Научная статья на тему 'РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАРНИНГ МОЛИЯВИЙ ТАҲЛИЛИ'

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАРНИНГ МОЛИЯВИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
46
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Ключевые слова
агрокластерлар фаолияти / молиявий таҳлил / рақамли иқтисодиёт / молиявий баҳолаш / миллий иқтисодиёт / кластерлаш сиёсати / молиялаштириш тизими / самарали молиялаштириш / кластер тузилмалари / кластерли ёндашув / иқтисодиётда рақобатбардошлик.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Саидов М.Ҳ., Очилов И.С.

Мақолада рақамли иқтисодиёт шароитида агрокластерлар фаолияти молиявий таҳлил қилинган, жумладан, сўнгги йилларда Ўзбекистонда агрокластерларни ривожлантиришга юқори даражада аҳамият қаратилмоқда, Ҳукумат томонидан миллий иқтисодиётни жадал ривожлантириш ва юқори ўсиш суръатларини таъминлашда кластерлаш сиёсатини изчил давом эттириш белгилаб берилган. Кластерлар фаолиятини йўлга қўйиш, самарали ташкил этиш ва молиялаштириш тизимини такомиллаштириш бўйича ҳали етарлича илмий тадқиқотлар олиб борилмаганлиги боис, айниқса, кластерларни ташкил этиш тамойиллари, самарали молиялаштириш ҳамда кластер тузилмалари шакли ва уларнинг асосий хусусиятларини ўрганиш долзарб вазифалар сифатида қолмоқда. Ваҳоланки, иқтисодиётда рақобатбардошликни аниқлаш ва ошириш бўйича кластерли ёндашув асосчиси Портернинг фикрига кўра, маълум бир мамлакатда кластерлар қанчалик ривожланган бўлса, аҳолининг турмуш даражаси ва компанияларнинг рақобатбардошлиги шунчалик юқори бўлади. Шу билан бирга, мақолада муаллифлар томонидан агрокластерларни ташкил этиш бўйича самарадорликка эришиш тамойиллари ҳамда молиявий баҳолаш кўрсаткичлари ишлаб чиқилди ва ишга доир илмий тавсиялар таклиф этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАРНИНГ МОЛИЯВИЙ ТАҲЛИЛИ»

Received: 4 September 2022 Accepted: 14 September 2022 Published: 30 September 2022

УУТ: 631.6

Инновация, рацамлаштириш ва трансформация

РАКДМЛИ ИЦТИСОДИЁТ ШАРОИТИДА АГРОКЛАСТЕРЛАРНИНГ МОЛИЯВИЙ ТАХ.ЛИЛИ

Саидов М.Х,.1, Очилов И.С.2,

'Тошкент давлат аграр университета профессори, и.ф.д., 2Тошкент давлат аграр университети доценти, и.ф.н.

Аннотация: Мак;олада ра^амли ик;тисодиёт шароитида агрокластерлар фаолияти молиявий тахлил к;илинган, жумладан, сунгги йилларда Узбекистонда агрокластерларни ривожлантиришга юк;ори даражада ахамият к;аратилмовда, Хукумат томонидан миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш ва юк;ори усиш суръатларини таъминлашда кластерлаш сиёсатини изчил давом эттириш белгилаб берилган. Кластерлар фаолиятини йулга 1^уйиш, самарали ташкил этиш ва молиялаштириш тизимини такомиллаштириш буйича х,али етарлича илмий тадк;ик;отлар олиб борилмаганлиги боис, айникса, кластерларни ташкил этиш тамойиллари, самарали молиялаштириш хамда кластер тузилмалари шакли ва уларнинг асосий хусусиятларини урганиш долзарб вазифалар сифатида колмовда. Вахоланки, иктисодиётда ракобатбардошликни аницлаш ва ошириш буйича кластерли ёндашув асосчиси Портернинг фикрига кура, маълум бир мамлакатда кластерлар к;анчалик ривожланган булса, ахрлининг турмуш даражаси ва компанияларнинг рак;обатбардошлиги шунчалик ю^ори булади.

Шу билан бирга, мак;олада муаллифлар томонидан агрокластерларни ташкил этиш буйича самарадорликка эришиш тамойиллари х,амда молиявий ба^олаш курсаткичлари ишлаб чик;илди ва ишга дойр илмий тавсиялар таклиф этилди.

Таянч сузлар: агрокластерлар фаолияти, молиявий тахлил, рак;амли ицтисодиёт, молиявий бахрлаш, миллий ик;тисодиёт, кластерлаш сиёсати, молиялаштириш тизими, самарали молиялаштириш, кластер тузилмалари, кластерли ёндашув, ик;тисодиётда ра^обатбардошлик.

Кириш. Бугунги кунда х,ар кандай мамлакат таракдаётга эришиши учун ра^амли билимларни жорий этиши талаб этилмовда. Ра^амли технологиялар махсулот ва хизматлар сифатини ошириши билан бирга орти^ча харажатларни хам камайтиради. Президентимиз уз Мурожаатномасида рак;амли ик;тисодиётга бир неча бор тухталиб утдилар ва натижада "Рак;амли Узбекистон - 2030" дастури ишлаб чик;илди (Мирзиёев Ш., 2020).

Сунгги йилларда Узбекистонда агрокластерларни ривожлантиришга ю^ори даражада ахдмият каратилмовда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг Таравдиёт Стратегияси тугрисида"ги Фармонида миллий ик;тисодиётни жадал ривожлантириш ва юк;ори усиш суръатларини таъминлашда кластерлаш сиёсатини изчил давом эттириш белгилаб берилган.

Аммо олимлар томонидан кластерлар фаолиятини йулга куйиш, самарали ташкил этиш ва молиялаштириш тизимини такомиллаштириш буйича хали етарлича

илмий тадкик;отлар олиб борилмаган. Айник;са, кластерларни ташкил этиш тамойиллари, самарали молиялаштириш хамда кластер тузилмалари шакли ва уларнинг асосий хусусиятларини урганиш долзарб вазифа сифатида колмокда.

Иктисодиётда ракобатбардошликни аниклаш ва ошириш буйича клас-терли ёндашувнинг асосчиси, Гарвард бизнес мактаби профессори Майкл Портернинг фикрига кура, маълум бир мамлакатда кластерлар к;анчалик ривожланган булса, ахолинингтурмуш даражаси ва компанияларнинг рак;обатбардошлиги шунчалик ю^ори булади.

Мавзугаоидадабиётлартахлили.Тадки^от доирасида ра^амлаштириш шароитида агрокластерларнинг молиявий та^лилига дойр бир ^атор илмий адабиётлар ва манбалар тахлил к;илинди. Жумладан, Дон Тапсот 1995 йилдаузининг"Ракамли и^тисод: интеллектуал тармок асридаги ваъда ва хавф" асарида "Рак;амли и^тисодиёт" атамасини илк бор ишлатган (Алексеенко, 2019); иктисод фанлари доктори, Россия Фанлар академиясининг мухбир аъзоси В.Иванов „Ра^амли ицтисод -

хаци^атимизни тулдирадиган виртуал мухит" - деб таъриф берган; М.Калужский рак;амли и^тисодиёт - и^тисодий интернет фаолияти, шунингдек, шакллари, усуллари, воситалари ва уни амалга ошириш ало^а мухитидир деб таърифлаган; И.Умаров ра^амли ик;тисодиёт шароитида инновацион бошкаришнинг бизнес самарадорлигини ошириш йулларини тадкик; Килган (Умаров И.Ю, 2020);

Илмий жараёнга XX асрнинг 80 йилларида М.Портер томонидан "кластер" атамаси ик;тисодий категория сифатида киритилиб, унинг фикрича, кластер маълум сохада фаолият курсатаётган компания ва институтларнинг географик жихатдан тармок;лараро бирлашуви Хисобланади [Портер М, 1998); Агрокластернинг мохияти А.А.Настин томонидан, "агрокластер, бир вак;тда ва узаро х,амкорликда ишлаб чицариш вазифаларини х,ал к;илиш ва атроф-мух,итни химоя цилишда бирлашиш мак;садида географик жихатдан бир жойда жойлашган, узаро бир-бирига боглик; ва бир-бирини тулдирувчи, турли мулк эгалари — оилавий ферма, фермерларни кооператив корхоналари, ижтимоий ва илмий ташкилотлар, таълим муассасалари ва маслахат хизматларидан иборат бозор субъектлари тизими" деб таърифланган (Настин A.A., 2011); Р.Р.Тохчуков эса, "тадбиркорлик агрокластери пировард натижаси синергетик самара олиш хисобланган ишлаб чи^аришнинг барча бос^ичлари — Кишлок, хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришдан тайёр мах,сулотни сотишгача жараёнларни ягона такрор ишлаб чи^ариш тарзида мужассамлаштирган турли фаолият билан шугулланувчи ташкилотларни бирлашуви" деб таъриф берса (Тохчуков P.P., 2012);, Э.Галвес-Ногалес "махсулот ишлаб чицарувчилар ва институтларнинг умумий манфаат олиш ва имкониятларни кашф этиш йулида расмий ёки норасмий тарзда ози^-овк;ат ва кишлок; хужалиги сохаларида узаро боманиши ва тармок;лараро алок;аларни урнатишидир " (Э.Галвес-Ногалес., 2012) дея таъкидлайди.

Агрокластер молиявий тахлилининг мух,им жих,атларидан бири унинг иштирокчиларини биргаликда кишлок; хужалиги махсулотлари ишлаб-чик;ариш, 1^айта ишлаш ва сотишга дойр илмий тад^и^от жараёнларини узида мужассамлаштирган Хамкорликдаги лойих,аларини амалиётда

куллаш орк;али ик;тисодий самарадорлигини ошириш хисобланади.

Тадцицот методологияси. Тадквдот ишида илмий тах^шл ва синтез, монографик тадки^от, эксперт бахолаш, и^тисодий-математик ва статистик усуллардан фойдаланилган.

Тахдил ва натижалар. Ракамли иктисодиёт шароитида агрокластерлар молиявий тахлили ва самарадорлигини бахолаш кенг к;амровли ёндашув талаб этиладиган жараён хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2022 йилдаги 160-сонли "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тара^киёт стратегияси тугрисида"ги Фармонида 464 минг гектар майдонни узлаштириш ва кластерларга очи^ танлов асосида ажратиш, экспортбоп махсулотлар етиштириш хамДа мева-сабзавотчиликни ривожлантириш, интенсив боглар майдонини 3 баравар ва исси^оналарни 2 баравар купайтириб, экспорт салохиятини 1 миллиард АКД долларига ошириш вазифаси белгиланган. Вахоланки, бугунги кунда 5,5 минг гектар яро^сиз боглар хамда 2,5 минг гектар токзорлар ва яна бир канча самарасиз иссикхоналардан етарли фойдаланиш имконияти мавжуд.

Назарий жихатдан, кластер хукумат ва бизнес ташаббуслари асосида шаклланади. У ёки бу тармовда кластерни шакллантириш миллий ик;тисодиёт учун стратегик ахамиятга эга хисобланиб, кластер ички усишга асос солган холда бутун занжирни уз ортидан эргаштириши мумкин булган бугин Хисобланади. Мисол учун, озик;-овкат саноатида кластерни шакллантириш имкониятини куриб чик;адиган булсак, куплаб тармоцлар, хусусан, гушт-сут махсулотлари ишлаб чицаришда катта салохият мавжуд булиб, унда кластернинг мухим элементлари - чорвачилик х>окаликлари; гушт ва сутни кднта ишловчи корхоналар, к;айта ишланган махсулотлардан фойдаланувчи ишлаб чиь;ариш корхонали; махсус ускуналар ишлаб чик;арувчи машинасозлик корхоналари, идиш-упаковка ишлаб чи^ариш, гушт ва сутни стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаш ташкилотлари хисобланади.

Агрокластерларни бос^ичма-боск;ич шакллантириш жараёни турли манфаатдор томонларни (давлат ва махаллий хокимият органлари, турли мулкчилик шаклларида

фаолият юритадиган йирик ва кичик бизнес субъектлари ва таълим муассасалари] жалб этадиган максадли жараёндир.

Фикримизча, агрокластерларни таш-кил этиш ва молиявий самарадорликка эришишда куйидаги ик;тисодий тамойилларга асосланилиши лозим: мураккаблик; илмий асосланганлик; рентабеллик; тизимлилик; самарадорлик; синергизм; динамик мувозанат-лилик; мослашувчанлик ва мотивацион.

Илмий асосланганлик принципи кластерларни шакллантириш буйича бош-^арув фаолияти илмий маълумотларга асосланиши кераклигини белгилаб берса, тизимли ёндашув ну^таи назаридан кластер - бу муайян мак;садларга эришиш учун узаро боглик; элементлар (корхоналар, ускуналар, бутловчи ^исмлар етказиб берувчи, ихтисослаштирилган ишлаб чик;ариш ва хизматлар, илмий-тадк;ик;от ва таълим ташкилотлари) йигиндисидир.

Ик;тисодий тамойил кластерни шакллантириш энг кам ресурсларни сарфлаган х,олда амалга оширилишини ифодаласа, самарадорлик тамойили агрокластернинг ю^ори даражадаги фаолиятини таъминлашга йуналтирилган тамойилдир.

Синергия тамойили умумий мак;садларга эришиш учун агрокластер иштирокчиларининг биргаликдаги харакатларини таъминлашни англатиб, бунда кластер аъзолари бирлашадилар ва уз фаолиятини ташкил к;илади, бир-бирини тулдиради, шунда умумий фаолият самараси \ар бир кластер аъзосининг муста^ил самарасига нисбатан ю^ори булади. Умуман олганда, синергия инновацияларни жорий этишни тезлаштириш, сотиш хажмини ошириш ва харажатларни камайтириш имконини беради.

Мотивация тамойили агрокластерни шакллантириш ва фаолият юритиш жараёнида иштирокчиларнинг фаоллигини рагбатлантирувчи омиллардан фойдаланиш лозимлигини англатади. Кластер аъзоларига мотивация берувчи омиллар (ресурс

таъминоти занжирининг самарали йулга куйилганлиги; ахборот хизматлари, маркетинг хизматлари, молиявий хизматлар; молиявий ресурслардан фойдаланиш имкониятлари; илмий тадк;икотлар ва илмий салох,иятли кадрларнинг мавжудлиги; билим ва тажрибани узатиш учун муносабатлар тармогининг мавжудлиги; жамоавий манфаатлар ва кластерни ривожлантириш буйича умумий к;араш ва самарали стратегияларнинг мавжудлиги; кластерни ривожлантириш стратегияси) ор^али кластерлар бозор ме^анизмлари асосида, ра^обат мух,итида ривожаланади.

Шу билан бирга, кластер аъзоларининг географик як;инлиги натижасида давлат органларивабоцщаманфаатдортомонлар билан узаро ^амкорликда жамоавий манфаатларни илгари суриш имконияти ортади, транзакцион харажатлар камайтирилади ^амда худудий даражада синергетик ва мультипликатив самарага эришилади.

Тах^шлларимиз шуни курсатмовдаки, агрокластерларни самарали ташкили этишда ю^оридаги тамойиллар ва омилларга амал Килинса, молиявий самарадорликка эришган, бозор муносабатлари асосида рак;обатбардош кластерлар тизими яратилади.

Шу уринда яна бир нарсани ало^ида таъкидлаш лозим, ^ар к;андай кластерни молиялаштиришнинг мухдм элементларидан бири - инвестицион жозибадорликдир. Шу сабабли инвестицион жозибадорликни ^ар бир кластер иштирокчисининг узига хос хусусиятлари ва муайян бозордаги фаолиятини унга таъсир курсатувчи омилларни инобатга олган хрлда урганиш зарур.

Кластерлар фаолиятини тах^шл к;иладиган булсак, ривожланган мамлакатларда уларни жорий этишга катта эътибор царатилганлигини, аммо бу масалага Узбекистонда фа^ат сунгги йиллардагина устувор вазифа сифатида к;аралаётганлигини куришимиз мумкин (1-жадвал].

Дунё мамлакатларида кластерлар тахлили

1-жадвал

-100 350 300 250 200 150 100 50 0

и гн - H 1 1

АКД1 Италия Буюк Британия Хпндистон Франция Узбекистон

ш Кластерлар сонн 380 206 108 106 96 86

Манба: Муаллифлар ишланмаси

Кластерларни жорий этиш ва уларнинг молиявий тахлили юзасидан АКДБда ЯИМ 60 фоизи кластерларга жалб килинган корхоналар томонидан ишлаб чикилади, Европа Иттифоки давлатларининг 38 фоиз ишчи кучи кластерларда фаолият курсатади, хусусан, Норвегия, Швеция ва Дания ик;тисодиёти деярли тулик; кластерлар билан ^амраб олинган (Рато1а1о Биотептаа, 2003).

А1^Шда 2010 йилги бюджет маблаглари Хисобидан худудий инновацион кластерлар ва бизнес-инкубаторларни ривожлантириш учун 100 млрд АКШ доллари ажратилишини миллий ицтисодиётнинг истик;болдаги ра^обатбардошлигини белгиловчи омиллардан бири сифатида белгилаган.

Канадада кластерларни ташкил этиш, куллаб-кувватлаш ва молиялаштириш буйича юксак тажриба шаклланган, жумладан, биотехнология кластери (Торонто, Ванкувер, Оттава); ахборот-технологиялари кластери (Монреаль, Онтарио); виночилик кластери (Ниагара), озик-ов^ат кластери (Торонто) ва бошк;а кластерларни мисол келтириш мумкин.

Германияда юк;ори ик;тисодий

самарадорликка эришган автомобилсозлик кластери (Баден-Вюртемберг), тиббиёт ускуналари кластери (Тутлингене), чиплар ишлаб чик;ариш кластери (Дрезден) ва

биотехнологиялар кластерини (Берлин-Бранденбург) мисол келтириш мумкин.

Франциядамикровананотехнологияларга асосланган «Minalogic» кластерининг «Foremost» лойихаси доирасида юк;ори даражадаги микрочипларни яратиш учун 8 та давлатдан 24 та хамкор билан ало^алар урнатилган.

Узбекистонда Кишло^ хужалиги вазирлигидан олинган маълумотлар асосида кластерлар фаолиятини тахдил Киладиган булсак, сохага илм-фан, инновация юту^лари хамда илгор технологиялар жорий этилаётганлига гувох, буламиз (2-жадвал), хусусан, х,аР йили уртача кластерларга бириктирилган фермер хужаликлари сони 85% га (2020 йил 7861 та, 2023 йилда 15600 та), яратилган иш уринлари 81% га (2020 йил 9,3 минг та, 2023 йил 25,3 минг та), кластерлар сони 79% га (2020 йил 86 та, 2023 йилда 245 та), бириктирилган ер майдони 73% га (2020 йил 78,8 минг га, 2023 йил 303 минг га), экспорт хажми 69% га (2020 йил 72 млн АКШ доллари, 2023 йил 500 АКШ доллари), к;айта ишлаш Кувватлари 68% га (2020 йил 554 минг тонна, 2023 йил 2950 минг тонна), жалб ^илинган инвестиция 65% га (2021 йил 128 млн АКШ доллари, 2023 йил 205 млн АКШ доллари) ошиши прогноз к;илинмокда.

Шунингдек, 23 та кластерда фермерларга ресурслар етказиб бериш, кайта ишлаш ва сак;лаш жараёнлари х,амда лаборатория хизматлари курсатиш илмий асосда йулга Куйилган, 68 та кластер томонидан 12,6 мин га майдонда сув тежовчи технологиялар жорий этилди, цишлок; хужалигида механизация даражаси оширилди ва техник жихатидан янгиланди, 850 дан ортик; ресурстежамкор юк;ори унумли замонавий к;ишлок; хужалик техникалари харид килинди, тугридан-

2-жадвал Узбекистонда агрокластерлар тах^шли

тугри инвестиция маблаглари жалб килиш олдинги йилларга Караганда усди, кластерлар томонидан жами 128 млн АЦШ доллари мивдорида инвестициялар жалб килиниб, Кушилган циймат занжири яратилди, йирик инвестицион лойих,алар амалга оширилди, ма^сулотларни к;айта ишлаш буйича 34 та лойи^а амалга оширилди (650 млрд сумлик 683 минг тонна), 2020-2021 йилларда худудларда 9,3 мингдан ортик; янги иш уринлари яратилди.

2020 й. 2021 й. 2022 й. 2023 й. Уртача усиш %

Бириктирилган фермер хужаликлари сони 7 851 9 868 12 350 15 600 85%

Яратилган иш урни (минг нафар) 9,3 9,3 17,5 25,3 81%

Кластер сони 86 146 163 245 79%

Бириктирилган ер майдони (минг.га) 78,8 113,5 197 303 73%

Экспорт х,ажми (млн.$) 72 75 250 500 69%

Цайта ишлаш кувватлари (минг.тн) 554 841,8 1 450 2 950 68%

Жалб килинган инвестиция (млн.$) 128 155 205 65%

Фермер хужаликлари ер майдони (минг.га) 87 110 185 60%

Кайта ишлаш боскичларини камраб олиш (%) 15 25 35 58%

Манба: Муаллифлар ишланмаси

Мамлакатимизда олиб борилаётган ислохотлар негизида кластер тизимидан самарали фойдаланиш, унинг молиявий самарадорлигини ошириш оркали

мамлакатимиздаги к;айта ишлаш саноати корхоналарида киска муддат ичида кластер тизимини ривожлантиришнинг янги инновацион жихдтларини шакллантириш вазифаси устуворлик касб этмокда. Айник;са, яратилаётган ярим тайёр мах,сулотларни айнан шу ернинг узида кластер тизими оркали тайёр мах,сулот х,олига келтириб, уни жа^он бозорига ракобатбардош экологик тоза мах,сулот сифатида олиб чик;иш мамлакатимиз

иктисодиётини янада юксалтиради, албатта.

АКД1нинг к;айта ишловчи саноатида сунгги йилларда ишчиларининг сони 100 кишидан ошмайдиган корхоналарда банд булганлар улуши 18,6 дан 23,7 фоизгача ошди, ишчиларининг сони 500 кишидан кам булган корхоналарда эса 67,3 дан 62,6 фоизгача к;иск;арди. Кластер асосида фаолиятнинг усиши озик;-овкат ва тамаки саноатидан ташцари, саноатнинг барча тармокларида кузатилади. К^рилиш сох,аси буйича кичик ва майда фирмаларда бандликнинг усиши ик;тисодиётнинг ушбу тармогида касаначилик асосидаги иш уринлари умумий

усишининг ягона манбаси булди. Келтирилган маълумотлар кластер фаолияти махсулот ишлаб чик;аришнинг ю^ори эгилувчанлигидан далолат бермовда.

Кластерлар асосида бирлашган корхоналар Хитой ик;тисодиётига хам катта улуш 1^ушмокда. Тахлилий маълумотларга кура, 2020 йил охирига келиб, бу ерда 450 мингта йирик ва кичик корхоналар мавжуд булиб, барча саноат махсулотларининг ярмига як,ини улар улушига тугри келди. Мамлакатда 5 млн. га я^ин узаро хамкорлик асосида бирлашган корхоналар фаолият курсатади, уларнинг сони Хар йили 100 мингтага купаяди. Хитойда узаро Хамкорлик асосида бирлашган корхоналарнинг ривожланиши икки йуналишда кечади. Шахарларда "шахар жамоавий мулки узаро х,амкорлик асосида бирлашган корхоналари", цишлок; жойларида эса "к;ишло^ узаро Хамкорлик асосида бирлашган корхоналари" ташкил этилади. Саноат ишлаб чик;ариш умумий хажмининг усиши давлат саноати ва ю^орида к;айд зтилган корхоналар уртасида тахминан тенг та^симланади.

Кластерлар фаолиятини молиявий тахдил Килиш орк;али шундай хулосага келишимиз мумкинки, хорижий мамлакатларда узаро хамкорлик асосида бирлашган тадбиркорликни ривожлантириш буйича катта тажриба тупланиб, у ушбу мамлакатларнинг ик;тисодий ривожига ижобий таъсир курсатмокда. Натижада муайян шароитларга ^араб турли хужалик юритувчи субъектларнинг кластер доирасидаги ишлаб чи^ариш кооперацияси шаклларининг куп хиллиги барк;арор ик;тисодий усишни таъминлаш, йирик ишлаб чикдришга хос булган камчиликларга йул куймаслик, ишлаб чик;аришнинг товарлар, ишлар ва хизматларга булган доимий равишда узгариб турувчи истеъмол талабига мослашувчанлигини ошириш имконини беради.

Ик;тисодиётда кластер бу нафацат ра^обат, балки мавжуд муаммоларнинг ечимини жамоавий ёндошувда, мавжуд хомашё, энергия ва мехнат захираларидан самарали фойдаланиб, фаол билимлар алмашинувига асосланган тургун ижтимоий-ик;тисодий муносабатлар ва узаро ишончли хамкорликда бир технологик тизимга бирлашган ишлаб чик;ариш корхона ва ташкилотлари гурух^1 шаклланиши демакдир.

Фикримизча, бопща хужалик

тузилмаларида булгани каби, агрокластерда хам бахолашнинг курсаткичлар тизими ва молиявий ликвидлик масалалари тахдил этилиши лозим. Мисол учун, агрокластерга дойр бирор бир инновацион лойиханинг молиявий холатини ани^лашда хал этиладиган асосий вазифа — бу уз вак;тида кластернинг туловга лаёк;атини назарда тутган холда унинг ликвидлигини бахолаш ва молиявий мажбуриятларга эгалиги буйича тулик; хажмда жавоб бериш, айни^са, унинг маблагларини инвестициялаш давридаги чора-тадбирлардан иборат булиши керак.

Бунда молиявий холатнинг келгусидаги режаси куйидагиларни уз ичига олади: фойда режаси (молиявий натижалар тугрисидаги Хисобот); пул маблаглари харакати режаси (пул маблаглари х,аракати тугрисида хисобот); режали баланс (баланс хисоботи). Шунингдек, ушбу лойиханинг оптималлигини бахолаш учун оптимал курсаткичлар тизимидан хам фойдаланилади.

Агрокластерларни молиявий тахдил к;илишнинг яна бир элементи 90-йиллар бошида Роберт Каплан ва Дэвид Нортонлар томонидан асос солинган - уйтунлашган курсаткичлар тизими (Balanced ScoreCard, ВБС]дир. Уйгунлашган курсаткичлар тизими - бу корхоналар фаолиятининг барча, яъни Хам молиявий, хам номолиявий жихатларини узида акс эттирган оптимал танлаб олинган курсаткичлар буйича корхона самарадорлигини аник;лаш ва бахолашга асосланган бопщарув тизимидир (Каплан Р, 1996).

Р.Каплан ва Д.Нортон томонидан муваффа^иятли фаолият юритаётган корхоналар уйгунлашган курсаткичлар тизимини шакллантиришда камида туртта омил (молия; харидорлар; ички бизнес жараёнлари; таълим ва ривожлантириш)га риоя этилиши лозимлиги илмий жихатдан асослаб берилди.

Алохида ^айд этишимиз мумкинки, ушбу олимлар гоясини Узбекистонда агрокластерларни шакллантириш учун мухим илмий ва ик;тисодий асос сифатида кабул Килишимиз мумкин.

Бизнинг фикримизча, агрокластерларни ташкил этиш буйича молиявий бахолаш учун Куйидаги курсаткичлардан фойдаланиш максадга мувофик, деб хисоблаймиз:

молиявий омил (фойдани ошириш, соф

фойда; харажатларни камайтириш, сотилган мах,сулот х,ажмида харажатлар улуши, 1 сум сотилган мах,сулот учун харажатлар; ички ва жахон бозоридаги улушнинг ортиши, мах,сулот сотишдан олинган даромад);

харидорлар омили (сотилган махсулот Хажми ва махсулот сотишдан олинган даромад);

ички ишбилармонлик мухити (замонавий ва илгор асбоб-ускуналарни сотиб олиш, асосий воситаларнинг баланс к;иймати; харажатларни бош^ариш буйича замонавий тизимни жорий Килиш, махсулот таннархида операцион харажатлар улуши; махсулот таркиби ва ассортиментини кенгайтириш, махсулот турларининг янгиланиш тезлиги);

таълим ва кадрлар салохиятини ошириш (мавжуд мех,нат коллективини сак;лаб крлиш, ишчилар сони; мех,нат унумдорлиги ва иш Хак;ини ошириш, 1 ишчига тугри келадиган ишлаб чик;арилган махсулот хажми, уртача иш хак;и микдори; ишчи ходимларнинг уз ишидан каноатланиш даражасини ошириш, ишлаб чикаришда юз берган нохуш ходисалар сони).

Хулоса ва таклифлар. Ра^амли и^тисодиёт шароитида агрокластерларнинг самарали фаолият юритишининг молиявий тахлилини такомиллаштириш юзасидан куйидаги хулоса ва таклифларни келтиришимиз мумкин.

^ишлок; хужалигида ижтимоий-иктисодий таравдиётни таъминловчи, ах,оли турли к;атламларининг бандлигини, реал даромадларини изчил оширувчи, махсулот етиштиришдан бошлаб чукур кайта ишлашгача булган тизим, куйи мажмуани янада ривожлантирувчи, турли фан, таълим сохалари олимлари, ишлаб чик;ариш мутахассислари, и^тисодчилар хаётий тажриба, малака, билимларини мужассамлаштиручи кластер бошк;арув технологиясини жорий этиш мацсадга мувофиедир.

Бунинг учун куйидагиларни таклиф этамиз:

кластерни бош^ариш ю^ори малакали мутахассислардан ташкил топган махсус мувофикдаштурувчи кенгаш оркали амалга оширилиши лозим;

кластерни уз ичига олган худудда юк;ори самарадорли техника ва технологияларни ишлаб чик;иш, жорий этиш, илмий-амалий муаммолар ечимлари билан тегишли илмий-тадк;ик;от муассалари, юк;ори малакали

мутахассислар тайёрлаш олий ва урта махсус таълим муассалари томонидан амалга оширилиши керак;

боцщаришнинг кластер технологиясини жорий этиш юк;ори кушимча кийматгаэга булган махсулотлар тайёрлашни таъминланиши уз навбатида мажмуанинг барча бугинларини а^лли машиналар тизими ёрдамида бошк;ариш, ишлаб чикариш харажатларини кескин Кис^артирадиган энергия олиш, биогаз ишлаб чик;ариш ва шунга ухшаш бошк;а технологияларни харид к;илиш ва жорий к;илиш имкониятини яратиши лозим;

олинадиган фойдани яна

бир неча баробарга оширадиган ва мажмуа рак;обатбардошлигини янада мустахкамлайдиган тизим яратилиши лозим;

олинган фойда кластер таркибига кирувчи корхоналарнинг тайёр мах,сулотга кушган хиссасига к;араб мое равишда тацеимлаш механизмини йулга куйиш лозим;

кластер сиёсатини амалга ошириш натижалари кластерни ташкил этувчи корхоналарнинг унумдорлиги ва инновацион фаоллигининг усиши, кичик ва урта бизнеснинг ривожланиши, тугридан-тугри инвестициялар хажмининг усиши, кластерга асосланган худудларнинг бар^арор ижтимоий-ик;тисодий ривожланишига олиб келиши керак.

Бундан олдин хам уз ишларимизда агрокластерлар фаолияти самарадорлигини ошириш хусусидаги таклифларимизни баён этганмиз (Saidov M., Ochilov I., Khasanov N, Muratova M., 2020; Saidov M., Ochilov I., Yangibaev

H., 2020; Isroilov В., Ochilov I., 2021; Isroilov В., Ochilov I., Turgunboev U„ 2021; Ochilov

I., Haydarov S., 2021; Ochilov I., Haydarov S., 2022). Ушбу мак;ола доирасида утказилган тадк;ицотларимиз натижалари агрокластерлар молиявий самарадорлигини ошириш механизмларидаги мавжуд узилишларни бартараф этиш зарурлигини курсатди.

Хулоса урнида айтишимиз мумкинки, ра^амли ик;тисодиёт шароитида

агрокластерларни яратиш ва уларнинг молиявий самарадорлигини таъминлаш ик;тисодиётни модернизация килишга хисса кушиши билан бирга, микро ва макро даражада и^тисодий усиш катализаторига айланиши хдм лозим.

Фойдаланилган адабиётлар:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Президент Ш.М. Мирзиёевнинг 2020 йил 21 январдаги Узбекистан Республикаси Олий Мажлисига ва Сенатга Мурожаатномаси. http://turkiston.uz.

2. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947-сон Фармони.

3. Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тарак;к;иёт стратегияси туррисида"ги ПФ-60-сон Фармони. Крнунчилик маълумотлари миллий базаси, 29.01.2022 й., 06/22/60/0082-сон

4. Алексеенко О.А. Цифровизация глобального мира и роль государства в цифровой экономике / О.А. Алексеенко, И.В. Ильин // Информ. общество. - 2019.

5. Umarov, I. Y., & Yusupova, М. Features of digital innovation management in business. In World science: problems and innovations collection of articles of the XX-XI International Scientific and Practical Conference: at (Vol. 4), 2020.

6. Porter, M. 1998. Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review.Available at: http://hbr.org/product/clusters-and-the-new-economics-ofcompetition/an/98609-PDF-ENG

7. Настин A.A. Сельскохозяйственный кластер Дании // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. 2011. №4,стр.45.

8. Тохчуков P.P., Предпринимательский агропромышленный кластер: теоретические основы создания и функционирования в системе апк. рубрика: экономика четверг, 19 апрель 2012, современные научные исследования: электронный научный журнал, http://www.sni-vak.ru/iniQi® .sni-vak.ru

9. Galvez-Nogales, Eva. Agro-based clusters indeveloping countries:staying competitive ina globalized economy. Food and Agriculture Organization of the United Nations(FAO). Rome, 2010

10. Oulu Region - The Direction for Expertise. Oulu: Painotalo Suomenmaa, 2003. P.24

11. Kaplan, Robert S., and David Norton. Using the Balanced Scorecard as a Strategic Management System.Harvard Business Review 70, no. 1 (January-February 1996): pp.75-85.

12. Kaplinsky R. (2002). The spread of the positive effects of globalization. What conclusions can be made on the basis of the analysis of the accumulation of costs? Preprint WP5 / 2002/03. M .: GU VSHE.

13. Romanenko E.A. (2019). Agroclusters are an innovative form of development of rural

14. Sedova N.V. (2013). Agro-food clusters in the innovative economy. The world of the new economy. No. 1/2013

15. Mordovchenkov N.V., Nikolenko P.G., Klyueva Yu.S. (2015). Agrocluster as an innovative organizational and economic cluster. Azimuth of scientific research: economics and management. 2015. No. 1(10).

16. Bondarenko N.E. (2015). Innovative clusters: theoretical foundations and forms of organization. Bulletin of the Russian University of Economics G.V. Plekhanova, 2015, No. 5 (83)

17. Gamidullaeva L.A. (2015). Modeling the management system of an innovation cluster // Creative Economy. - 2015. - No. 2 (98). - With. 225-236. — http://www.creativeconomy.ru/journals/ index.php/ce/article/view/122/

18. Markov L.S. (2005). Economic clusters: concepts and characteristic drawings // Actual problems of socio-economic development: a look at young scientists: Sat. science, tr. / under ed. V.E. Seliverstova, VM Markova, ES Carnation. Novosibirsk: IEOPP SO RAN. Section. 1. C. 102-103.

19. Mirolyubova T.V. (2013). Legitimacy and factors of formation and development of regional clusters: monograph / TV Mirolyubova, TV Karlina, TY Kovaleva; Perm. roc. nat. иссл. un-t. - Perm. - 283p.

20. Ochilov I.S, Fayzullaev Sh. (2019). Issues of public-private partnership and marketing in the economy of Uzbekistan. Biznes-Expert, №5.- Tashkent-P 23-29.

21. Saidov M., Ochilov I., Yangibaev H. (2020). Cluster - An Innovative Structure Based on High Technologies in the Economy of Uzbekistan // Solid State Technology Volume: 63, Issue: 4, Publication

Year. Scopus. - PP 205-212.

22. Saidov M., Ochilov I., Khasanov N, Muratova M. (2020]. Peculiarities of Organization of Modern Clusters In Field of Fruit and Vegetable Production // International Journal of Advanced Scientific and Technology, Volume 29 №8, Scopus. - PP 3244-3253.

23. Isroilov B., Ochilov I. (2021]. Improvement of Organizational and Economic Mechanisms of Organization of Vine Clusters. The American Journal of Social Science and Education Innovations, SJIF 5.857, DOI 10.37547 / TAJSSEI, Volume 03 Issue 08, 27-33.

24. Isroilov B., Ochilov I., Turgunboev U. (2021). Organizational and economic issues of clusters in the digital economy. In the digital economy, it is important to organize accounting, reporting and auditing on the basis of international standards. Proceedings of the Republican scientific-practical conference. September 24. Samarkand, SamISI.-B 65-70.

25. Ochilov I., Haydarov S. (2021). Clusters in the economy of Uzbekistan and their issues of economic efficiency. Asian Journal of Research in Business Economics and Management. Vol. 11, Issue 10, October 2021, pp 106-110. DOI: 10.5958/2249-7307.2021.00044.X

26. Ochilov I., Haydarov S. (2022). Theoretical analysis of cluster management in innovative economy and transformation. TAJMMR: Trans Asian Journal of Marketing Management Research, ISSN: 2279-0667, Vol. 11, Issue 5-6, May- June, 2022, SJIF 2022 = 8.119, DOI: 10.5958/2279-0667.2022.00005.0

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.