Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ВА ИҚЛИМДАГИ САЛБИЙ ЎЗГАРИШЛАР'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ВА ИҚЛИМДАГИ САЛБИЙ ЎЗГАРИШЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
абиотик / иқлим / биотик / ресурслар / иқлимшунослик / чорвачилик / компитенция / статистика / интенсив / экспертиза

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Сиддиқов Зохид Тулқунович

Мазкур мақолада Ўзбекистонда иқлим ўзгариши натижасида қай даражада абиотик ва биотик таъсирлар ўзгариши ва қишлоқ хўжалигига уларнинг таъсири ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ВА ИҚЛИМДАГИ САЛБИЙ ЎЗГАРИШЛАР»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИГИ ВА ЩЛИМДАГИ САЛБИЙ

УЗГАРИШЛАР

Сиддиков Зохид Тулкунович

Доцент, Тошкент давлат аграр университети, ТДАУ https://doi.org/10.5281/zenodo.11402647

Аннотация. Мазкур мацолада Узбекистонда ицлим узгариши натижасида цай даражада абиотик ва биотик таъсирлар узгариши ва цишлоц хужалигига уларнинг таъсири урганилган.

Калит сузлар: абиотик, ицлим, биотик, ресурслар, ицлимшунослик, чорвачилик, компитенция, статистика, интенсив, экспертиза.

Аннотация. В данной статье рассматривается степень изменения абиотических и биотических эффектов в результате изменения климата в Узбекистане и их влияние на сельское хозяйство.

Ключевые слова: абиотик, климат, биотика, ресурсы, климатология, животноводство, компетентность, статистика, интенсив, экспертиза.

Abstract. This article examines the extent of changes in abiotic and biotic effects as a result of climate change in Uzbekistan and their impact on agriculture.

Keywords: abiotic, climate, biotics, resources, climatology, animal husbandry, competence, statistics, intensive, expertise.

Кириш. Дунё олимларининг тадкиккотларига кура, глобал исиш жараёни давом этар экан, хаво харораткурсаткичи 2050 йилга бориб 2°C гача кутарилиши тахмин килинмокда.Дархакиккат, глобал икклимузгаришларини об-хаво билан богли; кутилмаган табиий офатларга аник; таъсир бахосинианикклашёки юзага келиши мумкин булган хавф-хатарларбугунги кунда макроикктисодиёт учун тизимли хавф-хатар эканлиги барчамизга маълум. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида олдиндан хар кандай хавф-хатарларга тайёр туришимиз ва бунинг олдини олиш борасида куйидаги фикрларни, яъни "...цишлоц хужалигини давлат томонидан цуллаб-цувватлаш жамгармасини исло% цилиб, аграр со%анинг бошца тармоцларига %ам арзон кредитлар ажратиш йулга цуйилади, хусусий агросаноат ташкилотларига ер %олатини аницлаш, экин турлари ва уругни тугри танлаш, зараркунандаларга царши курашиш, молиявий кумаклашиш, ма%сулот бозорини топиш буйича хизмат курсатиши керак" деб таъкидлаб утилган.Аграр соха вакиллари хисобланган кишлокхужалиги корхоналари, хусусан фермер ва дехкон хужаликлари фаолиятига хамикклим узгаришлари уз таъсирини утказмокда. Шунингдек, кишлок хужалигида кутилган хосилнингбулмаслиги, мамлакат ахолиси истеъмол билан биргабарча турдаги ишлаб чиккаришкорхоналарига уз таъсирини утказади. Дархакикат, кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишловчи корхоналарда ишлаб чикаришнинг бир меъёрда бормаслиги мамлакат ахолисининг молиявий холатига хам уз таъсириникурсатади. [1]

Узбекистон кишлокхужалигийирик экспорт салохиятига эга булиб, айнан юртимиз заминидаетиштирилаётган органик махсулотлар хусусан, турли мевалар, сабзавот ва полиз махсулотлари жахонбозорларида ракобатлаша олиши хечкимга сир эмас. Шу боис, мамлакатимиз кишлок хужалиги махсулотларига булган талаб ортиб бормокда. Бирок, дунё давлатлари каби иклим узгаришлари бевосита бизнинг мамлакатимизга узининг таъсирини

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

утказмокда. Узбекистан хамхавфли дехкончилик зонасида жойлашган, баъзи холларда сув танкислиги, кургокчилик, сел келиши, турли зараркунандалар ёки чигиртка босишива бошка стихияли ходисаларнинг руй бериш окибатида катта талофатларнинг содир булиши кишлокхужалигифаолиятига хамжиддий таъсир этмай куймайди. ^ишлок хужалиги табиий офатлар таъсирига узвий боглик булиб, унинг баркарор ривожланишига тускинлик килиши айни хдкикат.

Мамлакат умумий фойдаланишга ярокли ер майдоднининг 46.1 % кисмидан кишлок хужалиги максадида фойдаланилади. Асосий сугориладиган майдонларда 35.9% кишки бугдой мухим иктисоодий экин тури сифатида етиштирилиб, унинг хиссаси умумий ер майдонининг 68% кисмини ташкил этади. Долган кисмида картошка, ем-хашак, сабзавотлар, мевалар ва бошокли экинлар етиштирилади. Мамлакатнинг кузга куринган ютукларидан бири бу, кишки бугдой майдонларининг кенгайтирилиши ва хосилдорлигининг оширилиши туфайли дон мустакиллигига эришилишидир. Айни вактда кишки бугдой 1449.6 минг гектар майдонда 4.76 тонна/гектар хосилдорлик курсаткичига эга. 1990-йилда бу курсаткич 1тонна / гектарни ташкил килган эди.

ФАО нинг 2021 йилдаги маълумотларига кура, Узбекистонда йилига 6.84 миллион тонна бугдой етиштирилади ва Марказий Осиёда ^озогистондан кейин иккинчи уринда туради. Биргина Тошкент вилоятидаги туман ва шахарлар умумий экин майдонлари Тошкент шахар билан биргаликда 338,1 минг гектарни ташкил этиб, шундан 133, 4 минг гектар майдонда бугдой етиштирилади.

ФАО маълумотларига кура бугдой, гуруч ва маккажухорига булган талаб 2030-йилга бориб 390 миллион тоннага хамда 2050-йилга бориб, 3.3 миллиард тоннага кутарилиши кутилаётгани таъкидланган, бу 2021-йилга нисбатан 800 миллион куп демакдир. Аммо бу талабни кондириш борган сари деградацияга учраб бораётган ер майдонларини ва бошка сохалар томонидан сувга булган талабнинг ошиши каби бир катор сабабларга кура фермерлар учун осон булмайди. ^ишлок хужалигидаги бу талаблардаги узгаришнинг асосий сабабчиларидан бири бу ахолининг усишидир. Х,исоб-китобларга кура бугунги кун билан 2050 йил орасида дунё ахолисининг 7.3 миллиарддан 9.6 миллиардга купайиши кутилмокда.[2]

Озик-овкат хавфсизлигининг 2050-йилги бахолаш натижаларига кура, дунё буйича бугдойнинг етиштирилиш хажми 1.5% га усганига карамасдан, А^Ш да бу курсаткич 1% га пасайганини курсатмокда. Шу сабабдан бу Узгаришларни канчалик кичик масштабларда урганиш, кутилаётган узгаришларни олдиндан аникрок айтиш имконини беради.

Иклим узгариши хар бир мамлакатга шу каторда Узбекистонда хам уз таъсирини курсатмокда. Буни Узбекистон Республикаси Фавкулотда Вазиятлар Вазирлиги хузуридаги Гидрометеорология хизмати маркази (Узгидромет) маълумотлари хам тасдиклайди. Х,ароратнинг 1950-йилдан бери асрнинг хар бир декадасида ошиб бориши ва музлик майдонларининг 0.2-1% га камайгани мутахасислар томонидан аникланган. Х,ароратдаги бу кескин узгариш ёгингарчилик хажмининг ошишига хам сабаб булади.

2017-2018 йиллардаги энг совук киш ойларига карамасадан, мамлакатда паст хароратли кунлар сонининг камайиб кетаётгани кузатилмокда. Сценарийларда иссикхона газларини инобатга олган холда Узгидромет томонидан килинган хисоб-китоблар 2030-йилга бориб меъёрга нисбатан йиллик ёгингарчилик микдорининг 0 дан +16% га узгариши башорат килинган.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: МиАММО VA YECHШLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Иклим узгариши Узбекистонда БСБКОБК системасининг 2016-2035 йилларга 6 модуллар асосида килинган башорат буйича Узбекистон худудида кишда хароратнинг 0.4 дан 1.8 °С га узгаришни курсатмокда. (Чуб, 2007).

1-расм. Узбекистонда кунлик уртача хароратнинг 40°С дан юцори кунлар сони

[3]

Шу билан бирга Узбекистон худудида уртача кунлик хароратнинг 40°С дан юкори кунлар сони кузатуви хам мамлакатимиздаги иклим узгариши асосий курсаткичидир. Келаётган декадада хароратнинг кутарилиши, денгиз сатхининг кутарилиши, касаллик ва хашоратлар хавфининг ошиши, сув етишмаслиги, биодиверситетнинг йукотилиши ва об-хаводаги кескин узгаришлар кутилмокда. Иклимдаги узгаришлар регионал иклимий режимларни узгартириши ва бунинг натижасида у ердаги табиий экотизим ва инсонлар зарар куриши мумкин, чунки бу кескин узгаришларга улар табиий йул билан мослаша олмайди. Шу сабабдан бу талофатларни олдиндан башорат килиш ва бахолаш зарур.

Иклим узгаришига худудлар ва ундаги табиий ресурслар уз жойлашган иклим шароитига кура турлича таъсирчанликка эга. Кузатувларга кура, Узбекистонда хавонинг исиш уртача темпи хар ун йилликда 0,29°С ташкил этмокда. Орол денгизи хавзаси иклим узгаришига жуда таъсирчан хисобланади. Х,авонинг исиши жараёнида окимга кор захираларининг кискариши, йилига 0.2-1% темпда музликлар деграцияси ва дарё хавзасидан бугланишнинг купайиши каби факторлар таъсир курсатади.

Шу каторда Тошкент вилояти турли факторларни инобатга олган комплекс курсаткичларга асосан, вилоят иклимдаги кескин узгаришларга уртача таъсирчанликка эга деб топилди. Худуддаги уртача йиллик хароратнинг кутарилиши метеостансиялар маълумотларига кура 1,8оС ва 1,6оС ва давомийлик 10 йил учун 0,27оС ни ташкил этади.

Йиллардаги кургокчилик, кискариб бораётган музликлар ва корликлар майдонининг хисобига худудда сув ресурсларидаги етишмовчилик кутилмокда. Хароратнинг кутарилиши хисобига Амударё ва Сирдарёда сугориш суви 25-40% га кискариши ёки дарё туйиниш турига кура акс таъсир этиши мумкин.

Хулоса ва таклифлар. Узбекистон Республикаси ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри кумитаси мутахасислари кузатувлари натижаси асосида тайёрланган миллий хисоботга кура, Тошкент вилоятида ерлар деградациясининг индикатори сифатида ирригация ва шамол эрозияси, гумус хажмининг камайиши, ер ости суви ва шурланишининг ошиш кузатилган. Бука, Пискент, Паркент, Бустонлик, Охангарон худудлари ирригация эрозиясига, Бекобод худудида шамол эрозияси ва Оккургон, Янгийул, Бекобод худудларида гумус микдорининг камайиши холатлари аникланган Сугориладиган майдонларда экин майдонларининг ерлар деградацияси туфайли охирги декадада камайиши кузатилган.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Марказий Осиёда иклим узгаршининг таъсирлари ва ахолининг купайиб бориши билан сув ресурсларининг танкислиги келиб чиккади. Бу эса уз урнида кишлок хужлаиги ерларининг бугунги холати билан боглик куплаб мавжуд муаммоларнинг янада купайишига сабаб булади.

Бундан ташкари иклим ва атроф-мухитдаги узгаришлар усимликнинг хашоратлар ва касалликларга актив холатида ва вегетация даврининг динамикасида таъсир этади ва кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришдаги кийинчиликларни келтириб чикаради. Натижада мамлакат ахолиси озик-овкат хавфсизлиги ва иктисодиётига зарар етади.

Глобал хаво хароратининг кутарилиши баъзи мамлакатлар учун турли офат ва йукуотишларни келтирса, баъзи мамлакатлар маълум муддат бундан манфаатдор булади. Шу сабабдан иклим узгаришининг кишлок хужалиги экинларига таъсирини кичикрок ва аникрок массштабларда урганиш зарур. Бугунги кунда ушбу илмий йуналишда катор моделлар ишлаб чикилган. Ушбу моделлар уз урнида иклим ва экин моделларига ажралади. Иклим моделлари турли сценарийлар ва факторлар асосида иклим индикаторларидаги узгаришларни курсатади. Экин моделлари оркали кишлок хужалиги экинларининг ривожланиш фазаларини турли иклим шароитларида кузатиш мумкин. Икклим узгаришларга карши еки мослашиш чораларини мамлакатнинг иклим узгариши таъсирларига мойил томонларини инобатга олган холда хар бир иклимий худуди учун алохида иудаб чикиш кишлок хужалигидаги кутилаетган йукотишларни олдини олишга ердам беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. / "Халк сузи", 2020 йил 25 январь.

2. A.Yadgarov. International insurance market and experience of foreign countries in agricultural insurance. Economics and Innovative Technologies. Vol. 2020> No. 2 (2020). http s://uzjournals.edu.uz

3. A.Yadgarov. (2020). AgroInsurance-As A Mitigating Financial Lever For Climate Change In Agriculture.International Journal of Advanced Science and Technology.

4. Узбекистон Республикаси Фавкулотда Вазиятлар Вазирлиги хузуридаги Гидрометеоролигия хизмати маркази маълумотлари.

5. Умарова Н. М. и др. (2021). Национальный доклад о состоянии окружающей среды и использовании природных ресурсов в Республики Узбекистан. Государственный комитет Республики Узбекистан по охране природы. Chinor ENK. Ташкент. 260.

6. Чуб, В.Е. (2020). Изменения климата и его влияние на гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан, 135 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.