Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ЗАРУРАТИ НИМАДА?'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ЗАРУРАТИ НИМАДА? Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
145
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги кластери / кластер моҳияти / фуқаролик ҳуқуқи / шартнома / суд ҳимояси / қонунчиликни такомиллаштириш. / agricultural cluster / essence of cluster / civil law / contract / judicial protection / improvement of legislation.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Мехмонов, Қамбариддин Мирадхамович

Мақолада қишлоқ хўжалиги кластерларининг зарурати ва моҳияти таҳлил этилган. Таклиф этилган тадқиқот қишлоқ хўжалиги кластери, кластерни аниқлаш, аниқлаш ёки тавсифлашнинг стандарт усули мавжуд эмаслигини қайд этган ҳолда фуқаролик ҳуқуқий таҳлилга у ҳақида тўлиқ маълумот олишга имкон беради. Шунингдек, унда олимларнинг илмий нуқтаи назарлари, амалга оширилаётган суд-ҳуқуқий ислоҳотлари шароитида суд амалиёти таҳлили, Европа Иттифоқи умумий қишлоқ хўжалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) моҳияти атрофлича ўрганилган. Хулосада муаллиф муайян хулосаларни илгари суради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WHAT IS THE NEED FOR AGRICULTURAL CLUSTER?

The article analyzes the need and essence of agricultural clusters. The proposed study allows a civil legal analysis to obtain complete information about the agricultural cluster, noting that there is no standard way of identifying, defining or describing the cluster. Also, the scientific points of view of scientists, the analysis of court practice in the context of the ongoing judicial reforms, and the essence of the Common Agricultural Policy of the European Union are thoroughly studied. In the conclusion, the author puts forward certain conclusions.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ЗАРУРАТИ НИМАДА?»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ КЛАСТЕРЛАРИНИНГ ЗАРУРАТИ НИМАДА?

Мацолада цишлоц хужалиги кластерларининг зарурати ва моуияти таулил этилган. Таклиф этилган тадцицот цишлоц хужалиги кластери, кластерни аницлаш, аницлаш ёки тавсифлашнинг стандарт усули мавжуд эмаслигини цайд этган уолда фуцаролик ууцуций таулилга у уацида тулиц маълумот олишга имкон беради. Шунингдек, унда олимларнинг илмий нуцтаи назарлари, амалга оширилаётган суд-ууцуций ислоуотлари шароитида суд амалиёти таулили, Европа Иттифоци умумий цишлоц хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) моуияти атрофлича урганилган. Хулосада муаллиф муайян хулосаларни илгари суради.

Калит сузлар: цишлоц хужалиги кластери, кластер моуияти, фуцаролик ууцуци, шартнома, суд уимояси, цонунчиликни такомиллаштириш.

The article analyzes the need and essence of agricultural clusters. The proposed study allows a civil legal analysis to obtain complete information about the agricultural cluster, noting that there is no standard way of identifying, defining or describing the cluster. Also, the scientific points of view of scientists, the analysis of court practice in the context of the ongoing judicial reforms, and the essence of the Common Agricultural Policy of the European Union are thoroughly studied. In the conclusion, the author puts forward certain conclusions.

Key words: agricultural cluster, essence of cluster, civil law, contract, judicial protection, improvement of legislation.

Маълумки, сунгги йилларда кишлок хужалиги сохасида амалга оширилаётган ислохотлар хеч биримизни бефарк колдирмайди. Мустакилликнинг дастлабки йилларида фермер хужаликларининг пайдо булиши, улар фаолиятининг хукукий асосларини яратишга алохида эътибор каратилди. Бу борада алохида конун хужжатлари кабул килинди, сохада юзага келадиган низоли муносабатларни хал килишнинг хукукий механизмлари яратилди.

Бирок, кишлок хужалигида амалга оширилаётган ислохотлар борасида муаммоларнинг мавжудлиги, давлат томонидан хукукий тартибга солишнинг

Мехмонов Камбариддин Мирадхамович

Тошкент давлат юридик университети Фукаролик хукуки кафедраси профессори

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

турли йуналишларини белгиланишига сабаб булмокда. Шу боисдан кишлок хужалигида айнан кластерлар фаолиятини йулга куйиш, режали-маъмурий ресурслардан воз кечишга алохида эътибор каратилмокда.

Кластерни ташкил этишнинг дастлабки боскичида энг кийини бу унинг активларини шакллантириш буйича тадбиркорлар уртасида келишувга эришишдир. Кластер яратишнинг иктисодий манфаатларини бирлаштирувчи омиллари куйидагилар: 1) товар бозорида ягона нарх сиёсатини амалга ошириш; 2) унинг иштирокчилари томонидан махсулот ишлаб чикариш ва хизматлар хажмини кенгайтириш; 3) ягона маркетинг сиёсатини амалга ошириш; 4) инновацион технологияларни жорий этиш - махсулот ишлаб чикариш ва уларни товар бозорларида сотишда интеграция ва кооперация1.

Таъкидлаш лозимки, иктисодий ривожланаётган мамлакатларда кишлок хужалигида тадбиркорликнинг усиши ва таркалишини, кишлок хужалигининг озик-овкат ишлаб чикаришидаги фаоллигини кичик микёсдаги кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари учун ижобий кадам сифатида куриш мумкин. Янги бозорларни очиш имкониятлари кишлок жойларда инфратузилмага сармоя киритиш учун туртки булиши мумкин ва кишлок хужалигини кенгайтириш хизматларини курсатиш кичик фермерлар учун махсулдорликни ва билимларни узатиш имкониятларини оширишига хизмат килади. Бирок, масаланинг бошка тарафи хам мавжуд булиб, булар кичик ишлаб чикарувчиларнинг товар экспорти фаолиятига кушилиши заиф фермерларнинг бекарор бозорларга хаддан ташкари карамлиги ва йирик харидор фирмаларга хаддан ташкари тобелиги билан изохланади. Демак, кишлок хужалигида озик-овкат сохасидаги фаолиятнинг усиши шу пайтгача маргиналлашган фермер жамоаларига кенгайиб бораётган бозорларда уз урнини топишига имкон берувчи мухим сиёсат воситаси хисобланса-да, кичик микёсда унинг динамикаси бутунлай бошкача булиши мумкин2.

Кластерлар ракобатга учта йул билан таъсир килади: статик махсулдорликни ошириш, инновациялар салохиятини ошириш ва янги бизнес шаклларини рагбатлантириш. Агар фирма янгилик киритса, ракобатчи фирма ортда кола олмайди. Кластердан ажратилган фирмалар инновация килиш эхтимоли камрок. Кластердаги фирмалар, билим ва муносабатлар туфайли харидорнинг эхтиёжлари хакида аник маълумотларга эга булади. Кластер

1 Самаруха В. Формирование кластеров в сельском хозяйстве региона. // Управление наукой и наукометрия. 2008.; Самаруха, В. Н. Формирование кластеров в сельском хозяйстве региона. //Байкальский государственный университет экономики и права. 2010. - 138 с.

2 Matias Ramirez, PalomaBernal, IanClarke, Ivan Hernandez. The role of social networks in the inclusion of small-scale producers in agri-food developing clusters. //Food Policy. Volume 77, May 2018, Pages 59-70. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2018.04.005

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

иштирокчилари технология узгаришлари ва техник имкониятлар хакида урганадилар, шунинг учун инновациялар учун имкониятлари катта булади. Кластерлашнинг яна бир афзаллиги - бу тезкор инновациялар килиш имконияти, чунки маълумотни етказиб берадиган фирмалар якин жойлашган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Кластерларнинг афзаллиги урта ва узок муддатли истикболда кишлок хужалиги ишлаб чикаришида махаллий кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларга нисбатан инновациялар ва махсулдорликнинг усишида куринади. Кластер таркибига кирувчи кишлок хужалиги корхоналари бирламчи кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари (жумладан, дехкон ва фермер хужаликлари), шунингдек, харидорларнинг эхтиёжларини биладиган ва улар билан алокалар урнатган озик-овкат махсулотларини кайта ишлаш ва савдо корхоналари концентрациясидан фойда куради.

Агар эътибор каратадиган булсак, дастлабки ислохотлар шароитида (2017 йилдан сунг) юртимизда айнан кишлок хужалиги сохада кластер тизимини жорий этишга эътибор каратилди. Бу борада алохида норматив-хукукий хужжатлар кабул килинди. Хусусан, дастлаб Узбекистон Республикаси Президентининг "2017 - 2021 йилларда маиший чикиндилар билан боглик ишларни амалга ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" 2017 йил 21 апрелдаги П^-2916-сон карорининг 10-иловасида, кейинчалик Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 29 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармонида 30-максад сифатида Кишлок хужалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш оркали дехкон ва фермерлар даромадини камида 2 баравар ошириш, кишлок хужалигининг йиллик усишини камида 5 фоизга етказиш ва бунда кластерларга очик танлов асосида ер майдони ажратиш назарда тутилди.

Бугунги кунда эса, юртимиз иктисодиёти учун мухим хисобланган бошка тармоклар, мис саноати, автомобилсозлик, фармацевтика, уй-жой курилиш, IT-Кластер ва бошка сохаларда жорий этиш устувор вазифалари белгиланди (Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 29 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони).

Демак, кластер тизимини жорий этилиши нафакат тор соха, балки иктисодиётнинг барча мухим тармокларини ривожлантириш, дунё бозорига йул очишнинг мухим ва оптимал йуналишларидан бири сифатида каралмокда. Бу эса, сохада кластер тизимини жорий этишнинг замонавй тенденциялари,

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

мавжуд муаммолар ва уларни хукукий таъминлашга доир алохида тадкикотларни долзарб килиб куяди.

Хорижий мамлакатлар тажрибаси кандай?

Хорижий мамлакатлар тажрибасига эътибор каратадиган булсак, кластерни аниклаш, аниклаш ёки тавсифлашнинг стандарт усули мавжуд эмас. Бутун кластер тахлили турли саноат тоифаларидаги махаллий ва минтакавий бандлик статистикасига асосланади. Кластерлар ва саноат агломерацияси буйича маълумотларни такдим этувчи иккита мухим маълумотлар базаси мавжуд: Гарвард бизнес мактабининг Стратегия ва ракобатбардошлик институти томонидан утказилган Кластер хариталаш лойихаси (АКШ учун); Кластерни хариталаш лойихаси Кушма Штатлардаги саноатларнинг жойлашуви ва самарадорлигининг батафсил расмини туплади, бунда алохида эътибор кластерларни келтириб чикарадиган тармоклар уртасидаги алокалар ёки ташки таъсирларга каратилади.

Стокгольм Иктисодиёт мактаби кошидаги Стратегия ва ракобатбардошлик маркази томонидан бошкариладиган Европа Кластер Обсерваторияси (Европа учун); Европа Кластер Обсерваторияси Европадаги кластерлар ва кластер сиёсатининг ахборот ва тахлилига ягона кириш нуктасини такдим этувчи платформадир. Обсерватория кластерлар ва ракобатбардошлик, кластер кутубхонаси ва кластер таълими учун синф хонаси буйича маълумотлар ва тахлилларни такдим этади. Обсерватория учта асосий максадли гурухга каратилган: Европа, миллий, минтакавий ва махаллий даражадаги сиёсатчилар ва хукумат мансабдор шахслари; Кластер бошкарув ходимлари; Академиклар ва тадкикотчилар.

Европа Кластер Обсерваторияси, шунингдек, минтакавий ракобатбардошлик шароитлари, трансмиллий кластер тармоклари, ривожланаётган тармоклардаги кластерлар ва кластер ташкилотларида яхши амалиётларни урганиш буйича тахлил ва хисоботларни ишлаб чикаради3.

Бразилия кишлок хужалиги сектори кучли таъсирга эга. Бу таъсир хам ижтимоий-иктисодий, хам географик муаммолар билан боглик булиб, кишлок хужалиги ва чорвачилик фаолиятида ишлаб чикариш занжирларининг хилма-хиллиги билан тавсифланади. Бундан ташкари, гушт, кахва ва соя каби махсулотлар экспорти Бразилияни ташки сохада мухим уринга куяди ва Савдо балансининг курсаткичларига таъсир килади. Кишлок хужалигининг бундай мухим мавкеини жахон микёсида хам кузатиш мумкин. Маълумотлар шуни

3 Maarten Schouten, Wim J. M. Heijman. Agricultural clusters in the Netherlands. // Visegrad Journal on Bioeconomy and Sustainable Development. 2012/1. vol. 1, p. 20 - 26.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

курсатадики, дунёда камбагал деб хисобланган одамларнинг 78 фоизи кишлок жойларда яшайди, асосан кишлок хужалигига боглик. Жахон банки хисоботида (2017 йил, 15-бет) таъкидланганидек, "кишлок хужалиги махсулдорлиги ва баркарорлигини ошириш, фермерларнинг бозорлар билан алокаларини мустахкамлаш ва озик-овкат махсулотларини иктисодий жихатдан фойдали тарзда таъминлаш кашшокликни бартараф этиш ва умумий фаровонликни ошириш учун исботланган воситадир".

2017 йилги кишлок хужалигини руйхатга олиш маълумотлари шимоли-шаркдаги оилавий дехкончиликнинг хатти-харакатларини бахолаш учун табакалаштирилган булиб, у Бразилияда кишлок хужалиги сохасида корхоналар сони, иш билан банд булган одамлар ва озик-овкат ишлаб чикариш буйича устунлик килади. У заифлик ва кашшокликнинг мумкин булган шароитларини аникрок акс эттириши мумкин. Маълумки, оилавий дехкончилик, айникса, оила аъзоларига тегишли булган мулкни бошкаришда оилавий булмаган дехкончиликка нисбатан турли динамика ва хусусиятларга эга. Бундан ташкари, ушбу корхоналарда асосий даромад манбаи кишлок хужалиги ишлаб чикариш фаолиятининг узидан келиб чикади, бу эса ушбу сегментдаги ижтимоий-иктисодий ва ишлаб чикариш шароитларини тахлил килиш, унинг профилини ва ижтимоий такрор ишлаб чикариш шаклларини ва турли жойлар уртасидаги фарк динамикасини кузатиш зарурлигини курсатади.

2017 йилги кишлок хужалигини руйхатга олиш маълумотларидан фойдаланган холда утказилган тахлилларда, умуман олганда, кишлок хужалигидаги корхоналар сонида Бразилиянинг йирик минтакаларининг иштироки буйича ишлаб чикарувчиларнинг карийб 76,71 фоизи 45 ёшдан 55 ёшгача булган эркаклардир. Бундан ташкари, таълим тоифасида кишлок хужалиги корхоналарининг 23,38 фоизида ишлаб чикарувчилар хеч качон мактабга бормаганлиги аникланди. Шундай килиб, ерларнинг хаддан ташкари булиниши билан бир каторда, кишлок хужалиги корхоналари учун масъул шахсларнинг кариш тенденцияси ва паст маълумоти мавжуд4.

Хитой тажрибасига эътибор каратадиган булсак, Хитойнинг узига хос институционал чекловлари остида иктисодий ислохотлар даврида саноат кластерлари кишлок жойларида жадал ривожланди. Саноат кластерлари бир вактнинг узида даромадларни оширади ва Хитой кишлокларида уй хужаликларининг даромадлари тенгсизлигини камайтиради. Саноат кластерлари кишлок даромадларининг усишига, асосан, кишлок хужалигидан

4 Girliany Santos daSilva, Patricia AraùjoAmarante, José Carlos Araûjo Amarante. Agricultural clusters and poverty in municipalities in the Northeast Region of Brazil: A spatial perspective. //Journal of Rural Studies Volume 92, May 2022, Pages 189-205.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

TamKapu gapoMaggapHH omupum opKagu xucca Kymagu. KgacTepgap KaM TatMHHgaHraH rypyxgapra KHmgoK xy^agurugaH TamKapu ^aoguaT 6ugaH myFyggaHHm ynyH KynpoK HMKoHuaTgap aparuö, KumgoKgapgaru TeHrcroguKHH KaMaHTHpagu. HxTucocgamyB, yp6aннзaцнa Ba caHoargamTHpum caHoaT KgacTepgapu Kaöu Tatcup KypcamafigH.

XHToHga caHoaT KgacTepgapu KumgoK axogucuHHHr gapoMaggapH ycumura, KammoKguKHHHr KucKapumura Ba gapoMaggap TeHrcroguruHHHr nacafiumura xucca KymraH.

BHpHHHHgaH, KHmgoK yH xy^agHKgapHHHHr gapoMaggapH, aHHHKca, KumgoK xy^agurugaH TamKapu gapoMaggap caHoaT KgacTepgapu MaB^yg öygMaraH TyMaHgapra KaparaHga MKopu öygraH. XyggH myHgaH, caHoaT KgacTepgapu öygraH oKpyrgapga KammoKgHK gapa^acu caHoaT KgacTepgapu öygMaraH TyMaHgapra KaparaHga aHna nacT öygraH.

MKKHHHHgaH, caHoaT KgacTepgapu öygraH oKpyrgapga KumgoK yH xy^agHKgapHHHHr gapoMaggapH TeHrcH3gHrH KgacTepcH3 oKpyrgapra KaparaHga aHna nacT öygraH. ^h3hfh myHgaKH, myHra yxmam Haru^a KHmgoK xy^agurugaH TamKapH gapoMaggap TeHrcH3gHrH ynyH xaM MaB^yg öygca, ^epMep xy^aguKgapu gapoMaggapH ynyH öyHgaö öygMaraH.

YnHHHHgaH, KaM TatMHHgaHraHgapHHHr KynpoK at3ogapu öygraH, ^yMgagaH, KeKcagap, KaM TatguMgu Ba/ëKH coFgHFH öugaH öoFguK MyaMMogapH öygraH yH xy^agHKgapH öomKagapra KaparaHga KynpoK KgacTepgamgaH $oöga Kypagu. HuxoaT, ygnaHagHraH HXTHcocgamyB, yp6aннзaцнa Ba caHoaraamTHpHm KHmgoK yH xy^agHKgapuHHHr gapoMaggapH ëKH TeHrcroguKgapura öyHgafi Tatcup KypcaTMacguru xaKuga TH3HMgu gaguggap öepugraH. ^aguggap myHH KypcaragHKH, Xhtoh mapouTuga TagöupKopgap Ba MaxagguH xyKyMargapHHHr ôupragHKgaru catH-xapaKargapu ocruga HKTHcogHH ucgoxoTgapHHHr gacTgaÖKH öocKH^gapuga umgaö HHKugraH caHoaT KgacTepgapu ннcтнтyцнoнag neKgoBgapHH KaMaHTupgu Ba KHmgoK axogucu ynyH ^epMagaH TamKapu ^aoguaTga umTupoK этнm ynyH HucöaraH TeHr HMKoHuaTgap apaTgu. Haru^aga, yma xygyggapga KumgoK xy^aguKgapuHHHr gapoMaggapH Kynaagu Ba gapoMaggap TeHrcroguru KaMaagu5.

KumgoK xy^aguru coxacuga repMaHHaga yTKa3ugraH Taxguggapra эtтн6op KaparaguraH öygcaK, 238 ^epMepgap yHga umTupoK этн6, ygap ypTana 45 ëmga эgн. ^ungoMra эra öygraH öapna HmTHpoKHHgapHHHr aruru 3,4 $ou3H KHmgoK xy^aguruga morupgguKHH TaMoMgaraH öygca, 43,9 $oh3h ôaKagaBp ëKH MarucTparypa öockhhhhh TaMoMgaraH. YgapHHHr geapgu TypTgaH öupu

5 Di Guo, Kun Jiang, Chenggang Xu, Xiyi Yang. Industrial clustering, income and inequality in rural China. //World Development Volume 154, June 2022, 105878. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2022.105878

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

шогирдликка утган ва факат 10% га якини университетда укиган6. Суровда катнашган барча респондентларнинг 89,1 фоизи тулик иш кунида уз фермер хужалигида ишлайди. Бу асосий дехкончилик билан шугулланувчи ахолидан фарк килади, бу ерда атиги 53% тулик вактда ишлайди7. Суровда катнашган фермерларнинг купчилиги жанубий Германия (30,7%), иккинчи уринда Шимолий Германия (27,7%). Фермер хужаликларининг деярли туртдан бири (24,8%) Гарбий Германияда ва 16,8% Шаркий Германияда жойлашган. Бу яна бутун мамлакат буйлаб вазиятдан фарк килади, чунки барча фермер хужаликларининг деярли ярми Германиянинг жанубида ва атиги 9% шаркда жойлашган. Шундай килиб, шимолий ва шаркий минтакалар хаддан ташкари куп ва жанубий минтака маълумотларда кам ифодаланган. Фермер хужаликларининг уртача майдони 309,0 га, шундан уртача 259,7 га экин майдонлари, 45,2 га яйловлар ва 4,1 га доимий экин майдонларидир. Ижарага берилган ерларнинг уртача улуши 47,9 фоизни ташкил этади. Кайд этилган фермер хужаликлари шу тарика анча катта ва ижарага олинган ерларнинг улуши асосий ахоли орасида фермер хужаликлари учун уртача курсаткичдан бир оз кичикрок8.

Европа иттифокининг яна бир худуди хисобланган Сардинияда чора-тадбирлар фермерлар учун, айникса иклим узгаришини юмшатиш, энг янги технологик талаблар ва атроф-мухитни мухофаза килишда фермернинг ролидан хабардор булиш доирасида утказилган Узгарувчан экологик шароитда кишлок хужалигида иктисодий усиш ва даромадларнинг тенглиги максадларига кандай эришиш мумкинлигини аниклаш шубхасиз кийин. Агроэкологик сиёсат "яхши дехкончилик" нинг асосий концепциясини уз ичига олади, бу унинг кишлок социологияси ташвишларига нисбатан мухимлигини таъкидлайди. Агроэкологик схемалар кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг салбий экологик жихатларини камайтирадиган давлат маблагларини фермерларга етказиб беришнинг самарали усули хисобланади. Фермер, айникса, Италия ландшафтига хос булган интенсив кишлок хужалиги сохаларида атроф-мухитнинг мухофазасини узида мужассам этган.

Spatial Fuzzy Partitioning Around Medoids (SFPAM) ёндашуви асосида ЕИ маблаглари ресурсларни энг керакли сохада таксимлашига эътибор каратади.

6 Land- und Forstwirtschaft, Fischerei. Landwirtschaftliche Berufsbildung der Betriebsleiter/Geschäftsführer Landwirtschaftszählung/Agrarstrukturerhebung 2010 Statistisches Bundesamt, Wiesbaden (2011)

7 Land- und Fortwirtschaft, Fischerei. Ausgewählte Zahlen der Landwirtschaftszählung/Agrarstrukturerhebung 2010 Statistisches Bundesamt, Wiesbaden (2012)

8 Lara Beer, Ludwig Theuvsen. Conventional German farmers' attitudes towards agricultural wood and their willingness to plant an alley cropping system as an ecological focus area: A cluster analysis. Biomass and Bioenergy Volume 125, June 2019, Pages 63-69.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

Маблаглар асосан демографик даражаси паст булган ва ривожланиш ва тургунлик уртасида фарк киладиган худудларга таркалган. Маблаглар иктисодий ёки ижтимоий-демографик тургунлик худудларига етиб борган, кишлок хужалиги ишлаб чикариши ва у билан боглик фаолиятни саклаб колиш учун ёкилги билан таъминлаш, органик ишлаб чикаришни ошириш учун янги парадигмалар киритган9.

Испанияда амалга оширилган тахлилларда кишлок хужалиги хозирда ердан самарали фойдаланиш ва атроф-мухит узгаришининг асосий локомотиви ва шунинг учун кишлок хужалиги ландшафтлари озик-овкат хавфсизлиги ва экологик баркарорлик каби Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Баркарор Ривожланиш Максадларига эришиш учун калит хисобланишини таъкидлайди. Ижтимоий-экологик тизимлар сифатида кишлок хужалиги ландшафтлари вакт давомида одамлар (фермерлар) ва табиат уртасидаги узаро богликликни акс эттиради. Кишлок хужалиги ландшафтларининг жамиятга кушган хиссаси экотизим хизматларини (масалан, озик-овкат, ем-хашак ва тола ишлаб чикариш) таъминлашдан ташкарида колиб кетган. Кишлок хужалиги ерлари биологик хилма-хиллик учун яшаш мухитини таъминлаш билан бирга тартибга солиш (масалан, иклимни тартибга солиш, чанглатиш) ва маданий (масалан, эстетик ва/ёки туристик кадриятлар) каби бошка асосий экотизим хизматларининг кенг доираси билан хисса кушиши мумкин. Бирок, кишлок хужалиги ерларининг ижтимоий-экологик натижалари куллаб-кувватловчи ландшафтларнинг хусусиятлари (тузилиши ва таркиби) билан боглик булиб, улар пировард натижада бошкарув амалиётини, яъни ландшафт даражасида хукмрон булган дехкончилик тизимларини акс эттиради.

Европа Иттифоки умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) мо^ияти?

1960-йилларнинг бошидан бери мавжуд булган Европа Иттифоки умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) ривожланишда давом этмокда. Кишлок хужалиги махсулдорлигини ошириш унинг асосий таъсис тамойилларидан биридир. Европа Иттифоки фаолияти тугрисидаги Шартноманинг ёки Рим шартномасининг 39-моддасида айтилишича, "Умумий кишлок хужалиги сиёсатининг максадлари [...] техник тараккиётни рагбатлантириш ва кишлок хужалигининг окилона ишлашини таъминлаш оркали кишлок хужалиги унумдорлигини оширишдан иборатдир деб белгиланган. Кишлок хужалиги махсулдорлиги - ишлаб чикарилган

9 Pierpaolo D'Urso, Germana Manca, Nigel Waters, Stefania Girone. Visualizing regional clusters of Sardinia's EU supported agriculture: A Spatial Fuzzy Partitioning Around Medoids. //Land Use Policy Volume 83, April 2019, Pages 571-580.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

махсулотлар ва ишлаб чикариш жараёнида зарур булган материаллар уртасидаги жисмоний микдорларда улчанадиган богликликдир. Кетма-кет амалга оширилган ислохотлар экологик ва ижтимоий муаммоларга жавоб бериш билан бирга кишлок хужалиги махсулдорлигини оширишга каратилган. Атроф-мухит муаммолари кишлок хужалиги ишлаб чикаришига кушимча чекловларни келтириб чикаради ва бу секторни янада баркарор амалиётларни кабул килишга мажбур килади. Бундан ташкари, Европа Иттифокининг кенгайиши янги муаммолар ва географик, экологик ва ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларнинг кенгрок тупламини, кайта куриб чикилган сиёсат максадлари ва глобал интеграция каби узгаришларнинг ташки омилларига муносабат билдириш заруриятини келтириб чикарди.

Хрзирги ташвиш 2023 йилдан бошлаб амалга ошириладиган янги келишув ва умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) ни аклли усишга ва юкори махсулдорликка мослаштириш, шу билан бирга кишлок ахолисининг хаётийлигини саклаб колиш ва кишлок хужалиги фаолиятини иклим узгариши ва глобал бозор шароитларига мослаштириш зарурати хисобланади. Буларнинг барчаси мослашувчан тарзда кулланилиши мумкин булган самарали сиёсат ва дастурларни ишлаб чикишга таянади. Яхши сиёсат дизайни ишончли далиллар базасини талаб килади, аммо Европа Иттифоки сиёсатчилари олдида турган асосий муаммо - бу сунгги адабиётлар суровлари томонидан курсатилгандек, умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) куллаб-кувватлашининг кишлок хужалиги самарадорлигига таъсири буйича аникликнинг йуклигидир. Потенциал бюджетни кискартириш, тугридан-тугри субсидияларни кискартириш ва асосий эътиборни сиёсий карорларни асослаши мумкин булган сифатли маълумотларни такдим этиш учун моделларнинг имкониятларини яхшилашга каратилади. Юкори сифатли ва ишончли маълумотларсиз сиёсатчилар умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) ва дастурларининг келажакдаги йуналишини аниклашда нокулай ахволга тушиб колишади.

Кишлок хужалиги субсидияларининг фермер хужаликларининг хосилдорлигига таъсирини бахолаш учун тез-тез кулланиладиган иккита кенг моделлаштириш ёндашуви мавжуд. Ушбу иккита ёндашув "усиш хисоби" ва "чегаравий ёндашувлар" сифатида аникланади. Усишни хисобга олиш ёндашувлари махсулдорликнинг усишини бахолаш учун регрессия тахлилидан фойдаланади. Ушбу ёндашувлар ишлаб чикариш функциясидаги субсидияларни анъанавий манбалар сифатида куриб чикади, унумдорликни изчил улчашни келтириб чикаради, чунки субсидиялар уз-узидан ишлаб

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

чикаришнинг анъанавий омилларидан фаркли равишда махсулот ишлаб чикара олмайди. Чегаравий ёндашувлар параметрик ёки параметрик булмаган булиши мумкин.

Янги Европа Иттифоки умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) ислохоти баркарор ва ракобатбардош кишлок хужалиги секторини рагбатлантиришга каратилган 2023 йилда бошланади. Янги ислохот Европа Яшил келишувида марказий урин тутади ва асосий эътибор дехконларнинг турмуш тарзини куллаб-кувватлаш, соглом ва баркарор озик-овкат махсулотлари мавжудлигини таъминлаш хамда кишлок худудларини ривожлантиришга каратилади. Натижалар шуни курсатадики, янги ислохот экологик тоза ва баркарор кишлок хужалиги амалиётларидан фойдаланган холда хосилдорликни оширишга каратилган кишлок хужалиги инновацияларига сармоя киритиш учун купрок харажатларни йуналтиришга каратилган10.

Европа Иттифоки умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) кишлок хужалиги ландшафтларининг жамиятнинг экологик муаммоларини хал килишдаги ролини, хусусан, фермерлар кузатиши керак булган махсус амалиётларни аник белгилаш оркали тан олади. Умуман олганда, умумий кишлок хужалиги сиёсати (Common Agricultural Policy) воситалари Европа Иттифокининг бошка сиёсат воситаларига, масалан, Табиат директивалари ва Европа Иттифокининг биологик хилма-хиллик стратегияси билан мос келади, бу бошка максадлар каторида кишлок хужалиги худудларини юкори хилма-хил ландшафт хусусиятларига киритиш ва агротехника воситаларини куллаш оркали органик дехкончиликни бошкаришга каратилган.

Турли хил бошкарув амалиётлари остида дехкончилик тизимлари уртасидаги муносабатларни тушуниш ва биологик хилма-хиллик ва экотизим хизматларининг натижалари кишлок хужалиги ландшафтларида ижтимоий-экологик хаётийликка эришиш учун калит хисобланади. Бундай тушуниш биологик хилма-хилликни ва/ёки экотизим хизматларини максадли ландшафтлар ва устун дехкончилик тизимларининг хусусиятларига кура ривожлантириш буйича харакатларни ишлаб чикиш ва амалга ошириш имконини берувчи мослаштирилган бошкарув дастурлари буйича карорлар кабул килишни куллаб-кувватлаш учун тегишли билимларни беради. Шунга карамай, бундай билимларга интилиш юкори аникликдаги маълумотларга

10 Amr Khafagy, Mauro Vigani. Technical change and the Common Agricultural Policy. Food Policy. Volume 109, May 2022, 102267. https://doi.Org/10.1016/j.foodpol.2022.102267

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

киришни ва биологик хилма-хиллик ва экотизим хизматлари тугрисидаги тегишли маълумотларни мос келадиган вактинчалик ва фазовий улчамларда мавжуд булишига инвестиция килишни талаб килади. Шунга карамай, биологик хилма-хилликнинг кишлок хужалиги тизимлари билан кандай богликлиги буйича кейинги тадкикотлар, айникса, биохилма-хилликнинг юкори даражаси (ва куплаб экотизим хизматларини такдим этиш) билан боглик булган, аммо давом этаётган жараёнлар томонидан жиддий тахдид остида булган юкори табиатга эга кишлок хужалиги ерларида айникса мухимдир. Бошка сабаблар каторида, бундай муносабатни синчиклаб урганиш биологик хилма-хиллик ва экотизим хизматларининг муайян даражаларини рагбатлантирадиган кишлок хужалиги амалиётларини батафсил тахлил килиш имконини беради ва биологик хилма-хиллик ёки кишлок хужалигини лойихалаш ва мониторинг килишда фойдаланиш мумкин булган фермер хужаликлари даражасидаги курсаткичларни аниклашга ёрдам беради11.

Суд амалиёти та^лили

Суд амалиётига мурожаат киладиган булсак, масъулияти чекланган жамият шаклидаги хорижий корхона - даъвогар Сирдарё туманлараро иктисодий судига даъво ариза билан мурожаат килиб, жавобгар - акциядорлик жамиятидан 14 507 560 075,15 сум микдорида асосий карз суммасини ундиришни сураган.

Биринчи инстанция судининг 2022 йил 14 июндаги хал килув карори билан даъво аризани каноатлантириш рад этилиб, олдиндан туланган 290 151 201,50 сум давлат божи ва 21600 сум почта харажати даъвогарнинг зиммасида колдирилган.

Даъвогар судга апелляция шикояти билан мурожаат килиб, биринчи инстанция суди иш холатларини тулик аникламаганлигини, хусусан махфий карорга асосан 2021 йил галла хосили учун 2020 йилда белгиланган кийматда хак туланиши лозим деган хулосага келган булсада, лекин ушбу махфий карор кучирмаси иш хужжатларида мавжуд эмаслигини, хал килув карорида 11991,2 тонна галла махсулоти учун жавобгар 17 182 194 968 сум микдорида туловлар амалга оширилганлигини курсатган булсада, лекин аслида жавобгар 17 миллиард сум тулаганлигини, бундан ташкари 11991,2 тонна галла учун 1550 сумдан хак белгиланган такдирда хам туланиши лозим булган сумма 18 586 081 000 сумни ташкил этишини, будан ташкари, тарафлар уртасида тузилган контрактация шартномаларида етказиб бериладиган галла бахоси

11 A.Lomba, J.Ferreiro da Costa, P.Ramil-Rego, E.Corbelle-Rico. Assessing the link between farming systems and biodiversity in agricultural landscapes: Insights from Galicia (Spain). Journal of Environmental Management Volume 317, 1 September 2022, 115335. https://doi.org/10.1016Ajenvman.2022.n5335

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

белгиланмаганлигини, бу холатда жавобгар уртача бозор кийматида хак тулаши лозимлигини, бу холатлар биринчи инстанция суди томонидан эътиборга олинмасдан, моддий ва процессуал хукук нормалари бузилган холда хал килув карори кабул килинганлигини, шунингдек, судья Н.Сангировга берилган раддияни судьянинг узи куриб чикиб процессуал хатоликка йул куйганлигини баён килиб, хал килув карорини бекор килиб, даъвони каноатлантириб, жавобгар хисобидан 14 507 560 075,15 сум карз суммасини ундириш хакида янги карор кабул килишни сураган.

Иш хужжатларига кура, даъвогар ва жавобгар уртасида 2021 йил 8 июнда 3-сонли бошокли дон харид килиш буйича шартнома тузилган булиб, унга кура даъвогар 2021 йил хосилидан 3296 га ер майдонидан давлат стандарти буйича 3-нав бугдой махсулотини етказиб бериши, жавобгар эса махсулот уруглиги билан таъминлаш, етиштирилган махсулотни кабул килиб олиш ва унинг хакини тулаш мажбуриятини уз зиммаларига олганлар.

Шартноманинг 1.2-бандига кура, даъвогар жавобгарга 6000 тонна 3-нав бугдой махсулотини етказиб бериши лозим булган. Бундан ташкари, даъвогар ва жавобгар уртасида 2021 йил 8 июнда тузилган 1-сонли бошокли дон харид килиш буйича шартнома шартларига кура, даъвогар 2021 йил хосилидан 5341 га ер майдонидан давлат стандарти буйича 3-нав бугдой махсулотини етказиб бериши, жавобгар эса махсулот уруглиги билан таъминлаши, етиштирилган махсулотни кабул килиб олиши ва унинг хакини тулаши лозим булган. Ушбу шартноманинг 1.2-бандига кура, даъвогар жавобгарга 6000 тонна 3-нав бугдой махсулотини етказиб бериши келишилган.

Даъво аризасида даъвогар жавобгарга хар икки шартнома буйича жами 12025,28 тонна махсулот етказиб берганлигини курсатиб утган, хам да ушбу талабларини тасдиклаш максадида куйидаги хужжатларни такдим этган. Хусусан, даъвогар жавобгарга 3-сонли шартнома буйича жами 6209,106 тонна галла махсулотини етказиб берганлигини тасдиклаш максадида судга 2021 йил 30 июндаги 74-сонли хамда 2021 йил 3 ноябрдаги 84-сонли электрон шаклда расмийлаштирилган хисоб варак фактураларни такдим этган. Лекин, 2021 йил 3 ноябрдаги 84-сонли 678,9068 тонна дон махсулотларини етказиб берганлиги хакидаги хисоб варак фактура жавобгар томонидан тасдикланмаган.

Шунингдек, даъвогар жавобгарга 1 -сонли шартнома буйича жами 5816,1748 тонна галла махсулотини етказиб берганлигини тасдиклаш максадида судга 2021 йил 30 июндаги 73-сонли хамда 2021 йил 3 ноябрдаги 85-сонли электрон шаклда расмийлаштирилган хисоб варак фактураларни такдим этган. Бирок, 2021 йил 3 ноябрдаги 85-сонли 477,0768 тонна дон

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

MaxcynoTnapuHu eTKa3u6 öepraHnuru xaKugaru xucoö BapaK ^aKTypa ^aBoörap TOMOHHgaH TacguKnaHMaraH. Hm xy^^arnapugaru Kaöyn квнтaнцнanapннннr peecrpnapura Kypa xap ukku mapTHOMa öyfiHHa gatBorap TOMoHugaH ^aBoörapra ^aMH 12 486 820 Kr $h3hk oFupnuKgaru öyFgoH TonmupunraH öyncaga, neKuH yHHHr кoнgeнцнoн Ba3HH K3acugaH Tapa^nap ypTacuga HH3O Kenuö nuKKaHnuru öouc, goH MaxcynoTnapuHH Kaöyn Kunum квнтaнцнanapн atHu nK maKngaru ganonarnoManap TynuK pacMuHnamTupunMaraH.

XycycaH, ^aBoörap TOMOHugaH 2021 HunHuHr 2 Ba 3 uront KyHnapu Kaöyn Kunuö onuHraH "Ee3ocTaa P-2", "AneKcefiBun P-2", "TaHa P-2" HaBnu goH MaxcynoTnapugaH, ynapHuHr u^nocnaHraHnuru, HaMnuru Ba öomKa cu^arnapu W3acugaH öepunraH naôoparopua xynocanapura MyBO^K ^aMu 35436 Kr nerupMa KunuHraH. rapnu, gatBorap ^aBoörapra 3 HaB öyFgoH TonmupraHnuru caöaönu, ymöy goH MaxcynoTnapugaH nerupMa KunuHumu нoтyFpнпнrннн Ba® KenTupcaga, neKuH um xy^^araapugaru kk xarnapura Kypa 2021 HunHuHr 2 Ba 3 uront KyHnapu TonmupunraH "Ee3ocraa P-2", "AneKcefiBun P-2", "TaHa P-2" HaBnu goH MaxcynoTnapu gatBorap TOMoHugaH ypyFnuK goH cu^arnga TonmupunraH.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ffly öouc, cygnoB xaötara ^aBoörap TOMoHugaH nerupManap Y36eKucToH PecnyönuKacu Monua Basupnuru Ba ^aBnar conuK KyMuTacuHuHr 2007 Hun 25 anpengaru 41, 2006-45-coHnu Kapopnapu (YsSeKucTOH PecnyönuKacu Agnua Basupnuruga 2007 Hun 26 MaHga 1683-paKaM öunaH pyöxargaH yTraH) öunaH TacguKnaHraH "^ohhu caKnam, KypuTum, To3anam, Tamum Ba KaÖTa umnam ^apaëHuga KaMaHum Ba nyKoramnapHu Konnam ynyH MonuaBuH 3axupaHu maKnnaHTupum Ba yHgaH ^oöganaHum тyFpнcнga"rн hu3om Tanaönapu acocuga TyFpu aManra omupunraH xaMga myHra Kypa gatBorap TOMoHugaH ^aBoörapra TonmupunraH goH MaxcynoTnapuHuHr кoнgeнцнoн Ba3Hu 11991,206 TOHHaHu TamKun KunraH geö xucoSnafigu.

^aBoörap eTKa3u6 öepunraH goH MaxcynoTnapuHuHr xap öup Kr ynyH 1550 cyMgaH (KRC öunaH öupranuKga) xaK xucoönaö, gatBo cygra TaKguM этнnryнra Kagap ^aMu 17 Mnpg cyM TynoBnapHu aManra omupraH öyncaga, KonraH TynoBnapHu acoccro paBumga TynaMaraH. ^yMnagaH, 11991,206 ToHHa goH KuÖMara xap öup Kr ynyH 1550 cyMgaH (KRC öunaH öupranuKga) xucoönaHraHga 18 586 369 300 cyMHu TamKun этнmннн uHoöarra onuHraH TaKgupga, ^aBoörap 978 MnH cyM MuKgopugaru MaönaFHu gatBo cygra TaKguM этнnraннgaн cyHr, atHu 2022 Hun 26 MaH KyHu 2552-coHnu TynoB TonmupuKHoMacu öunaH TynaraH, KonraH 608 369 300 cyM kucmu эca TynaHMaraH.

Tapnu, ^aBoörap 608 369 300 cyM MuKgopugaru KonraH Kap3gopnuK cyMMacuHuHr 182 194 968 cyM kucmu MHE CaöxyHoöog ôynuMu opKanu

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

туланганлигини, 269 991 040 сум кисми хисоб варак фактуралари такдим этилмаганлиги боис кушилган киймат солигини тугрилаш максадида, 140 396 833 сум кисми даъвогарнинг бошка шартнома буйича карздорлиги хисобига ушлаб колинганлигини важ келтирсада, лекин мазкур важлари асосга эга эмас. Чунки, жавобгар томонидан 182 194 968 сум маблаглар даъвогарнинг бошка субъект олдидаги карзи юзасидан МИБ Сайхунобод туман булими томонидан ундирилганлигини тасдикловчи далиллар такдим этилмаган.

Бундан ташкари, даъвогарнинг жавобгар олдидаги 140 396 833 сум микдоридаги карзи улар уртасида 2021 йил 21 августда тузилган 172-сонли уруглик бугдой махсулотини кайта ишлаб бериш тугрисидаги шартнома буйича амалга оширилган шартномавий муносабатдан келиб чиккан булиб, ушбу карздорлик суммасининг мазкур низога алокаси йук. Жавобгар ушбу шартнома буйича алохида тартибда даъво кузгатиши мумкин.

Даъвогар жавобгар билан тузилган шартномаларда етказиб бериладиган дон бахоси курсатилмаганлиги сабабли, жавобгар етказиб берилган дон махсулотлари учун уртача бозор кийматида хак тулаши лозимлигини курсатиб, топширилган доннинг хар бир тоннаси учун уртача бозор киймати сифатида 2 278 356,42 сумдан жами 31 507 560 075,15 сум (ККС билан биргаликда) тулов хисоблаб, ундан 17 млрд сум туланган маблагларни чегириб, колган 14 507 560 075,15 сумни ундиришни сураган.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 17 майдаги 304-сонли "2021 йил хосили учун экилган бошокли дон хосилини уз вактида ва сифатли уриб-йигиб олишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорининг 1-бандига мувофик, жахон бозори конъюнктураси ва минтакавий биржаларда кутилаётган дон нархлари хамда хужаликларнинг дон етиштириш харажатлари тахлилидан келиб чикиб дон ва ун махсулотлари нархи кескин ошиб кетишининг олдини олиш чораларини куриш вазифаси белгиланган, шунингдек, мазкур карорнинг 5-бандида хужаликлар ихтиёрида коладиган кушимча галлани ташкилий-хукукий шаклидан катъи назар, дон кабул килувчи ва кайта ишловчи корхоналарда ва галлачилик кластерларига ички бозорда шаклланган нархларда сотишни ташкил этиш ва сотилган галла учун уз вактида хисоб-китоб килиниши юзасидан мониторинг юритиш белгиланган. Мазкур карорга мувофик, факатгина хужаликлар ихтиёрида коладиган кушимча галла учун ички бозорда шаклланган нархларда сотишга рухсат берилган. Вахоланки, даъвогар томонидан жавобгарга шартномада белгиланганидан ортик микдорда дон махсулотлари етказиб берилмаган.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

Судлов хайъати хал килув карорини бекор килиб, янги карор кабул килишни хамда даъвони кисман каноатлантириб, даъвогар фойдасига жавобгар 608 369 300 сум асосий карз, 31 727 386 сум давлат божи ва 21600 сум почта харажатини ундиришни, даъвонинг колган кисмини каноатлантиришни рад этишни, биринчи инстанция учун туланган давлат божининг 258 423 815 сум кисмини даъвогар зиммасида колдиришни лозим топган.

Шунингдек, судлов хайъати ИПК 118-моддасига мувофик, даъвогар томонидан апелляция инстанцияси учун туланган 15 863 693 сум давлат божи ва 24000 сум почта харажатини жавобгар хисобидан даъвогар фойдасига ундиришни, 129 211 907 сум давлат божини даъвогар зиммасида колдиришни лозим деб хисоблаган12.

Бошка бир суд амалиётида эса, "Нодир-БКС" фермер хужалиги - даъвогар хамда "G,UZOR ТЕОТЬ ГМРЕО" масъулияти чекланган жамияти - жавобгар уртасида 2019 йил 14 февралда 2019-АВ-63-сонли "Пахта хом ашёси харид килиш буйича" контрактация шартномаси тузилган. Мазкур шартномага кура даъвогар 2019 йилнинг бизнес режасига асосан 30 гектар майдонга урта толали чигит экиб, жами 90 тонна пахта хом ашёсини жавобгарга етказиб бериш, жавобгар эса ушбу махсулотни келишилган муддатларда кабул килиб олиш ва муайян нарх буйича хакини тулаш мажбуриятини уз зиммасига олган. Жавобгар томонидан шартнома мажбуриятлари бузилганлиги асос килиниб, Миришкор туман фермер, дехкон хужаликлари ва томорка ер эгалари Кенгаши даъвогар манфаатида иктисодий судга даъво аризаси билан мурожаат килиб, жавобгардан 171 451 383 сум ундиришни сураган13.

Даъво аризасида контрактация шартномасининг 4.2-бандида жавобгар даъвогарга агротехник тадбирлар муддатидан келиб чиккан холда махсулот кийматининг камида 60 фоизи микдорида, яъни, 216 000 000 сумни хосил етиштирилаётган йилнинг 1 сентябрига кадар бунак тарикасида ойма-ой тулаб бериши белгиланганлиги, аммо жавобгар 2019 йил 1 сентябргача 95 300 000 сум бунак маблаги берганлиги, даъвогарга колган 120 700 000 сум бунак маблаги утказиб берилмаганлиги сабабли агротехник тадбирларни уз вактида утказилмаганлиги ва шартномада белигиланган хосил олинмаганлиги, натижада эса даъвогар 88 000 000 сум зарар курганлиги курсатилган. Шунинг учун жавобгардан даъвогар фойдасига 120 700 000 сум бунак маблаглари уз вактида берилмаганлиги сабабли узи тулашдан буйин товлаган сумманинг 5 (беш) фоизи, яъни 6 035 000 сум жарима ва муддати утказиб юборилган хар бир

12 Сирдарё вилоят судининг иктисодий

13 Узбекистан Республикаси Олий судининг 2021 йил 20 майдаги карори. 4-1805-2002/345-сонли иш.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

кун учун муддати утказиб юборилган тулов суммасининг 0,1 фоизи, яъни 11 466 500 сум пеня, 29 128 571 сум асосий карз, ушбу сумманинг 5 фоизи микдорида, яъни, 1 456 428 сум жарима ва 0,1 фоизи микдорида, яъни 2 767 160 сум пеня, 2019 йил 25 апрелда сугурта полиси учун туланган, лекин сугурта полиси берилмаган 2 597 724 сум, 30 000 000 сум уругликнинг иккинчи боскич тулови, 88 000 000 сум етказилган зарар, жами 171 451 383 сум ундириш суралган.

Касби туманлараро иктисодий судининг 2020 йил 18 июндаги хал килув карори билан даъвогарнинг даъвоси кисман каноатлантирилиб, жавобгардан даъвогар фойдасига 2 597 724 сум асосий карз, 30 000 000 сум уругликни иккинчи боскич тулови ва 1 500 000 сум пеня ундирилган. Шунингдек, хал килув карорида даъвогарга жавобгар томонидан асоссиз ушлаб колинган 2 597 724 сум сугурта пулини кайтариш белгиланган.

Апелляция инстанцияси судининг 2020 йил 20 августдаги карори билан хал килув карорининг хулоса кисмидаги "Республика бюджети хамда суд органларини ривожлантириш жамгармасига жавобгардан 1 463 855 сум давлат божи ундирилсин" кисми "Суд хокимияти органларини ривожлантириш жамгармасига жавобгардан 1 669 027,66 сум давлат божи ундирилсин" деб узгартирилган. Х,ал килув карорининг колган кисми узгаришсиз колдирилган.

Иш юзасидан кабул килинган суд хужжатларидан норози булиб, жавобгар кассация шикояти билан мурожаат килган ва унда суд карорларининг жавобгардан 30 000 000 сумлик уруглик чигит буйича иккинчи боскич тулови кисмини бекор килиб, янги карор кабул килишни сураган. Бунга асос килиб, шикоятда тарафлар уртасида уруглик буйича шартнома тузилмаганлиги, судлар томонидан Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 2 январдаги 2-сонли карори билан тасдикланган "Республика худудларида пахта-тукимачилик ишлаб чикариши ва кластерларига берилган майдонларда уруглик пахта хом ашёси етиштиришни молиялаштириш тартиби тугрисида"ги Низомнинг 3-бобида тайёрланган уруглик пахта хом ашёси учун туловларнинг иккинчи боскисида Агросаноат мажмуи устидан назорат килиш инспекциясининг сертификати берилиб, уруглик чигит экилгандан (сотилгандан) кейин устаманинг колган 50 фоиз кисми 100 фоиз деб хисобланиб, шундан 10 фоизи пахта-тукимачилик ишлаб чикаришлари ихтиёрида колдирилиши, 40 фоизи уларнинг таркибига кирувчи уругчилик фермер хужаликлари ихтиёрида колдирилиши, колган 50 фоизи Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги хузуридаги "Уругчиликни ривожлантириш маркази" давлат унитар корхонасининг хисобварагига

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

утказилади ва куйидагича таксимланиши: "Уругчиликни ривожлантириш маркази" давлат унитар корхонасига ва унинг вилоят худудий бошкармаларига хамда элита уругчилиги лабораторияларига - 20 фоиз, нав оригинаторлари, институтлар, селекционер ва уругчиликда иштирок этувчи бошка субъектларга - 30 фоиз белгиланганлиги, уруглик чигит кайд этилган Низомнинг молиялаштириш тугрисидаги схемаси 9-боскичида белгиланган тартиб инобатга олинмаганлиги, хужалик томонидан топширилган пахта хом ашёсидан олинган чигит техник чигитга утказилганлиги тугрисида важлар келтирилган.

Иш хужжатларида Миришкор туман хокимининг 2019 йил 23 февралдаги Х-1677/02-сонли карорининг 2-иловасида Миришкор туманида 2019 йил хосилидан уруглик пахта етиштириш буйича тендер голиби деб топилган фермер хужаликлари руйхати мавжуд булиб, унда фермер хужаликлари руйхатида даъвогар хам кайд этилган. Агар даъвогар пахта етиштириш буйича тендер голиби деб топилган булса, нима сабабдан у билан уруглик пахта етиштириш буйича шартнома тузиламганлигининг сабаблари аниклаштирилмаган.

Бундан ташкари, апелляция инстанцияси суди даъвогарнинг уругликнинг иккинчи боскич туловини ундириш хакидаги талабини каноатлантириш учун асос сифатида Миришкор туман хокимининг 2019 йил 23 февралдаги Х-1677/02-сонли карорига кура, даъвогар 2019 йил хосилидан уруглик пахта топшириш буйича тендер голиби деб топилганлиги, апробация далолатномасида, фермер хужалигининг майдонидаги пахта уруглик учун ярокли эканлиги буйича хулоса килинганли ва пахта хом-ашёсини жунатиш кабул килиш хакидаги 2019 йил 2-11 октябрь кунларидаги юк хатларида уруглик учун кабул килинганлигини курсатган ва биринчи инстанция судининг жавобгардан уругликнинг иккичи боскич учун 30 000 000 сум ундириш хакидаги хулосаси билан келишган. Бирок, даъвогар томонидан талаб килинган уругликнинг иккичи боскич учун айнан 30 000 000 сум ундириш лозимлигини асослантириб бермаган. Яъни, ушбу туловнинг хисобкитоби кайси далил асосида тасдикланганлиги аниклаштирилмаган.

Узбекистон Республикаси Олий судининг 2021 йил 20 майдаги карори билан Касби туманлараро иктисодий судининг 2020 йил 18 июндаги хал килув карори, Кашкадарё вилоят иктисодий суди апелляция инстанциясининг 2020 йил 20 августдаги карори бекор килинган.

Бугунги кунда кластерлар - бу алохида мамлакатларда, минтакаларда алохида рол уйнайдиган фирмалар, етказиб берувчилар, тегишли тармоклар ва

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

ихтисослашган муассасаларнинг географик концентрацияси сифатида

" 14

курилади14.

Бирок, бунда асосий эътибор кластерлар фаолияти узини узи бошкариш тизимига мансуб булиши, иштирокчиларнинг тенглигига асосланган баркарор шартномавий муносабатлар урнатилиши, маъмурий-хукукий воситалардан бутунлай воз кечишга асосланиши зарур.

ХУЛОСА

Юкоридагиларга асосан куйидаги хулосаларга келиш мумкин: Кишлок хужалиги мамлакатимиз агросаноат мажмуасининг асосий бугини сифатида хамиша давлатимиз томонидан олиб борилаётган у ёки бу ислохотларни амалга ошириш учун узига хос майдон булиб келган. Бунинг сабаблари бир тарафдан озик-овкат хавфсизлиги саноатнинг ривожланиш даражасига боглик булса, бошка тарафдан иктисодий ислохот самарадорлиги булса, кишлок хужалиги ишлаб чикаришни купайтириши мумкин, аксинча, агар йул хато булса, уни секин-аста кискартириши мумкин булади.

Х,ар кандай сохани бошаришда бошкарув даражасига ва карор кабул килувчи органларнинг максадларига караб, маълум мезонлар талаб килинади. Бундай мезонни танлаш, хусусан, баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланишни таъминлаш зарурати, худудларда кишлок хужалиги ишлаб чикаришни ривожлантириш ва интеграциялаш, тизимлашган кишлок хужалигини яратишда кластерлар алохида ва узига хос урин эгаллайди.

Европа Иттифокининг барча давлатларида 2000 йил Лиссабон саммитида кластер ишлаб чикариш моделига асосланган минтакавий инновацион тизимларни ривожлантириш дастурларини кенг жорий этиш буйича карорлар жадаллик билан кулланмокда.

Мамлакатимизда кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларининг ракобатбардошлигини оширишга кластер ёндашуви интеграция жараёнларини рагбатлантириш имконини берувчи худудий ва тармоклараро бошкарувни жорий этишга имкон беради. Айнан кишлок хужалиги кластерлари ракобат ва кооперациянинг мураккаб жараёнлари, шартномавий алокалар билан ажралиб туради. Бозорда кишлок хужалиги кластерлари худудий тармокнинг вакили сифатида тенг асосда харакат килиш ва ракобатнинг бузгунчи тенденцияларига муайян даражада каршилик курсатиш имконини беради. Бу эса, ракобатни

14 Самаруха В. Проблемы развития кластеров в сельскохозяйственном производстве. //Известия Байкальского государственного университета. 2007. 37-45-б.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(4/2), April, 2023

таъминлаш оркали сохани ривожлантириш, мавжуд бюрократик тусикларни камайтиришга имкон беради.

ХУЛОСА

Ривожланган бозор мамлакатларида кластерлар товар бозорларида бир хил турдаги ишлаб чикаришга эга булган корхоналарнинг ракобатбардошлигини ошириш максадида ушбу корхоналарнинг иктисодий манфаатлари мос келишидан келиб чикккан холда ташкил этилган. Х,ар кандай кластернинг потенциал иштирокчилари булган кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари (фермер хужаликлари), коида тарикасида, ухшаш турдаги товарлар (хизматлар) ишлаб чикарадилар ва товар бозорларида бир-бирига нисбатан ракобатчи хисобланади. Демак, кластерга кираётганда, тадбиркорлар уз бизнесларини йукотишдан куркишади. Шу боисдан, кластерлар фаолиятини хукукий таъминлашда узини узи бошкаришни жорий этилиши, коида тарикасида, тадбиркорлик субъектининг ташаббуси билан амалга оширилиши асосий марказий уринда булиши шарт.

Мамлакатимизда кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларининг ракобатбардошлигини оширишга кластер ёндашуви интеграция жараёнларини рагбатлантириш имконини берувчи худудий ва тармоклараро бошкарувни жорий этишга имкон беради. Айнан кишлок хужалиги кластерлари ракобат ва кооперациянинг мураккаб жараёнлари, шартномавий алокалар билан ажралиб туради. Бозорда кишлок хужалиги кластерлари худудий тармокнинг вакили сифатида тенг асосда харакат килиш ва ракобатнинг бузгунчи тенденцияларига муайян даражада каршилик курсатиш имконини беради. Бу эса, ракобатни таъминлаш оркали сохани ривожлантириш, мавжуд бюрократик тусикларни камайтиришга имкон беради.

Кластерлар фаолияти узини узи бошкариш тизимига мансуб булиши, иштирокчиларнинг тенглигига асосланган баркарор шартномавий муносабатлар урнатилиши, маъмурий-хукукий воситалардан бутунлай воз кечишга асосланиши зарур.

Кластернинг активларини шакллантириш буйича тадбиркорлар уртасида келишувга эришишдир. Иктисодий манфаатларини бирлаштирувчи омиллари куйидагилар: 1) товар бозорида ягона нарх сиёсатини амалга ошириш; 2) унинг иштирокчилари томонидан махсулот ишлаб чикариш ва хизматлар хажмини кенгайтириш; 3) ягона маркетинг сиёсатини амалга ошириш; 4) инновацион технологияларни жорий этиш - махсулот ишлаб чикариш ва уларни товар бозорларида сотишда интеграция ва кооперация.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(4/2), April, 2023

y36eKucTOHga KnacTepnuK ^aonuara TyFpucuga aroHa KoHyH Kaöyn KunuHumu, yHuHr acocuH пpннцнпnapн, mapTHoMa эpкннnнrннн TaMoHunuHu öenrunaHumu, Tapa^napHuHr xyKyK Ba Ma^öypuaTnapu xaMga ^aBoörapnurura goup acocuH Tanaönap öenrunaHumu MaKcagra MyBo^uK.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Самаруха В. Формирование кластеров в сельском хозяйстве региона. // Управление наукой и наукометрия. 2008.; Самаруха, В. Н. Формирование кластеров в сельском хозяйстве региона. //Байкальский государственный университет экономики и права. 2010. - 138 с.

2. Matias Ramirez, PalomaBernal, IanClarke, Ivan Hernandez. The role of social networks in the inclusion of small-scale producers in agri-food developing clusters. //Food Policy. Volume 77, May 2018, Pages 59-70. https://doi.org/10.1016/i.foodpol.2018.04.005

3. Maarten Schouten, Wim J. M. Heijman. Agricultural clusters in the Netherlands. // Visegrad Journal on Bioeconomy and Sustainable Development. 2012/1. vol. 1, p. 20 - 26.

4. Girliany Santos daSilva, Patricia AraùjoAmarante, José Carlos Araùjo Amarante. Agricultural clusters and poverty in municipalities in the Northeast Region of Brazil: A spatial perspective. //Journal of Rural Studies Volume 92, May 2022, Pages 189205.

5. Di Guo, Kun Jiang, Chenggang Xu, Xiyi Yang. Industrial clustering, income and inequality in rural China. //World Development Volume 154, June 2022, 105878. https://doi.org/10.1016/i.worlddev.2022.105878

6. Land- und Fortwirtschaft, Fischerei. Ausgewählte Zahlen der Landwirtschaftszählung/Agrarstrukturerhebung 2010 Statistisches Bundesamt, Wiesbaden (2012)

7. Lara Beer, Ludwig Theuvsen. Conventional German farmers' attitudes towards agricultural wood and their willingness to plant an alley cropping system as an ecological focus area: A cluster analysis. Biomass and BioenergyVolume 125, June 2019, Pages 63-69.

8. Pierpaolo D'Urso, Germana Manca, Nigel Waters, Stefania Girone. Visualizing regional clusters of Sardinia's EU supported agriculture: A Spatial Fuzzy Partitioning Around Medoids. //Land Use Policy Volume 83, April 2019, Pages 571-580.

9. Amr Khafagy, Mauro Vigani. Technical change and the Common Agricultural Policy. Food Policy. Volume 109, May 2022, 102267. https://doi.org/10.1016/i.foodpol .2022.102267

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(4/2), April, 2023

10. Узбекистон Республикаси Олий судининг 2021 йил 20 майдаги карори. 4-1805-2002/345-сонли иш.

11. Самаруха В. Проблемы развития кластеров в сельскохозяйственном производстве. //Известия Байкальского государственного университета. 2007. 37-45-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.