Научная статья на тему 'БИОАЗОТ ПРЕПАРАТИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ БАҲОРГИ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ'

БИОАЗОТ ПРЕПАРАТИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ БАҲОРГИ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

17
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
буғдой / дон / ҳосилдорлик / клейковина / оқсил / нав / дуварак / тупроқ / wheat / grain / yield / gluten / protein / variety / optional / soil.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — сапарбаев Азамат Серикбай ўғли, джанабаева Гулайхан Рейимбай қизи, ҳожиев Ҳусан Соли ўғли

Тадқиқотларимизда юмшоқ буғдойнинг дуварак навларини баҳорги экин сифатида Оролбўйи ҳудуди тупроқ иқлим шароитида етиштириш ҳамда баҳорги буғдой навларининг ҳосилдорлигининг маълум бир даражада ортиб бориши билан бирга шу ҳудудга мослашган навлар сони камайиб бориши исботланди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — сапарбаев Азамат Серикбай ўғли, джанабаева Гулайхан Рейимбай қизи, ҳожиев Ҳусан Соли ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In our studies, it was proved that the Aral Sea region as a spring crop of soft wheat is cultivated in soil climatic conditions, as well as the number of varieties adapted to this area decreases with a certain increase in the yield of spring wheat varieties.

Текст научной работы на тему «БИОАЗОТ ПРЕПАРАТИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ БАҲОРГИ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ»

БИОАЗОТ ПРЕПАРАТИНИ ЦУЛЛАШНИНГ БА^ОРГИ ^ОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Азамат Серикбай ^ли Сапарбаев

K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

3-боскич талабаси

Гулайхан Рейимбай ^изи Джанабаева

K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

4-боскич талабаси

Хусан Соли yFли Х,ожиев

K,оракалпоFистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

2-боскич талабаси

АННОТАЦИЯ

Тадкикотларимизда юмшок буFдойнинг дуварак навларини бахорги экин сифатида Оролбуйи худуди тупрок иклим шароитида етиштириш хамда бахорги бугдой навларининг хосилдорлигининг маълум бир даражада ортиб бориши билан бирга шу худудга мослашган навлар сони камайиб бориши исботланди.

Калит сузлар: буFдой, дон, хосилдорлик, клейковина, оксил, нав, дуварак, тупрок.

ABSTRACT

In our studies, it was proved that the Aral Sea region as a spring crop of soft wheat is cultivated in soil climatic conditions, as well as the number of varieties adapted to this area decreases with a certain increase in the yield of spring wheat varieties.

Keywords: wheat, grain, yield, gluten, protein, variety, optional, soil.

КИРИШ

Республикамизда касаллик ва зараркунандаларга чидамли, рентабеллиги юкори, ракобатбардош, дон сифати ахоли талабларига жавоб берадиган янги бугдой навларини яратиш буйича кенг камровли илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда. Мазкур йуналишда амалга оширилган дастурлар асосида занг касалликларига ва

November, 2023

220

дурдодчиликка чидамли булган навлар яратилган. Узбекистан Республикасини янада ривожлантиришнинг тараддиёт стратегиясида "К,ишлок хужалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш ордали дехдон ва фермерлар даромадини камида 2 баравар ошириш, дишлод хужалигининг йиллик усишини камида 5 фоизга етказиш" [1] вазифалари белгилаб берилган. Мазкур вазифалардан келиб чидган холда, махаллий шароитларга чидамли янги, серхосил, турFун, юдори сифатли дон бераоладиган буFдой навларни яратишда бошланFич манбаларини танлаш, уларни урганиш ва селекция дастурларида фойдаланиш мухим ахамият касб этади.

Дунёда бугдой энг мухим озид-овдат экинларидан бири хисобланиб, йилдан-йилга ахоли сонининг купайиб бораётганлиги сабабли, дон махсулотларига булган эхтиёж хам ортиб бормокда. ФАО маълумотларига кура, 2022 йилда буFдой донининг жахон буйича ишлаб чидарилиши 783,8 млн тоннани ташкил этган. БуFдой дони етиштиришни янада купайтириш, асосан хосилдорликни ошиши ва турли стресс омиллар таъсирида йудотишларни камайтириш хисобига амалга оширилади. Юдори махсулдор навларнинг генетик салохиятидан ишлаб чидариш шароитида атиги 25 -40% дан фойдаланилади ва хозирги вадтда юдори хосилни юдори дон сифати билан уЙFунлаштириш замоновий селекциянинг энг мухим вазифаларидан бири хисобланади.

Дунёда нодулай экологик омилларга чидамли ва бардарор хосил берувчи буFдойнинг янги навларини яратишда унинг генетик ресурслари хилма-хиллигидан кенг фойдаланиш буйича илмий-таддидот ишлари олиб борилмодда. Бу борада буFдойнинг замоновий ишлаб чидариш талабларига жавоб берадиган навларини яратиш учун генетик жихатдан узод шаклларни дурагайлашда юдори одсилли, клейковина ва лизин миддори юдори булган ёввойи, ярим ёввойи ва дадимий махаллий шаклларидан фойдаланиш, атроф мухитнинг нодулай омилларига чидамли, серхосил ва сифатли навларни яратиш мухим ахамият касб этади.

АДАБИЕТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

БуFдой усимлигининг кенг диапазонли иссиклик, ëруFлик ва тупрок шароитларида етиштириладиган камёб экинлар сирасига киради. Муаллифнинг фикри буйича, буFдой мутадил иклимли худудларда жазирама даштдан то совук шимол минтакаларигача булган худудларда етиштирилади. Бунда юкорида кайд этилган минтакаларда буFдойнинг кузги (мутадил зона барча майдонларининг %

November, 2023

221

кисми) ва бахорги тезпишар совукка чидамли навлари устунлик килади. К,айд этилган минтакалардаги навлар уруFининг униб чикиши ва униб чиккан усимликлар шаклланиши учун 12 -14оС харорат етарли булиб, бунда ёш усимликлар киска муддатли музламаларга бардошли булади. БуFдой усимлиги бошка бошокли усимликлардан фаркли уларок унинг генератив фазаларининг утиши учун (поялаш, туплаш, гуллаш, пишиш) уртача кунлик харорат 18 дан 28°C гача кутарилишини талаб этилади. Усимликнинг вегетация даври давомида фаол хароратлар суммаси (10оС дан юкори) 1200-1700о С дан паст булмаслигини лозим [4].

Купчилик тадкикотчиларнинг атроф-мухит шароитини буFдойнинг технологик хусусиятлари ва ундан тайёрланган уннинг реологик хусусиятларига таъсирини урганиш буйича олиб борилган тадкикотларида [ 3] курсатилишича, ун ва хамирнинг технологик хусусиятларини белгиловчи генетик маълумотларни амалга оширишда таъсир этувчи омилларга: усимликларни намлик билан таъминланганлиги, харорат, тупрокдаги хамда атмосфера хавосидаги кимёвий элементлар таркибининг узгариши каби омилларга боFлик.

БуFдой дони сифатига намлик билан таъминланганлик ва харорат режимининг таъсирини урганиш буйича олиб борган тадкикотларида курсатишича, чангланишдан кейинги юкори харорат куринишдаги абиотик стресс (зарба) захира тупланиши учун керак булган крахмал етказиб берилишини чеклаб куяди. Муаллифларнинг таъкидлашича, дон етилиши давридаги харорат зарбаси ундаги оксил таркибини ва уннинг кучини оширади, бирок, хароратнинг 300С дан ошишиши шароитида оксил ва крахмалнинг таркиби узгариши натижасида хамирнинг физик хоссаларига жиддий таъсир курсатиб, бунда крахмалнинг биосинтези ахамиятли ва оксилники эса ахамиятсиз равишда узгаради [5].

Дала тажрибалари 4 кайтарикта, 4 м хисоб майдонида утказилди. Илмий тажрибаларда фенологик кузатишлар, биометрик улчамлар олиб борилди, махсулотнинг микдори ва товарбоплиги аникланди. Лаборатория шароитида 1000 дона уруF массаси, униб чикиш энергияси ва кугарувчанлиги урганилди. Кушимча баргдан Биоазот биопрепарати билан озиклантиришнинг хосилдорликка таъсири кай даражада булиши кузатилди. Олинган маълуматларга статистик тахлил Доспехов [2] методикаси буйича утказилди.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

November, 2023

222

Бугунги кунда Республикамизда Fаллачиликни ривожлантиришнинг асосий йуналишлардан бири Fаллачиликда моддий техника таъминотини мустахкамлаш, юкори дон хосилини бериш билан бирга ташки мухитнинг нокулай шароитларига чидамли бошокли дон экинларини янги навларини яратиш, ва уларни уруFчилигини ташкил этиш ва бошокли дон экинларни етиштириш агротехникасини ишлаб чикишдир.

К,ишлок хужалик экинларидан юкори ва сифатли хосил етиштиришнинг энг кулай ва арзон усули бу сифат курсаткичлари юкори булган уруFликларни экишдир. Маьлумки сифатли сара уруFликларни экилиши натижасида хосилдорлик 25-30 фоизга ошиши олимларимиз тажрибаларида ва дехконларимиз амалиётида уз исботини топган.

Бугунги куннинг талаби буйича экилган буFдой навлари юкори хосилли булибгина колмасдан унинг дон таркибидаги клейковина, шаффофлиги ва оксил микдори Давлат андозаларига жавоб берадиган булиши керак. Чунки бугдой унидан тайёрланадиган нон ва нон махсулотларининг сифатли, юкоридаги моддаларнинг микдори билан белгиланади.

Республикамиз ва Оролбуйи минтакаларида иссикликнинг таъсири, KурFOкчилик ва тупрок шурланиши буFдой етиштиришда айникса дон тулиш фазасида руй берадиган охирги юкори харорат кучли таъсир курсатмокда. Бунинг окибатида хосилдорлик кескин пасайиб кетиши ва донниг сифат даражаси талаб даражасида булмаяпти. Дон тулиш даврида об -хавонинг кескин кутарилиши донни физологик тулик етилиши, хосилдорликнинг тушуши, 1000 та дон вазни ва сифат даражасини камайишига олиб келмокда.

Оролбуйи минтакалари тупрок ва иклим шароитларида абиотик омилларга чидамли булган навларни экин майдонини кенгайтириш учун ушбу навларни уруFчилик тизимини йулга куйиш ва сифатли уруFликлар билан таьминлаш тадкикотларнинг мухим омилидир.

Дархакикат Оролбуйи минтакасида бахорнинг охирги ойлари ва ёз ойларида курук ва иссик хаво оркали учаётган тузларнинг нафакат инсон саломатлигига етиштираётган буFдой навлари хосилдорлигига хам катта зарар етказмокда.

Ушбу муаммоларни хал этиш чораларидан бири оролбуйи минтакасида юкори хосилга эга булган, эртапишар, дон сифати юкори бахорги буFдой навларини яратишда селекция дастурлари оркали дон хосили ва сифатини янада ошириш ва янги яратилган навларни кенг майдонларга жорий этишдир.

November, 2023

223

Юмшок буFдой махаллий навларини Оролбуйи худуди тупрок иклим шароитида бахорги буFдой сифатида экиб урганиш натижасида, ушбу худудга мослашган бахорги буFдой навларини танланади. Бахорги буFдой навларининг Оролбуйи худуди тупрок-иклим шароитига ва об-хавонинг глобал исишига бошка амалиётдаги навларга нисбатан чидамли булиши, навлари тупрок-иклим шароитига мос тушиши, биотик ва абиотик стресс омилларга чидамли булиши, техника ёрдамида йотиштириб олишга кулай булиши кераклигини такозо этади. Танлаб олинган навларнинг энг оптимал экиш муддатлари ва меъёрлари аникланди.

Усув даврининг давомийлигига караб селекцион материаллар (нав ва намуналар) 3 гурухга булинади: тезпишар, уртапишар ва кечпишар. Буларнинг ишлаб чикаришда учаласининг хам ахамияти катта булиб, экиннинг тури, экиладиган жойнинг имконияти, хусусияти ва экиннинг максадига караб эртапишар, уртапишар ёки кечпишар навлар экилиши мумкин. Бахорги буFдой навлари учун экинларнинг тезпишар навларини яратиш селекциянинг асосий вазифаларидан биридир. Тажрибадаги навларнинг вегетация даври тахлил килинганда Ок Марварид ва Пахлавон навлари 81 кунда пишиб етилган булса, Эъзоз нави 83 кунда тулик пишиб етилгани аникланди.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

92,6

81 83 81

QQ 1

96,4

37

41 39

22,4

27,6

25,4

Вегетация даври, кун Бошокдаги дон сони, Усимлик буйи, см

дона

Х,осилдорлик ц/га

Эъзоз

| Пахлавон

■ Ок Марварид

Бахорги юмшок буFдой намуналарида бошокдаги дон сонига май ойининг иккинчи ва учунчи декадасидаги хароратнинг кескин кутарилиши жуда катта салбий таъсир курсатади. Чунки юкори харорат натижасида бошокчаларда дон хосил булмайди ёки ривожланишдан оркада колиб кетади. Шунинг учун хам бахорги юмшок буFдой намуналарининг бошокдаги дон сонига селекция жараёнларида катта эътибор берилади. Тажрибадаги навларнинг битта бошокда дон шаклланиши энг куп Эъзоз навида 41 дона, Пахлавон навида 39 донани ташкил килган булса, энг кам натижани Ок

November, 2023

224

Марварид навида 37 дона дон шаклланганлиги аникланди. (1-расм).

Тадкикотлардан маълумки усимлик буйининг 60 смдан паст булиши хосилдорликка салбий таьсир курсатади. Айникса бохорги буFдой навлари учун тез усиш кобилиятига эга булиш ва 75-80 см оралотида булиши ута мухимдир. Тажрибада экиб урганилган навларнинг усимлик буйи орасидаги фарк яккол кузатилиб, усимлик буйи 89,3 см дан 96,4 см гачани ташкил килди.

ХУЛОСА

Кузги бугдой навлари бахорги буFдой сифатида экилиб урганилганда хосилдорлиги, Ок Марварид - 22,4 ц/га, Эъзоз - 27,6 ц/га ва Пахлавон 25,4 ц/га дан хосил йотиштириб олинди. Демак, K,оракалпоFистон Республикаси шароитида курFOкчиликка, шурга ва табиатнинг нокулай стресс омилларига чидамли кузги юмшок буFдойнинг Окмарварид, Эъзоз ва Пахлавон навларини бахорги бурдой сифати экиб, хосилдор ва юкори сифатли дон етиштириш мумкин.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "20222026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисида"ги ПФ 60-сон Фармони.

2. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М., Агропромиздат, 1985.

3. Жуковский П.М., Ботаника М.: 1982 -С. 623-626.

4. Сандакова Г.Н., Елисеев В.И. Параметры моделей погодных факторов для формирования урожая яровой сильной пшеницы в условиях степной зоны Оренбургской области//Известия Оренбургского государственного аграрного университета. 2017. №2 (64). -С. 16-19.

5. Nuttall J.G., O'Leary G.J., Panozzo J.F., Walker C.K., Barlow K.M., Fitzgerald G.J. Models of grain quality in wheat-a review. Field Crop Res., 2017, 202: -pp. 136145 (doi: 10.1016/j.fcr.2015.12.011).

November, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

225

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.