Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ҚАЙТА ИШЛАШДА АМАРАНТ ЎСИМЛИГИДАН ОЗИҚ-ОВҚАТ БЎЁҚЛАРИНИ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ ВА АҲАМИЯТИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ҚАЙТА ИШЛАШДА АМАРАНТ ЎСИМЛИГИДАН ОЗИҚ-ОВҚАТ БЎЁҚЛАРИНИ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие сельскохозяйственные науки»

CC BY
7
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
амарант навлари / озиқ-овқат бўёғи / солкслет / эктракция / тиндириш

Аннотация научной статьи по прочим сельскохозяйственным наукам, автор научной работы — Халилова Саидахон Усможановна, Кодирова Дилшода Хомиджоновна

Замонамизда инсонларнинг табиий озиқ-овқат таркибий қисмларини етарли даражада истеъмол қилмаслиги, мавжуд шарт-шароитларда етиштирилаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлариннинг тўлақонли қайта ишланмаётганлиги долзарб муаммодир.[1] Озиқ-овқат саноатида фойдали ва хавфсиз маҳсулотларга талаб ортгани сари, хом-ашё базасининг табиийлиги ва махаллийлигига эътибор қаратиш лозим бўлади.[2,3] Шунингдек, табиатнинг йил сайин ўзгариб бораётганлиги, тупроқдаги унумдорлик ва сувнинг танқис бўлиб бораётганлиги ҳар қандай қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда турли муаммоларни келтириб чиқараётганлиги сир эмас. Олимлар турли ташқи таъсирларга чидамли, айни дамда уни қайта ишлаганда инсон организми учун фойдали, бой компонентларини сақлаб қоладиган ўсимликларни ўрганиш, уларни қайта кашф қилиш ва ишлаб чиқаришда янги тур маҳсулот билан озиқ-овқат саноатида янги маҳсулот турини яратиш билан жадал шуғулланмоқдалар. Шундай ҳсимликлардан бири бу-амарант ўсимлигидир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ҚАЙТА ИШЛАШДА АМАРАНТ ЎСИМЛИГИДАН ОЗИҚ-ОВҚАТ БЎЁҚЛАРИНИ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ ВА АҲАМИЯТИ»

ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИГИ МА^СУЛОТЛАРИНИ ЦАЙТА ИШЛАШДА АМАРАНТ УСИМЛИГИДАН ОЗИЦ-ОВЦАТ БУЁЦЛАРИНИ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА

УНИНГ ВА АХДМИЯТИ 1Халилова Саидахон Усможановна, 2Кодирова Дилшода Хомиджоновна

1Тошкент давлат аграр университети докторанти 2Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти докторанти

https://doi.org/10.5281/zenodo.10871298 Аннотация. Замонамизда инсонларнинг табиий озиц-овцат таркибий цисмларини етарли даражада истеъмол цилмаслиги, мавжуд шарт-шароитларда етиштирилаётган цишлоц хужалиги ма%сулотлариннинг тулацонли цайта ишланмаётганлиги долзарб муаммодир.[1] Озиц-овцат саноатида фойдали ва хавфсиз ма%сулотларга талаб ортгани сари, хом-ашё базасининг табиийлиги ва махаллийлигига эътибор царатиш лозим булади.[2,3] Шунингдек, табиатнинг йил сайин узгариб бораётганлиги, тупроцдаги унумдорлик ва сувнинг танцис булиб бораётганлиги %ар цандай цишлоц хужалиги ма%сулотларини етиштиришда турли муаммоларни келтириб чицараётганлиги сир эмас. Олимлар турли ташци таъсирларга чидамли, айни дамда уни цайта ишлаганда инсон организми учун фойдали, бой компонентларини сацлаб цоладиган усимликларни урганиш, уларни цайта кашф цилиш ва ишлаб чицаришда янги тур ма%сулот билан озиц-овцат саноатида янги ма%сулот турини яратиш билан жадал шугулланмоцдалар. Шундай %симликлардан бири бу-амарант усимлигидир

Калит сузлар: амарант навлари, озиц-овцат буёги, солкслет, эктракция, тиндириш

Кириш. Дориворлиги жихдтидан бошка тур усимликлардан бир канча устунликка эга будган амарант усимлиги кишлок хужалиги сохдсида янги даврни бошлаб берди. [1,3] Амарант усимлиги туркий хдлклар учун янгилик булмасада бу усимликка булган булган эътибор анча йиллар олдин камайиб кетган эди. Асосан ёши улуг инсонлар бу усимликни билишар, халк тилида буни "шура" деб номлашар эди. Бу усимлик табиатда эркин х,олда ёввойилашиб борганди. Бирок амарантнинг табиатда 800 дан ортик тури мавжуд булиб, Узбекистонда чатишган навлари асосан силос максадида етиштирилар эди. Бугунги кунга келиб олимлар М.Муйдинов ва М.Аскаровлар саъй-харакати билан ушбу усимликнинг чидамли ва маданий навлари 2017 йили Россия давлатидан олиб келиниб махаллийлаштирилди. Чиройли гуллари билан кузни камаштирадиган ушбу усимлик давлат реестрига киритилди.

Материаллар ва услублар. Тадкикот учун амарантнинг 6 хил нави урганилди. Усимлик уругини ерган кадашдан то х,осил йигиштирилгунга кадан фенологик кузатишлар 2 йил 2021-2023 йиллар мобайнида олиб борилди. Экиш схемаси Доспеховнинг дала тажрибалари услубида олиб борилди. Тадкикот учун асосан усимликнинг гули ва барглари олинган. Амарант усимлигининг 4 хил нави танлаб олиниб, унинг кизил хдмда туккизил рангга эга гуллари урганилди. Усимликнинг гуллаш фазаси, уруг тугуш фазаларида йигиштириб олинди. Тупгуллар ажратиб олиниб, 27-32 С хароратли табиий шамоллатиладиган хонада 72 соат сакланди. Сунгра гуллар майдалаш-янчиш ускунасида эзилиб, куйик масса хосил килинди Олинган массадан 100 гр олиниб, 250млли колбага куйилди. Сокслет ускунасига жойлаштирилди. Экстракция учун дистилланган сувдан фойдаланилди. Жараён 40 дакика давом этди. Иссиклик таъсир эттирилганда сув кайнаб

буг найчага утди.Совутгич найчасида бу буг кондетсацияланиб, янчилган массага арашди. Янчилган масса билан туйинган буг суюклик куринишида сизиб кейинги колбага окиб тушди. Экстаркция жараёни давомийлиги кайд килиниб, олинган буёк сифати текширилди.

Натижалар. Олинган суюклик тук кизил рангда булиб, лавлаги суви ранги билан деярли фарк килмади. Бирок ош лавлагидан олинган рангли суюклик узига х,ос хидга ва таъмга эга булса, амарант гулидан олинган рангли суюклик таъмсиз ва хидсиз булди. ^айта ишлаш технологик жараёнлари бугунги кун изланшилар шуни курсатадики, гушт махсулотларини кайта ишлашда ловия ва кизил лавлагидан олинган ранг кенг кулланилади. Шу уринда амарант гулидан олинган буёклар хам ушбу сохада уз урнини эгаллаши мумкин. Бу махсулотни табиий оксил билан бойитиш билан бирга хавфсиз хамдир. Кондитер ва мармеладдарни ишлаб чикаришда ушбу буёкдан фойдаланиш иктисодий самара беради. Усимлик гулларидан олинган суюклик салмокли булиб, озик-овкат учун буёк суспензия куринишида ишлаб чикаришга тавсия этилади. ^айта ишлаш жараёнида суспензиядан фойдаланиш кулай. Ташиш ва саклаш жараёнларида ортикча сарф ва иш кучини талаб килмайди.

Амарантнинг гуллари пигментлар, оксил ва витаминлар билан бойиган табиий озука буёклари манбаи х,исобланади. Амарантнинг ранг берувчи моддалари кизил (amarant) ва сарик (бетаксантин) пигментлар билан ифодаланади. [5,9,15] Амарант гуллари ёркин кизилдан тортиб тук кизил ранггача булгани боис ундан олинган ранг оизк-овкат саноатида кизил лавлагидан олинган рангдан колишмайди. Устунлик жихдти шундаки, органолептик тах,лил натижаларига кура, амарант гулларидан олинган озикавий буёк хидсиз ва тахир таъмга эга эмас. Одатда озик-овкат ишлаб чикаришнинг кондитер йуналишида озикавий буёкларга эхтиёж катта. Amarant баргларининг оксил (38,3% гача), каротиноидлар, витаминлар C, Б1, Б2, Б12, е, п-фаолияти (рутин, quercetin, трифолиен) ва пектин билан флавоноидлер катта микдорда уз ичига олади, кайси унинг мураккаблаштириш кобилияти олма пектинидан кам емас [17].

Мухокама. Бугунги кунда amarant уругини кайта ишлаб олинган мах,сулотлар бутун дунёда кенг кулланилмокда. Амарантнинг нафакат уруги, балки яшил барра барглари ва гуллари , хдтто, илдиз кисми х,ам шифобахш, доривор эканлигнини ушбу усимлик устида иш олиб борган олимлар М.Муйдинов, Т.Аскаров ва А.Фатхуллаев, ^.Додаев, Х.Усмоновалар усимликни етиштириш ва кайта ишлаб бир канча сохдларни турли рецептлар ва мах,сулотлар билан бойитиш мумкинлигини исботлаб беришди.[8,11,13,14] Узбекистонда amarant уругини кайта ишлаб, ундан мой, ун олиш йулга куйилди. Яшил барглари куритилиб фиточойлар ишлаб чикилди. Амарант мойи косметик восита сифатида х,ам, озик-овкат истеъмоли учун х,ам тавсия килинди. Унинг уруги кайта ишланган ва биологик фаол кушимча сифатида оксилга бой компонент сифатида гуштни кайта ишлашда коллаген ва намликни тутувчи озикавий кушимча сиватида импорт мах,сулот урнини босувчи мах,сулот яратилди. 2017 йилдан бошлаб амарант усимлигининг Харковский, Валера ва Гигант навлари интродукция йули билан мамлакатимиз иклим шароитига мослаштирилиб янги Мархдмат, Улугнор, Андижон -М ва Узбекистон навлари етиштирилди. Махдллийлашган амарант навлари Республика ягона реестридан жой олди. Бу билан усимликни кайта яралиши ва тадбик этилиши кишлок хужалигида бир катор со^аларга ривож ва иктисодий самарадорликдан далолат берди.

Хулосалар. Асримизнинг сунги йилларида кишлок хужалиги шиддат билан ривожланди. Бу нафакат дунё, балки Узбекистан Республикасида хам сезиларли янги лойихаларни амалга оширилиши, янги нав ва турлар, ерларни деградациясини бартараф этиш ва олдини олиш, чорвачилик, баликчилик ва усимликшуносликдаги ютуклар утган даврга нисбатан хайратланарли даражада узгарган. Бу албатта кишлок хужалиги махсулотларини саклаш ва кайта ишлаш сохасида катта маъсулиятни талаб килади. Амарант усимлигини максимал даражада кайта ишлаш зарурати ахолининг овкатланишида оксил, vitamin ва минераллар етишмаслигини камайтириш ва йук килиш, юкори сифатли озик-овкат махсулотларини ишлаб чикаришни яратиш ва шу каби озик-овкат кушимчаларини чет элдан сотиб олиш муаммосини хал этиши мумкин. Бу усимлик кимматбахо озука манбаи сифатида чорвачиликда хам, кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаб олинадиган озик-овкат хом-ашёси учун хам зарур деб хисоблаймиз. ^олаверса иклим узгаришларига мослашувчан, хосилдор ушбу усимлик куп сарф-харажат талаб этмайди. Унинг агротехникаси ва етиштириш талаблари хар кандай фермер учун камхарж хисобланади.

Хулоса килиб айтганда, ушбу усимлик бугунги кун аср усимлиги деб тан олинган. Ва усимлик борасида олиб борилаётган тадкикотлар хали якунланганича йук. Унинг ботаникасидан тортиб гули, дони, барги кимёвий ва физик таркиблари янги ва янги маълумотларни такдим этиб келмокда. Бу уз навбатида кишлок хужалигининг турли сохаларида куллаш, турли максадларда етиштириш, кайта ишлашда махаллий ва арзон, аммо сифатли ва таркиб жихатдан бой ва кимматбахо манбаа сифатида тан олинишига сабаб булмокда. Шунга кура, келгусида унинг ёркин гулларини кайта ишлаб, озик-овкат буёгини олиш ва уни истеъмолга жорий этишни максад килдик.

REFERENCES

1. Khalilova Saida. "Safe food additives-the prospect of processing local plants" ISSN 27506274 https://emjms.academicjoumal.io Volume: 25 | Dec-2023

2. А.Фатхуллаев, С.Халилова. " Разработка технологии использования пищевой добавки на основе растения амарант в колбасных изделиях" Ш-международная научно практическая конференция.Саратов.2022г

3. S.Xalilova. et.all.. "The importance of the amaranth plant in the production of gluten-free foods" ISSN NO: 2230-5807 BioGecko

4. С.Халилова. Й.Хурматов. "ОЗЩ-ОВ^АТ ИШЛАБ ЧЩАРИШДА БУЁ^ЛАРИНИНГ АХДМИЯТИ ВА "Е" ИНДЕКСИ ТУШУНЧАСИ" "Узбекистон аграр фани хабарномаси"№3(9)2023

5. Torebaev B. P., Djanpaizova V. M., Maxmudova M. A. Vozvrashenie naturalnix krasiteley v sovremennoe proizvodstvo // Nauka i mir. — 2015. — Vip. 17, № 1. — S. 108-110.

6. Torebaev , B. P. Svetovedenie / B. P. Torebaev, X. A. Alimova, G. D. Kayranbekov. — Shimkent, 20138. Sharikov, Аmelyakina; etc/The use of wheat hydrolyzate in the technology of extruded gluten-free cereal snacks10.52653/PPI.2021.12.12.016

7. "Способ получения пищевой добавки на основе растения амарант". А.Фатхуллаев, С.М.Турабджанов, О.М.Юнусов, А.М.Хуснидинов, Ф.А.Умарова. Способ получения пищевой добавки на основе растения амарант. Пат. IAP № 06092 Республики Узбекистан / опубликовано 13.12.2019г. Бюл. № 4.

8. И.Аскаров, Н.Тухтабоев, Н.Юлчиева "Амарант таркибидаги пигментлар ва уларни озик-овкат саноатида куллаш истикболлари". FarDU. ILMIY XABARLAR -НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК.ФЕРГУ.2021й

9. Фатуллаев А. "Терапевтик ва профилактик овкатланиш учун махдллий келиб чикадиган усимлик хом ашёси асосида функционал озик-овкат кушимчаларини ишлаб чикариш ва куллашнинг илмий жихдтлари". Монография. - Т.: Иктисод-молия, 2017 - - 202 б.

10. J.S. FAYZIYEV, J.M . QURBONOV "OZIQ-OVQAT MAHSULOTLARI TADQIQOTINING FIZIK- KIMYOVIY USLUBLARI" ISBN 978-9943-303-84-3 © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2009-y

11. Каримов С.Г., Наймов С.Р. Физиолого-биохимические исследования амаранта. // Пути повышения продуктивности с.-х. культур. - Душанбе, 1995. - 63с.

12. Лобода, А.В. Биологически активная добавка «Сквален-Лецитин» на основе семян амаранта. Монография / А.В. Лобода, С.Н. Никонович, Т.И. Тимофеенко // ООО«Издательский дом-Юг». - Краснодар, 2009. - 122 с.

13. Матвеева И., Юдина Г., Парада Д., Пучкова Л. Влияние муки амаранта на свойства теста и качество хлеба // Хлебопродукты, 1991. С.-24-27

14. Матвеева И., Юдина Г., Парада Д., Пучкова Л. "Влияние муки амаранта на свойства теста и качество хлеба" // Хлебопродукты, 1991. С.-24-27

15. Холик АЛЛАНОВ ва б.."АМАРАНТ УСИМЛИГИНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ". УУТ: 631.5/445.152/559.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.