Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ГЕОАХБОРОТ ТИЗИМИ ВА УНИ ЎЗБЕКИСТОНДА ЖОРИЙ ҚИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ГЕОАХБОРОТ ТИЗИМИ ВА УНИ ЎЗБЕКИСТОНДА ЖОРИЙ ҚИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
359
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
GAT-technologies / management / database / agriculture / precision farming / smart agriculture

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сайёра Шокировна Махкамова, Одина Шокировна Маматожиева

Мақолада дунёнинг етакчи мамлакатлари мисолида ГАТтехнологиялари қишлоқ хўжалигида фойдаланиш ва уни ривожланиш йўналишлари берилиб, ушбу технологияни Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GEO-INFORMATION SYSTEM IN AGRICULTURE AND OPPORTUNITIES FOR ITS INTRODUCTION IN UZBEKISTAN

The article presents the directions of use and development of GAT-technologies in agriculture on the example of leading countries of the world, the possibilities of application of this technology in Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ГЕОАХБОРОТ ТИЗИМИ ВА УНИ ЎЗБЕКИСТОНДА ЖОРИЙ ҚИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

КИШЛОК ХУЖАЛИГИДА ГЕОАХБОРОТ ТИЗИМИ ВА УНИ УЗБЕКИСТОНДА ЖОРИЙ КИЛИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Сайёра Шокировна Махкамова Одина Шокировна Маматожиева

Фаргона давлат университети Фаргона вилояти Олтиарик тумани

Иктисодиёт йуналиши магистранти 2-урта таълим мактаб укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада дунёнинг етакчи мамлакатлари мисолида ГАТ- технологиялари кишлок хужалигида фойдаланиш ва уни ривожланиш йуналишлари берилиб, ушбу технологияни Узбекистонда куллаш имкониятлари ёритилган.

Калит сузлар: ГАТ-технологиялар, бошкариш, маълумотлар базаси, кишло; хужалиги, аник дехкончилик, акдли кишлок хужалиги

GEO-INFORMATION SYSTEM IN AGRICULTURE AND OPPORTUNITIES FOR ITS INTRODUCTION IN UZBEKISTAN

Sayyora Shohikorva Makhkamova Odina Shokirovna Mamatojieva

Master's degree in Economics, Fergana Teacher of the 2nd secondary school of State University Oltiariq district of Fergana region

ABSTRACT

The article presents the directions of use and development of GAT-technologies in agriculture on the example of leading countries of the world, the possibilities of application of this technology in Uzbekistan.

Keywords: GAT-technologies, management, database, agriculture, precision farming, smart agriculture

КИРИШ

Геоахборот тизимлари (ГАТ) макон тугрисидаги маълумотларни саклаш ва тахлил килиш максадини кузлайдиДишлок хужалиги объектлари, одатда, географик боглангандир, яъни уларни хариталаштириш ва тахлил килиш учун принципал имконият бор. Ишлаб чикариш ресурслари, уларни маконда таксимланишини камраб олган схема (режа) ларни узида акс эттирган когоз вариантдаги жадваллар хужаликларда хар доим булган. Таъкидлаймизки, маълумотлар базасини юритишнинг когоз варианти уз- узидан кузга ташланадиган камчиликлари мавжуд. Улар кул мехнати, хатоликларни кушимча киритиш ва материалларга ишлов беришда автоматлаштириш имкониятини йуклиги билан богликдир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Аграр сохдда хал килиниши зарур булган муаммолар иктисодий (ишлаб чикариш рентабеллигини ошириш), ижтимоий (ахоли турмуш сифатини яхшилаш) ва экологик (табиий мухитни асраш, усимлик ва хайвонот дунёси турларини ранг - баранглигини) таснифларга эга. Муаммо бошкариш карорларини кабул килиш оркали хал килиниб, уларни асослаш учун зарур булган ахборотдан фойдаланилади. Биринчи галда шакллантириладиган максадли функция оркали амалга оширилган оптималлаштириш асослашни илмий ёндашуви хисобланади. Агар масалани кишлок хужалигига нисбатан куллайдиган булсак (кишлок хужаликлари экинлари, тупрокка ишлов бериш,экиш ва йигим-терим буйича технологик операцияларни танлаш) икки максадли функцияга -энергия сарфини минималлаштириш ва даромад кийматини оширишга мулжал олишимиз керак1. (Андрианов В.Д. ГИС в сельском хозяйстве. График ва жадваллар шаклидаги ахборотни ташки базадан жалб килинганлари билан бирга кайта ишлаш ва уларни бошкаришда фойдаланишга ярокли холатга келтириш учун зарур булган маълумотларни ГАТ такдим килади. Иктисодиётни аграр сохдсида ГАТ дан фойдаланиш бошкаришнинг асосланганлигини янги сифат даражасидан далолат бериб, у ихтиёрий тартибда кабул килинадиган карорларга лойик альтернатива булади.

ГИС ни энг самарали куллаш мумкин булган кишлок хужалиги булимлари ва

2

йуналишлари куйидагилар :

- Карор кабул килишни ахборот жихатидан куллаб - кувватлаш;

- Агротехник тадбирларни режалаштириш;

- Агротехник тадбирлар ва экинлар холати мониторинги;

- Экинлар хосилдорлиги ва йукотишларни прогнозлаштириш;

- Техникадан фойдаланишни режалаштириш, мониторинг ва тахлил килиш.

Кишлок хужалиги тармогида ГАТни амал килиши турли хил ахборотни маълумотларни ягона макон базасига бирлаштириш хисобига таъминланади. ГАТ хужалик тузилмасини ташкил килувчиларни таснифловчи куп катламли ракамли хариталар ва маълумотлар жадвалларини ажралмас кисмидир. ГАТнинг маълумотлар базаси фазодан олинган суратлар, гидрография катламлари, йул тармоги, ахоли пунктлари, жой релъефини узида мужассамлаштириши керак. Жадваллар микроиклим, сизот сувлари даражаси, тупрок холати (гумусни хисобга олган), кузатувни бутун даври мобайнида экин майдонлари тугрисида маълумотларни узида мужассамлаштириши керак.

1 // ARCREVIEW/. Современные геоинформационные технологии. - 2017.- №2 (29). - 1-2 б).

2 Геоинформационные системы в сельском хозяйстве России» https://cyberleninka.ru

Мамлакат ва минтака даражасидаги вазифаларни хал килиш учун мулжалланган ГАТ-пакет жиддий даражада кучга эга булиши керак. Маълумотлардан фойдаланиш самарали булади, качонки потенциал фойдаланувчилар уни олишлари осон ва кулай булса. Интернет ва компъютер тармоклари компъютерларни бир - бири билан боглаш имкониятини бериб, ахборотни тез алмашишини таъминлайди.

Алохида хужаликлар ёки хужаликлар гурухи даражасида шуни айтиш мумкинки, индустриал ривожланган мамлакатларда кишлок хужалиги ишлаб чикаришида ГИСдан фойдаланишда янги йуналиш (precision agriculture (аник дехкончилик) тобора купрок оммавийлашмокда. Йуналиш мохияти шундан иборатки, далаларга ишлов бериш айнан шу далада парвариш килинаётган экинларни реал эхтиёжларига боглик холда амалга оширилади. Ишлов беришда статистикани (хар бир угитни каерга ва канча солинганлиги) ва эришилаётган натижаларни (хосилдорлик) мунтазам олиб бориш тахлилини турли хилларини (регрессион, омил ва б.) куллаш имкониятини беради. Тахлилни макон нуктаи назаридан амалга ошириш, яъни маконда махаллийлашган объектлар маълумотлари тахлил килиш усул ва услублари туплами замонавий ГАТда мавжуд булиб, уни атрофлича амалга ошириш имконини беради. Айнан шундай ёндашув precision agriculture тизимида оптимал хисобланади.

МУХ,ОКАМА

Макон нуктаи назаридан амалга ошириладиган тахлил воситаларига мисол булиб, AreGIS Spatial Analyst ва Geostatical Analyst модуллари хизмат килиши мумкин , улар хар бир иштирокчининг хосилдорлиги, жой релъефи, тупрок копламаси, гидрологик режим, утмишда кулланган агрокимё воситалари таъсирини тахлил килиш имконини беради. Бирок AreGIS Spatial Analyst ва Geostatical Analyst модулларини куллаш дастурий - техник воситаларни юклаш шароитида ва мутахассислар мавжуд булгандагина иктисодий жихатдан узини оклайди.

Айтиш жоизки, хозирда кишлок хужалиги тармогида куйидаги умумий тенденция кузатилади. Биринчиси, кишлок хужалигида банд булган ходимлар сонини кискариши. Иккинчидан, мамлакатда ишлаб чикарилаётган умумий махсулотда кишлок хужалиги ишлаб чикариши улушини кискариши. Илмий адабиёт манбааларида кишлок хужалигини ривожлантиришни икки йуналиши фаркланиб ёритилади - бу ишлаб чикаришнинг мехнатни тежовчи ва ерни тежовчи технологик усуллари.

Биринчи усул - мехнатни тежовчи, кишлок хужалиги сохасида мехнат сарфларини кискартириш (тежаш) ва у ерда бушаган мехнат ресурсларини

иктисодиётни бошка сохаларига окиб утиши. Бундай йуналиш буйича купчилик гарб мамлакатлари кишлок хужалиги ривожланган, уларда саноат, савдо, хизмат курсатишда ишчи жойларини жиддий усиши кузатилган ва шунинг билан бирга кишлок хужалиги зарурий техника билан таъминланиб, мехнат унумдорлигини оширган ва ортикча мехнат ресурсларини бушатган. Шундай килиб, кишлок хужалигида банд булганлар улуши камайган, яъни мехнатни тежаш юз берган, уни механизациялаш хисобига мехнат унумдорлиги ошган ва зарур микдордаги кишлок хужалиги махсулотини ишлаб чикариш таъминланган. Масалан, А^Ш ва Европанинг купчилик мамлакатларида мехнат кобилиятига эга булганларни 2%дан ошмаган кисми кишлок хужалигида банд булиб, улар ички бозорни таъминлашдан ташкари кишлок хужалиги махсулотини катта хажмда экспорт учун етиштиради.

Иккинчи усул - ерни тежаш, кишлок хужалиги сохасида мехнат ресурслари ортикча булган мамлакатларга хос ва уларни мехнат унумдорлигини устириш йули билан кискартиришга ундайдиган таъсирчан омил йук, чунки иктисодиётни бошка сохаларига, масалан, саноатга уларни окиб утиши учун имконият заиф булган. Чунки сабаби уларни усиш суратлари паст булган. Шу муносабат билан инвестициялар мехнат унумдорлигини устирувчи механизацияга эмас, балки тупрок унумдорлигини ошириш, ирригация, угитлардан кенг фойдаланиш тизимларига киритилган.

Шундай килиб, ерни тежаш усулида олдинги каторда уни махсулдорлигини ошириш масаласи турган, механизация хисобига мехнат унумдорлигини ошириш эса иккинчи тоифадаги масала булган.

Маълум бир боскичда ишлаб чикаришнинг мехнатни тежаш технологик усулига эга булган мамлакатлар ер ресурсларини етишмаслиги муаммоси билан тукнашишган ва "smart" (аклли) кишлок хужалиги барпо килишни кузда тутган кишлок хужалигини ривожлантиришни илмий сигими катта боскичга утиш зарурати билан тукнашишди. Бунда ушбу мамлакатларда кишлок хужалиги чукур механизациялашган, мухими мехнат ресурсларини (фермерларни) эса катта кисми кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш жараёнига "аклли" технологияларни жорий килишдан манфаатдор булганлар.

НАТИЖА

Натижада бу мамлакатлар кишлок хужалигида ернинг унумдорлиги минерал угитларга зарурий эхтиёжларни таъминлаш, тубдан янги уруглик яратиш, биотехнологиялар ва "аник" дехкончилик технологияларини жорий килиш хисобига улар ресурсни тежашни юкори даражасини таъминладилар.

Бирок айтиш керакки, ерни тежаш технологик ишлаб чикариш усулига эга булган мамлакатлар "аклли" кишлок хужалигига аста - секин утиш учун анчагина бошлангич заиф холатдадирлар. Шунинг учун улар нафакат кишлок хужалигининг механизация даражасини ошириш буйича тадбирларни амалга оширишлари зарур , балки мамлакатни саноат ва технологик ривожланишини умумий даражасини хам кутаришлари керак. Бунда ривожланган мамлакатларнинг "аклли" кишлок хужалигини жорий килиш буйича тажрибаларини кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришнинг карор топган технологик усуллари хамда фермерларнинг инновацияларни жорий килишга тайёргарлиги ва хохишларини хисобга олган холда куллашга тугри келади.

Ракамлаштириш тугрисида гап кетганда айтиш керакки,хозирда Узбекистон учун бу нарса ута мухим, чунки кейинги 25 йилда (1991—2016 йй.), ерлардан кувватсизлантирмасдан фойдаланишни давлат стратегияси йуклиги, табиатни мухофаза килишнинг меъёрий базасини такомиллашмаганлиги, саноат ва кишлок хужалиги махсулотларига бахолар тенгсизлиги (диспаритет) шароитида биз ер ресурсларига хужасизларча муносабатни авжига чикканини гувохи булдик.

Колаверса, Узбекистонда бутун дунёда булгани каби ер чекланган ресурс. Буни ёмон томони ер майдони узгармагани холатида ахоли сони доимий суратда усиб бориб,ахоли жон бошига ер билан таъминланганлик мунтазам суратда тушиб бормокда. Шу муносабат билан бу нарса бориб - бориб катта муаммо тугдирмасмикан деган савол тугилиши табиий. Бизнингча бу нарса хакикатда хам шундай булиши мумкин, агар шиддат билан одимлаб бораётган илмий - техника тараккиётини хисобга олмаса. Шунга кура озик-овкат хавфсизлиги муаммосини хал килишда Узбекистондаги вазият энг катта хавф учоги эмас. Чунки худуд майдони буйича Узбекистондан деярли 11 марта кичик булган Нидерландияда кишлок хужалиги ва озик - овкат махсулотлари буйича дунёда иккинчи уринни (АКШдан кейин) эгаллаб, бу махсулотларни 100 млрд доллар микдорида экспорт килади. 3. Юкорида келтирилган натижага эришишда албатта ракамли технологияларни урни бекиёсдир. Чунки кишлок хужалигини комплекс ракамлаштириш аграр сохада харажатларни 23%га кискартириш имконини беради. Ердан фойдаланишда GPS-навигация технологияларини куллаш харажатларни уртача 11-14%, угитларни табакалаштирилган солишда - 8-12%, параллель хайдаш тизими туфайли -8-13%га камайтиради. 4

Барча давлатларда мулкчиликнинг натурал - буюм тузилмасида ер ресурсларига давлат ва хусусий мулкчилик мавжуд. Масалан АКЩда 40% ер

3 https://agro24. ru/countries/niderlandy/

4 (Журнал «Агротехника и технологии» сентябрь - октябрь 2018, с.28).

давлат мулки. Лекин бу нарса кишлок хужалигини ривожлантириш учун тусик булаётгани йук. Шундай экан, мамлакатимизда шаклланган кишлок хужалиги самарадорлигини пастлигига асосий сабаб ерга хусусий мулкни йуклиги эмас. Аслида оксокликка бош сабаб хужалик юритиш механизми, аникроги хужалик юритиш жараёнига давлат аралашувидир. Бунда бошкаришни авторитар усули карор топган ва бу бозор иктисодиёти принципларига зид булган воситаларга таянган холда иш юритилади. Уз навбатида эса пироворд натижа аник, яъни бутун иктисодиёт ва уни ташкил килувчилари натижадорлиги паст. Буни тасдиги сифатида Президентимизнинг уз чикишларидан бирида келтирган ракамларни келтириш уринли булади, яъни биз хар бир гектар ердан 300 долларлик махсулот сотамиз, Туркия -2,0 минг, Миср -8,0 минг, Исроил эса 12,0 минг долларлик махсулот сотади. Шу муносабат билан кишлок хужалигида ракамли технологияларни жорий килиш жуда долзарбдир. Бирок, утиш даври иктисодиётига эга булган мамлакатларда заиф ривожланган техник инфратузилма, технологияларни кимматлиги, компъютер саводхонлиги, ракамли куникмалар даражасини пастлиги ракамлаштириш жараёнларини куллашда оксоклик хавфини тугдиради. Бошка томондан эса, ушбу мамлакатлар маълум -бир афзалликларга эга буладилар: улар эскирган агро-озик-овкат технологиялари ва усуллардан "сакраб утиб" кишлок хужалигида ракамли технологияларга кушилишлари мумкин. Вокеликни бундай ривожи мамлакатнинг турли даражадаги бошкарув органлари, халкаро ташкилотлар, бизнес хамжамиятни етакчи вакиллари ва оддий ходимлардан вазиятни тубдан кайта англашни талаб килади. Энди биз фойдаланиб келган ва бизга таниш булган эски усуллар, омиллар, воситалар ва ш.у. муаммони хал килмайди.

ХУЛОСА

Ракамли технологиялар ёрдамида кишлок хужалигида ишлаб чикариш-сотиш занжирида тула кузатув ва мувофиклаштиришни амалга ошириш мумкин булади. Ракамли технологиялар олинган маълумотларни объективлигини таъминлайди ва бу нарса кишлок хужалиги ерларини бошкаришда оптимал моделларини яратиш имкониятини беради.

REFERENCES

1. "УР янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида". 07.02.2017., № ПФ-4947.

2. "УР ракамли иктисодиётни ривожлантириш чоралари тугрисида" УР Президентининг 2017 йил 3 июлдаги ^арори.

3. Гуломов С.С. ва б. "Ракамли иктисодиётда блокчейн технологиялар". Тошкент: ТМИ, "Ицтисод-Молия " нашриёти, 2019, 366 бет.

4. Анищенко А.Н. Цифровая экономика XXI века и АПК: взгляд с позиций развитых и развивающихся стран //Проблемы рыночной экономики. - 2019. - №

4. - 28-38 бетлар.

5. // ARCREVIEW/. Современные геоинформационные технологии. - 2017.- №2

6. // ARCREVIEW/. Современные геоинформационные технологии. - 2017.- №2

7. Геоинформационные системы в сельском хозяйстве России»

8. Давлетшин, И. Цифровой передел. Преимущества и риски цифровизации сельского хозяйства / И. Давлетшин, А. Трофимов [Электронный ресурс]. -2019. -Режим доступа: https://www.agroinvestor.ru/technologies/article/30405-tsifrovoy-peredel/. - Дата доступа: 20.05.2019.

9. (Журнал «Агротехника и технологии» сентябрь - октябрь 2018, с.28).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.