article is given the comparable analyses for supporting the agro sector in developed countries. In addition, the economic mechanisms are analyzed in regulation of agro sector as well as it is advantages are shown.

Текст научной работы на тему «Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватлаш бўйича хориж тажрибаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари»

ИКТИСОДИЕТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

Имомов Р.Н.

Наманган Давлат университети тад^ифтчиси

КИШЛОК ХУЖАЛИГИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН МОЛИЯВИЙ КУЛЛАБ-КУВВАТЛАШ БУЙИЧА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА УНИНГ

УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Хорижий давлатлар амалиётини урганиш натижалари курсатадики, давлат томонидан кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига солик имтиёзлари бериш улар фаолиятини молиявий куллаб-кувватлашнинг кенг кулланилаётган шаклларидан бири ^исобланади.

^ишло^ хужалиги х,ар ^андай мамлакатда, аввалом бор, тараний этган мамлакатларда давлат томонидан молиявий ^уллаб -^увватланадиган тармо^ х,исобланади. Европа Иттифо^ида ^ишло^ хужалик мах,сулотларининг 70 фоизига, А^Шда 50 фоизига давлат томонидан молиявий ^уллаб-^увватлаш жорий этилган1.

Таъкидлаш жоизки, мамлакатлар уртасида ^ишло^ хужалигини молиявий ^уллаб-^увватлаш шаклларидан фойдаланиш амалиёти сезиларли даражада фар^ланади.

Европа Иттифо^и мамлакатларида фермерларнинг даромадлари бош^а тармо^лардаги компанияларнинг даромадларига нисбатан сезиларли даражада кам булганлиги сабабли, уларга нисбатан паст ставкадаги фойда соли™ ^улланилади.

А^Шда ^ишло^ хужалигидаги инвестиция жараёнлари солила тортиш тизими ор^али х,ам бош^арилади. Соли^ тизимидаги имтиёзлар ^ишло^ хужалигидаги мах,сулотни ишлаб чи^аришни ривожлантиришга, самарадорлигини оширишга, ернинг х,осилдорлигини оширувчи мух,итни таъминлашга хизмат ^илади. Масалан, фермерлар учун даромад солили бош^а ишлаб чи^арувчиларникидан фар^ли уларов реал даромадлар олингандан кейингина х,исобланади, бош^а бизнес турларида эса молиялаштириш режасидаё^ кузда тутилади. Фермерлар олинган даромадидан барча жорий харажатларни, х,аттоки улар мах,сулот ишлаб чи^аришга бевосита бо^и^ булмаса х,ам, чегириб ташлаш вду^ига эга булиб,

1 Экономика Европейского Союза. Под ред. Р.К. Щенина. - М.: КноРус, 2012. - С. 61.

ушбу йул билан улар х,а^ий (соф) даромаднинг мивдорини белгилаб оладилар. Фермерларнинг солила тортиладиган даромадлари мивдорини минималлаштириш ма^садида уларга баъзи бир хил турдаги ^уйилмаларни ишлаб чи^ариш воситалари сифатида х,исоблаб (чорва моллари бош сонини ошириш учун фрамолларни сотиб олиш, вино мах,сулотлари олинувчи экинларни купайтириш ва табиатни мух,офаза ^илувчи тадбир харажатлари учун) жорий харажатлар таркибига киритиш ва йил давомида уларни бутунлай учириб юборишга рухсат этилади. Мелиорация харажатлари, ер ва сув ресурсларини х,имоя ^илиш ва ^орамолларни бо^иш харажатлари солила тортилмайди х,амда даромаднинг умумий мивдори усишини таъминлайди. Аграр сох,адаги инвестиция бозорини бош^аришнинг давлат сиёсати 1980 йилларнинг урталарида ипотекали молиялаштириш шаклланган ва^тларда, айни^са жадал ривожланди. Мазкур сиёсат таркибига ^уйидагилар киради:

- ^ишло^ хужалигидаги ипотека кредитларининг ^айтарилмаслик хатарини таъминоти булган ^имматбах,о фгозларнинг жозибадорлигини ошириш;

- аграр сох,ага институционал инвесторларнинг узо^ муддатли ^уйилмаларини киритиш;

- ипотека кредитлари билан таъминланган ^имматбах,о фгозлар муомаласининг механизми;

- ^ишло^ хужалигидаги ипотека ^огозларини эмиссия ^илиш ва сотиш воситасида иш олиб борувчи бирламчи кредиторларни ^айта молиялаш, бу уларнинг бозордаги ликвидлигини ошириш имконини беради.

А^Шда фермерларни кредитлаш учун зарур булган мабла^арнинг асосий ^исми уларга хизмат ^илаётган банклар томонидан чи^арилган облигацияларни сотиш ор^али шакллантирилади. Инвесторларнинг ушбу облигациялардан оладиган даромадлари солила тортилмайди.

Узбекистон Республикасида х,ам ^ишло^ хужалиги ишлаб чи^арувчиларига нисбатан бир ^атор соли^ имтиёзлари ^улланилади. Хусусан, деэдон хужаликларидан давлат руйхатидан утказилганлик учун давлат божи олинмайди. Бориш ^ийин булган ва то^и туманларда ташкил этилган тадбиркорлик субъектларидан давлат божи белгиланган ставканинг 20 фоизи мивдорида ундирилади.

Республикамизда фермер ва деэдон хужаликлари давлатга ер соли™ тулайди. Уларга нисбатан икки хил шаклда соли^ имтиёзлари берилган:

- ер соли^ни тулашдан озод ^илиш шаклида;

- соли^ солинмайдиган ер участкалари шаклида.

^ишло^ хужалигини давлат томонидан молиявий ^уллаб-^увватлашнинг яна бир шакли - ^ишло^ хужалиги ишлаб чи^арувчиларига банклар томонидан бериладиган кредитларнинг

фоиз ставкаларини ва айрим лолларда асосий карз суммасини давлат томонидан бонификация1 килишдир.

Германия ва Францияда тижорат банклари томонидан фермер хужаликларига берилган имтиёзли кредитларнинг фоиз ставкаси билан кредитларнинг фоиз ставкаси уртасидаги фарк Давлат бюджетининг мабла^ари хисобидан бонификация килинади, яъни субсидияланади. Бунда субсидия суммаси туfридан-туfри тижорат банкига ташлаб берилади.

Германияда фермер хужаликларига бериладиган кредитларнинг асосий кисми "Райфайзенбанк"ка, Францияда эса, "Кредит Агриколь" банкининг хиссасига туfри келади.

^ишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига банклар томонидан берилган кредитларнинг фоиз ставкасини давлат мабла^ари хисобидан бонификация килиш амалиёти куйидаги афзалликларга эга:

- кишлок хужалик ишлаб чикарувчиларининг тижорат банклари кредитларини кайтариш билан бо^ик булган харажатлари микдори камаяди;

- тижорат банкларининг кишлок хужалигини кредитлаш жараёнидаги крежит риски даражаси пасаяди.

А^Шда кишлок хужалигига молиявий хизмат курсатадиган банклар томонидан чикарилган узок муддатли облигациялар Федерал захира тизими томонидан юкори ликвидли актив сифатида тан олинган. Бунинг натижасида ушбу облигацияларнинг тижорат банклари учун инвестицион жозибадорлиги ошди. Бунинг сабаби шундаки, мазкур облигацияларга килинган инвестициялар тижорат банкларининг жорий ликвидлилигини аниклашда ликвидли актив сифатида тан олинади.

Европа Иттифокида (ЕИ) махсус ташкилотлар фермер хужаликларидан кишлок хужалик махсулотларини белгиланган харид нархларида сотиб оладилар. Ушбу нархлар кафолатланган нархлар булиб, хар бир асосий кишлок хужалик махсулотига нисбатан индивидуал тарзда белгиланади.

Давлатнинг харид нархларидан фойдаланиш фермер хужаликларининг пул окими баркарорлигини таъминлаш, унинг фойдасини конъюнктуранинг узгаришларига бо^ик булиб колишининг олдини олиш имконини беради.

Европа Иттифокида экспорт килинаётган кишлок хужалик махсулотларининг ракобатбардошлигини таъминлаш механизми яратилган. Ушбу механизм куйидагича амал килади: агар маълум бир махсулотнинг бахоси жахон бозорининг бахосидан юкори булса, у холда, уни импорт килишда компенсацион йи^м олинади. Мазкур

1 Бонификация - фр. ЬотАеайоп Лотинча. bonus - яхши, сифатли - Сотилаётган молга унинг юкори сифатлийлигини инобатга олган холда шартнома ва ёки тарифлардаги нархига кушимчалар. (Тахрир.)

компенсацион йилим ушбу мах,сулотнинг бах,осини Европа Иттифо^и х,удудида мазкур мах,сулот учун белгиланган минимал бах,о даражасига кутаради.

Агар жах,он бозорининг бах,оси ички бах,олардан ю^ори булса, у х,олда, импортга нисбатан субсидия жорий ^илинади.

Ушбу механизм ор^али ^ишло^ хужалик мах,сулотларининг ^арийб туртдан бир ^исмининг ра^обатбардошлиги таъминланади1.

Бундан таш^ари, ЕИга янги аъзо булган ва х,осилдорлиги паст булган мамлакатларга х,ам субсидиялар берилади. Масалан, Голландияда fалланинг х,осилдорлиги гектарига 80 центнерни ташкил этади, Польшада эса, ушбу курсаткич 17 центнерни ташкил ^илади.

Сунгги йилларда Европа Иттифо^ида х,ам ^ишло^ хужалик мах,сулотларининг бах,оларини давлат томонидан харид ^илиш тизимида муаммолар юзага келмовда. Ана шундай муаммолардан бири Жах,он савдо ташкилоти (ЖСТ) томонидан ^ишло^ хужалик мах,сулотлари бозорини эркинлаштиришга нисбатан ^уйилган талаблар билан бо^и^. Маълумки, ЖСТ томонидан 1995 йилдан бошлаб ^ишло^ хужалик мах,сулотлари савдосини эркинлаштириш дастури амалга оширилмовда. Ушбу дастур ^ишло^ хужалиги ишлаб чи^арувчиларини давлат томонидан ^уллаб-^увватлаш даражасини ^ис^артириш, экспортни субсидиялашни ^ис^артириш, барча нотаъриф воситаларни таърифли воситалар билан алмаштиришни кузда тутади.

ЖСТ томонидан ^уйилган талаблардан келиб чиэдан х,олда, 2009 йилда Еврокомиссия ^ишло^ хужалиги ишлаб чи^арувчиларига бериладиган субсидиялар мивдорини ишлаб чи^ариш х,ажмига бо^и^ равишда белгилашни бекор ^илди. Бундан таш^ари, фермерларга бериладиган бир маротабалик субсидиялар мивдори камайтирилди.

Шунингдек, ЖСТнинг талабларига мувофи^, 2010 йилдан бошлаб, арпа ва усимлик ё™га, 2012 йилдан бошлаб, мол гушти, бузо^ гушти, крахмал ва уру^икка субсидиялар бериш тухтатилди2.

А^Шда х,ам фермер хужаликларини субсидиялаш амалиёти мавжуд. Аммо А^Шда х,ам фермер хужаликларини субсидиялаш х,ажми ^ис^армо^да.

2012 йилда А^Ш Сенати ^ишло^ хужалигига давлат томонидан ^илинадиган харажатлар мивдорини кейинги 10 йил мобайнида 23,6 млрд долларга ^ис^артириш туfрисидаги ^онун лойих,асини ма^уллади. Бунда х,ар йили fалла етиштирувчи фермерларга бериладиган

о

субсидиялар мивдори 5,0 млрд. А^Ш долларига ^ис^аради3.

Европа давлатлари аграр сиёсатининг узига хос хусусияти бозорнинг маълум бир иштирокчиларига ^ишло^ хужалик ерларини

1 Экономика Европейского Союза. Под ред. Р.К.Щенина. - М.: КноРус, 2012. - С. 62.

2 The Community Budget: Facts and Figures, 2012.

3 Сенат США согласился отменить субсидии фермерам на 24 миллиарда долларов. http://lenta.ru/news/2012.

хусусийлаштиришда институционал чекловлар урнатилганлигида куринади. Х,озирги вактда молиявий ташкилотлар кишлок хужалик мах,сулотлари ишлаб чикаришда фойдаланиладиган ер майдонларини сотиш ва сотиб олиш имкониятидан кисман ёки бутунлай мах,рум килинганлар. Бу билан х,укумат кишлок хужалик ерларидан максадсиз фойдаланиш хатарини камайтиришга жадал таъсир курсатади. Бу каби чоралар аграр тармокка капитал окимини киришини раfбатлантиради, инвестиция бозорини фаоллаштиради.

Европа ^удудидаги давлатларда ало^ида тадкикотлар олиб борилганда, уларда кишлок хужалик ерларида ипотека механизмидан фойдаланиб, капитал куйилмаларни бошкаришнинг узига хос методлари ва усуллари мавжудлигини куриш мумкин. Масалан, Белгияда давлат кишлок хужалик ерларини аграр сох,а ишлаб чикарувчилари уртасида узок муддатли кайта таксимлаш тамойилига амал килади. Голландияда ер майдонларига махсус бириктирилган институтлар томонидан ишлаб чикилган бозор нархлари асосида эгалик килинади, шунингдек, ердан вактинчалик (ижара) ва кишлок хужалигида максадли фойдаланиш амалиёти кулланилади. Германияда 2 гектардан ортик ер майдонига эга булган кишлок хужалик субъекти узига нисбатан йирик фермерларга бириктирилиб, у томонидан бошкарилади. Италияда кишлок хужалик йуналишида фойдаланиладиган ерларга давлат томонидан кам фоизларда (2530% бозор ставкаси) 30 йилгача муддатда заёмлар бериш амалиёти мавжуд'..

Хулоса килиб айтганда, хорижий давлатларда кишлок хужалигини давлат томонидан молиявий куллаб-кувватлашнинг нисбатан такомиллашган шакллари, механизмлари амал килмокда. бирок, ЖСТ томонидан кишлок хужалик мах,сулотлари савдосини эркинлаштиришга нисбатан куйилаётган талаблар кишлок хужалигини молиявий куллаб-кувватлашда маълум кийинчиликларни юзага келтирмокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Экономика Европейского Союза. Под ред. Р.К.Щенина. - М.: КноРус, 2012.

2. The Community Budget: Facts and Figures, 2012.

3. Гордеев А. Повышать инвестиционную привлекательность сельского хозяйства / А. Гордеев // АПК: экономика, управление, 2006. - №4. - С. 2-4.

4. http://lenta.ru/news/2012.

л

1 Гордеев А. Повышать инвестиционную привлекательность сельского хозяйства / А. Гордеев // АПК: экономика, управление, 2006. - №4. - С. 2-4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.