Научная статья на тему 'Қишлоқ хўжалигига банк хизматлари кўрсатиш амалиётини такомиллаштиришнинг долзарб масалалари'

Қишлоқ хўжалигига банк хизматлари кўрсатиш амалиётини такомиллаштиришнинг долзарб масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
326
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тўйчиев Т. К.

Қишлоқ хўжалиги Ўзбекистон иқтисодиётининг таянч ва устувор тармоқларидан бири ҳисобланади. Шу сабабли, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш нуқтаи-назаридан муҳим амалий аҳамият касб этади. Бу эса ўз навбатида, қишлоқ хўжалигини молиялаштиришнинг самарали тизимини шакллантириш заруриятини юзага келтиради. Мазкур молиялаштириш тизимининг муҳим таркибий қисми бўлиб, қишлоқ хўжалигига банклар томонидан молиявий хизматлар кўрсатиш амалиёти ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қишлоқ хўжалигига банк хизматлари кўрсатиш амалиётини такомиллаштиришнинг долзарб масалалари»

V_/

Туйчиев Т.К.

Наманган Давлат Университети тадк,ик,отчиси

КИШЛОК ХУЖАЛИГИГА БАНК ХИЗМАТЛАРИ КУРСАТИШ АМАЛИЁТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

Цишлоц хужалиги Узбекистон ицтисодиётининг та-янч ва устувор тармоцларидан бири цисобланади. Шу сабабли, цишлоц хужалигини ривожлантириш мамлакатни ижтимоий-ицтисодий ривожлантириш нуцтаи-назаридан муцим амалий ацамият касб эта-ди. Бу эса уз навбатида, цишлоц хужалигини молия-лаштиришнинг самарали тизимини шакллантириш заруриятини юзага келтиради. Мазкур молияла-штириш тизимининг муцим таркибий цисми булиб, цишлоц хужалигига банклар томонидан молиявий хизматлар курсатиш амалиёти цисобланади.

Узбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов кишлок хужалигига банклар томонидан молиявий хизматлар курсатиш амалиётини такомиллаштиришнинг зарурлиги масаласига тухталиб, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига банклар томонидан узок муддатли инвестици-он кредитлар бериш хажмини ошириш, уларга курсатилаётган банк хизматлари-нинг сифатини оширишнинг зарурлигини алохида таъкидлагандилар.1

Республикамизда кишлок хужалигига банклар томонидан курсатилаётган молиявий хизматларнинг асосий кисми Агро-банкнинг хиссасига туFри келади.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2009 йил 30 мартда ПК-1084-сонли карорига мувофик иктисодиётнинг аграр секторини янада баркарор ривожлантириш, кишлок хужалиги сохаси субъектла-рининг моддий ва молиявий базасини

1 Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Тошкент: "Узбекистон", 2009. - Б. 22-23.

мустахкамлаш, замонавий кайта ишловчи корхоналарни жадал барпо этиш, ички бозорни махаллий озик-овкат товарла-ри билан тулдиришга йуналтирилган кенг турдаги банк хизматларини курсатиш максадида "Пахтабанк" акциядорлик-ти-жорат банки "Агробанк" акциядорлик ти-жорат банкига айлантирилди.

1-жадвалда келтирилган маълумотлар-дан куринадики, ОАТ "Агробанк" кредит портфелида кишлок хужалигига берилган кредитлар юкори салмокни эгаллайди. Бу эса, Агробанкнинг кишлок хужалигига молиявий хизматлар курсатишга ихти-сослашганлиги билан изохланади.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, Агробанкнинг кредит портфели диверсификация даражасинининг пастлиги унинг кредитлаш салохиятига нисбатан салбий таъсирни юзага келтиради. Тижорат банки кредит портфелининг диверсификация даражаси муътадил булиши учун банк томонидан берилган кредитларнинг 25 фо-издан ортик кисми битта тармокка йуналтирилган булиши керак эмас.

1-жадвал

ОАТ "Агробанк" кредит портфелининг тармок, хусусияти1 (фоизда)

№ Тармоклар Йиллар

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

1 Саноат 38,9 29,1 23,3 15,5 19,9 14,6 24,0

2 Кишлок хужалиги 25,0 31,7 33,8 39,1 37,1 44,8 46,0

3 Савдо ва моддий-техника таъминот 24,6 26,7 29,6 25,6 21,4 23,7 22,0

4 Курилиш 1,5 1,2 2,2 4,5 4,5 3,7 1,0

5 Транспорт 0,3 0.5 0,2 0,2 0,2 0,1 0,0

6 Бошка тармоклар 9,7 10.8 10,9 15,1 16,9 13,1 6,0

Жами 100.0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Тижорат банкларининг кишлок хужа-лигига молиявий хизматлар курсатиш им-конияти бевосита уларнинг ресурс база-сига боFл и к,. Бунда банкларнинг умумий капитали ва депозитларининг етарлилик даражаси асосий урин тутади.

Халкаро Базель кумитасининг талаби-га кура, тижорат банкларининг капитали етарли булиши учун умумий капиталнинг етарлилик коэффициенти 8 фоиздан паст булмаслиги керак.

Узбекистон банклари умумий капита-лининг етарлилик коэффициентини 2011 йил якуни буйича Базель кумитаси тала-бидан уч баробар юкори эканлигини ижо-бий х,олат эканлигини таъкидлаш жоиз.

Тижорат банклари депозитларининг етарлилигини аниклаш учун талаб килиб олинадиган депозитларнинг брутто де-позитлар х,ажмидаги салмоFи 30 фоиздан ошмаслиги лозим.

Агробанкнинг тулов топширикномаси, инкассо ва тулов талабномаси воситасида-ги накд пулсиз х,исоб-китоблар х,ажмидаги салмоFи юкоридир. Ушбу х,олат Агробанкнинг мамлакатимизнинг йирик тижорат банки эканлиги, етарли даражада мижоз базасининг мавжудлиги, бошка тижорат банкларига нисбатан хорижий валюта-лардаги туловлари микдорининг катта эканлиги билан изох,ланади.

Шуниси ах,амиятлики, Агробанкда накд пулсиз х,исоб-китоб шакллари буйича туловларнинг таркиби республикамиз буйича умумий х,олатга нисбатан опти-мал х,исобланади. Масалан, 2010 йилда

1 АТ "Агробанк"нинг йиллик хисобот маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланди.

Узбекистон Республикаси буйича накд пулсиз х,исоб-китоб шакллари воситасида амалга оширилган туловларнинг умумий х,ажмида тулов топширикномаси воситасида амалга оширилган туловларнинг салмоFи 98 фоизни ташкил этгани х,олда, инкассо ва тулов талабномаси воситасида амалга оширилган туловларнинг салмоFи мос равишда 1,1% ва 0,8 фоизни ташкил этди. Агробанкнинг 2010 йилда тулов топширикномаси, инкассо ва тулов талабномаси воситасидаги туловлар х,ажмидаги салмоFи мос равишда 13,8, 17,4 ва 13,8 фоизни ташкил этди.

Узбекистон Республикаси тижорат банклари оркали тулов талабномаси воситасида амалга ошириладиган х,исоб-китобларнинг асосий кисми Агробанкнинг х,иссасига туFри келмокда. Бунинг асосий сабаби шундаки, республикамизда давлат эх,тиёжлари учун етиштириладиган пахта ва Fаллани молиялаштириш учун Молия вазирлиги х,узуридаги фонд маблаFлари х,исобидан ажратиладиган ресурсларнинг аксарият кисми Агробанк оркали имтиёз-ли кредит сифатида берилмокда. Ундан кейинги уринда Кишлок курилиш банк ва Туронбанк туради.

2006-2010 йилларда Агробанк тулов талабномаси оркали утган х,исоб-китоблар суммасининг республика банк тизи-ми оркали тулов талабномаси услубида амалга оширилган х,исоб-китобларнинг умумий х,ажмидаги салмоFи сезилар-ли даражада юкори усиш суръатига эга булди. Ушбу усиш Агробанкнинг давлат эх,тиёжлари учун зарур булган кишлок ху-жалик мах,сулотларини етиштириш хара-жатларини молиялаштиришда Агробанк

V_/

ролининг тобора ошиб бораетганлигидан далолат беради.

2006-2010 йилларда Агробанк тулов топширикномаси воситасида амалга оши-рилган туловларнинг республика банк-лари буйича тулов топширикномалари услубида утган туловларнинг умумий х,ажмидаги салмоFи сезиларли дара-жада пасайди. Ушбу пасайиш мамла-катимиз бошка тижорат банкларининг тулов топширикномалари воситасида амалга оширилган туловларининг маз-кур шаклда утказилган туловларнинг умумий х,ажмидаги салмоFининг ошган-лиги х,исобига юз берган. Масалан, 20062010 йиллар мобайнида Асакабанк тулов топширикномаси воситасида амалга оширилган туловларнинг республика банк-лари буйича тулов топширикномалари услубида утган туловларнинг умумий х,ажмидаги салмоFи 0,51 фоизли пунктга ошган.

ОАТ "Агробанк" оркали х,ужжат-лаштирилган аккредитивлар воситасида амалга оширилган накд пулсиз х,исоб-китобларнинг ушбу шакл услубида рес-публикамиз буйича амалга оширилган туловларнинг умумий х,ажмидаги салмоFи 0,0 фоизни ташкил этади.

Хужалик юритувчи субъектлар ур-тасида дебитор-кредитор карздорлик муаммоси мавжуд булган шароитда х,ужжатлаштирилган аккредитивлар во-ситасидаги накд пулсиз х,исоб-китоблар х,ажмининг ошиши мух,им ах,амият касб этади. Чунки аккредитивларда етказиб берилган мах,сулотлар ва курсатилган хизматлар юзасидан тулов кафолатланган булади.

Хужалик юритувчи субъектлар урта-сидаги дебитор-кредитор карздорликни кискартириш муаммоси мавжуд булган шароитда туловларни кафолатлаш имко-нини берадиган накд пулсиз х,исоб-китоб шаклларидан фойдаланишга устувор да-ражада ах,амият бериш мух,им амалий ах,амият касб этади.

Тулов топширикномалари восита-сидаги накд пулсиз х,исоб-китоблар микдорининг усиш тенденциясига эга бу-лиши хужалик юритувчи субъектлар ур-тасидаги туловларни уз вактида ва тулик

утказишни таъминлаш, товарларни уз вактида ва сифатли килиб етказиб бериш жих,атидан салбий х,олат х,исобланади. Чунки тулов топширикномалари воситасида х,исоблашилганда сифатсиз товарлар етказиб бериш, товарлар етказиб бериш-ни кечиктириш ёки етказиб бермаслик хавфи сакланиб колади. Бунинг устига, ту-лов топширикномаларида етказиб бери-лган товарлар ва курсатилган хизматлар юзасидан амалга ошириладиган туловлар кафолатланмаган. Тараккий этган мамла-катларда, жумладан, Марказий ва Fарбий Европа мамлакатларининг банк амалиё-тида етказиб бериладиган товарларнинг сифати буйича тижорат банклари томо-нидан бериладиган кафолатлардан фой-даланилади. Бунда сифатсиз товар мол етказиб берувчи томонидан етказиб берилган такдирда, кафолат берган банк ол-ди-сотди шартномада кузда тутилган жарима суммасини туловчига тулаб беради ва олдиндан туланган суммани кайтариб беради. Лекин Узбекистон Республи-каси амалиётида товарларнинг сифати юзасидан банк кафолатларини бериш кулланилмайди. Фикримизча, банк кафо-латининг мазкур турини куллаш зарурияти мамлакатимизнинг хужалик амалиётида мавжуд. Чунки хорижий мамлакатлардан импорт килинган айрим асбоб-ускуна-ларнинг моддий ва маънавий жих,атдан эскирганлиги ва бунинг натижасида ин-вестицион лойих,аларнинг самарадорли-гини таъминлашда муаммоларнинг юзага келганлиги кузатилди. Агар ушбу сифатсиз ускуналарнинг сифати буйича хорижий банкларнинг сифат юзасидан берилган кафолатлари мавжуд булганда эди, ташки савдо шартномасида курсатилган жарима суммаларини хорижий банклар-дан ундириш, олдиндан туланган валюта маблаFларини кайтариб олиш имкони юзага келган булар эди.

Айни вактда, таъкидлаш жоизки, рес-публикамиз банкларининг кишлок ху-жалигига молиявий хизматлар курсатиш амалиётида айрим муаммоларнинг мав-жудлиги кузга ташланмокда. Ана шундай муаммолардан бири - бу кишлок хужа-лиги сох,асига ажратилаётган кредитлар-нинг етарли эмаслиги х,исобланади. 2012

йилнинг 1 январь х,олатига, Узбекистон Республикаси тижорат банклари томони-дан иктисодиётнинг реал секторига ажра-тилган кредитларнинг атиги 11,4 фоизи кишлок хужалиги сох,асига туFри келди.

Шунингдек, пахта ва Fалла етиштираёт-ган кишлок хужалиги корхоналарига бе-рилаётган имтиёзли кредитларнинг етарли эмаслиги туфайли фермер хужаликлари-нинг минерал уFитлар ва ёкилFи-мойлаш материаллари буйича муддати утган карздорлигининг х,ажми ошиб бормокда. 2012 йилнинг 1 январь х,олатига, фермер хужаликларининг минерал уFитлар юзаси-

дан Узкимёсаноат олдидаги карздорлиги 174 миллиард сумга етди.

Банклар томонидан кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари ва корхоналарига х,исоб-китоб хизмати курсатиш сох,асидаги муаммолардан бири - бу кишлок хужалиги корхоналари томонидан амалга оши-рилаётган туловларнинг умумий х,ажмида тулов топширикномаси услубида амалга оширилаётган туловлар микдорининг юкори эканлиги ва х,ужжатлаштирилган аккредитивлар оркали амалга оширилаётган туловлар салмоFининг них,оятда паст эканлигидир (2,5%).

Адабиётлар руйхати:

Каримов И.А. Жа^он молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шаро-итида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Тошкент: "Узбекистон", 2009. - Б. 22-23.

АТ "Агробанк"нинг йиллик х,исобот маълумотлари.

Молия-банк тизимини та^лил килиш ва ба^олашда кулланиладиган халкаро меъёрлар, мезонлар ва стандартлар. Укув-услубий кулланма. Проф. А.В. Ваха-бов тах,рири остида. - Тошкент: "Молия", 2011. - Б. 11.

Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. - Тошкент: "Узбекистон", 2012. - Б. 7.

Рузметов Ш.Б. Узбекистон тижорат банклари депозит базасини мустах,камлаш йуллари. И.ф.н. илм. дар. ол. уч. такд.с. автореф. - Тошкент, 2009. - Б. 11.

Узбекистон Республикаси Марказий банкининг маълумотлари асосида му-аллиф томонидан х,исобланди.

ДАК "Кимёсаноат"нинг жорий х,исоботи материаллари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.