Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИЛАРИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИНГ ТАҲЛИЛИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИЛАРИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

152
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ресуруслар / кимёвий воситалар / фитосанитар / пестисид / нитрат ва оғир металл / агрокимё / картограмма / агрокластер / азот / фосфорли ўғит / микробиологик / комплекс / суюқ ўғит / концентрация.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Баҳриддин Хужанович Болтаев

мақолада, республикада минерал ўғитлар ишлаб чиқариш истемолчиларга етказиб бериш ва таъминоти тизими, минерал ўғитларни турлари бўйича ишлаб чиқарувчи корхоналар, ўғитлар таркибидаги озиқ моддалар миқдори ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье освещены республиканская система обеспечения и снабжения потребителей минеральными удобрениями, предприятия по производству минеральных удобрений, объем мелкого производства удобрений.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИЛАРИГА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИНГ ТАҲЛИЛИ»

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧЩАРУВЧИЛАРИГА МИНЕРАЛ УГИТЛАР ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИНГ ТАХЛИЛИ

Бахриддин Хужанович Болтаев

Озик-овкат ва кишлок хужалиги сохасида стратегик ривожланиш ва тадкикотлар халкаро маркази мустакил изланувчиси

маколада, республикада минерал угитлар ишлаб чикариш истемолчиларга етказиб бериш ва таъминоти тизими, минерал угитларни турлари буйича ишлаб чикарувчи корхоналар, угитлар таркибидаги озик моддалар микдори ёритилган.

Калит сузлар: ресуруслар, кимёвий воситалар, фитосанитар, пестисид, нитрат ва огир металл, агрокимё, картограмма, агрокластер, азот, фосфорли угит, микробиологик, комплекс, суюк угит, концентрация.

АННОТАЦИЯ

В статье освещены республиканская система обеспечения и снабжения потребителей минеральными удобрениями, предприятия по производству минеральных удобрений, объем мелкого производства удобрений.

in the article, the republica mineral fertilizer production support and supply system for consumers, mineral fertilizer production enterprises, and the amount of small production of fertilizers are highlighted.

Республикамиз кишлок хужалигини ривожлинтиришнинг мухим талаби ахолини озик-овкат, саноатни эса хом-ашё билан таъминлаш билан бирга, тупрок унумдорлигини ошириб боришдан иборатдир.

Тупрок унумдорлиги, яъни ерларнинг унумдорлик даражаси интенсив дехкончилик тизимида, кишлок хужалик экинларидан юкори хосил етиштиришнинг асосий вазифаси хисобланади.

Кишлок хужалик махсулотлари етиштиришни купайтиришга оид муаммоларни хал килишда минерал угитларнинг самарадорлигини ошириш мухим ахамиятга эга.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

CyropunaguraH gexKoHnunuK mapomuga Kumno; xy^anuruHu ropuTumra goup Kyn HunnuK Ta^puSanap KypcaTraHugeK, экннпapgaн ro^opu Ba cu^arau xocun onum TH3HMHH paBumga MHHepan yruTnapHH ;y.Mamra Sorau; SynuS KenraH.

MatnyMKH, xy^anuruHH ®:agan cyparaapga puBo^narnupum Ba

yHHHr MuHepan yruTnapra SynraH TanaSuHu TatMuHnam SyTyH gyHë Syfiuna goœapS MyaMMonapgaH Supu SynuS ;onMo;ga. ^yHKu, MuHepan yruraapHu Kynnam эвaзнгa Kumno; xy^anuK экннпapннннг xocungopnuru ypaTna 45-50%ra omupunagu.

^umno; xy^anuru экннпapн xocungopnuruHu omupum Sopacuga, Tynpo; yHyMgopnuruHu omupum, ca;gam Ba TuKnam x,aMga aгpoкнмёвнн xycycutfraapuHu axmunam ynyH MuHepan yruraapra SynraH эxтнё^ fiungaH fiunra opTuS 6opMo;ga.

PecnySnuKaMro Kumno; xy^anuruga xo3upru Ba;Tga Tynpo; yHyMgopnuruHu omupum, ca;gam, TuKnam Ba aгpoкнмёвнн xycycutfraapuHu axmunam, MuHepan yruraapgaH caMapanu ^ofiganaHumra KaparnnraH Karop arpoTexHonoruanapHu ^opufi этнm op;anu экннпapgaн w;opu Ba cu^arau xpcun eramrapum Syfiuna KeHr Mu;ëcga nopa-TagSupnap aManra omupunMOKga.

ÄnSarra, aManra omupa^TraH nopa-TagSupnap pecnySnuKaga Kumno; xy^anuru экннпapнgaн ro;opu Ba cu^arau xpcun onum x,aMga caMapagopnuKHu omupumra кaparaпraнgнp.Hктнcogнётнн Sap;apop puBo^naHTupum mapouraga Kumno; xy^anuru ynyH 3apypufi pecypcnap SunaH TatMuHnam, ynapgaH caMapanu ^ofiganaHumHu 6o3op TanaSnapu acocuga maKmaHTupum зapypнaтннн KenrapuS nuKapagu.

Hктнcogнётga pecypcnapHuHr HeKnaHraHnuru Ba ynapgaH caMapanu ^ofiganaHum ^apaëHuga Kumno; xy^anuru MaxcynoTnapu umnaS HuKapumHuHr pecypcTe^aMKop TexHonoruanapugaH caMapanu ^ofiganaHumHuHr AHruna ëHgamyBnap acocuga puBo^narnupuS Sopum TanaS этнпagн.

^umno; xy^anurura MuHepan yruT Ba ycuMnuKnapHu XUMOA KunumHuHr кнмёвнн BocuTanapuHu eTKa3uS Sepum, Tynpo; yHyMgopnuruHu ca;gam Ba omupum, w;opu xpcungopnuKKa эpнmнm, MaxcynoT cu^araHu axmunam, ycuMnuKnapHu 3apapKyHaHga, KacannuK Ba SeroHa yraapgaH xumoa Kunumga 3aMoHaBuH arpoKuMë xroMaraapuHu Tammn этнm SunaH Sorau;.

EyryHru KyHga, "y3KuMëcaHoaT" Ä^ x,aMga YcuMnuKnap KapaHTuHu Ba

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

г

химояси агентлиги таркибига кирувчи тузилмалар ва бошка бир кагор хусусий корхоналар томонидан кишлок хужалигига агрокимё хизматлари курсатиб келмокда.

Хусусан, усимликлар карантини ва химояси бошкарув тизимини янада такомиллаштириш, фитосанитар ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, минерал угит ва кимёвий воситаларни етказиб бериш ва хизмат курсатиш тизимини тулик хусусий секторга утказиш, ташки бозорда махаллий кишлок хужалиги махсулотларининг ракобатбардошлигини ошириш ва мамлакат экспорт салохиятини кенгайтириш, минерал угитлар ва агрокимёвий хизматлар сифатини ошириш максадида Узбекистан Республикаси Президентининг 2021 йил 15 июлдаги "Республикада усимликлар карантини ва химояси тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6262-сон Фармони кабул килинди.

Мамлакатимизда кишлок хужалигига минерал угитларни етказиб бериш ва таъминоти тизимида бевосита "Узкимёсаноат" АЖ таркибидаги минерал угит ва дефолиантлар ишлаб чикарувчи заводлар, минерал угитларни импорт килувчи корхоналар, хусусий ишлаб чикарувчи корхоналар хамда минерал угит ва бошка кимёвий воситалар сотувчи дукон ва шахобчалар киради.

Бугунги кунда, кишлок хужалиги махсулотлари етиштирувчи субъектларга, яъни агрокластерлар, фермер ва дехкон хужаликлар (барча истеъмолчилар), шунингдек, худудларда минерал угит савдоси билан шугулланувчи дукон ва шахобчаларга минерал угитларнинг таъминот тизими куйидагича шакллантирилган.

Мамлакатда ишлаб чикарилган ва четдан импорт килинган минеарл угитларни "Узбекистон республика товар-хом ашё биржаси" АЖда биржа савдоларида тугридан-тугри биржа савдоларида сотиш оркали амалга оширилади (1.1.1 -расм).

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

1.1.1-расм. ^ишлок хужалиги махсулдотлари етиштирувчи субъектлари (истеъмолчилар)га минерал уFитларни етказиб бериш ва таъминоти тизими1

Бунда, бир томондан минерал угитларни ишлаб чикарувчи заводлар ва импорт килувчи корхоналар, иккинчи томондан кишлок; хужалиги махсулотлари етиштирувчи (истеъмолчи)лар хамда уларга агрокимё хизмати курсатувчи, минерал угит савдоси билан шугулланувчи объектлар, агрокластерлар биржа савдоларида Товар хом ашё биржаси оркали минерал угитларни сотиш ва сотиб олишда катнашади.

Минерал угитларни ярмарка савдо кургазмалари хар йили, башорат йилидан олдинги йилнинг октябрь-ноябрь ойларида утказилади. Уларни сотиш Республика товар хом ашё биржаси ва уни вилоятлардаги филиаллари оркали амалга оширилади.

Узбекистон Республикаси Президентининг "Пахта хом ашёси ва бошокли дон етиштиришни молиялаштириш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" 2018 йил 28 февралдаги П^-3574-сон

'Узкимёсаноат" АЖ хамда минерал угитлар етказиб берувчи корхоналар маълумотлари

May 12-13

488

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

г

карорига мувофик минерал угитларни сотиш биржа савдоларида амалга оширилиши натижасида ишлаб чикариш кувватларидан фойдаланиш даражасининг ортишига, кимё саноати ташкилотларининг молиявий ахволи яхшиланишига ва тармокнинг инвестициявий жозибадорлиги ошишига олиб келди.

Узбекистон Республикаси Президентининг "Кимё саноатини янада ислох килиш ва унинг инвестициявий жозибадорлигини ошириш чора-тадбирлари тугрисида" 2019 йил 3 апрелдаги П^-4265-сон карорига мувофик 2020 йилда умумий киймати 1272,3 млн. долларга тенг "Навоийазот" АЖ негизида азот кислотаси ишлаб чикаришни ташкил этиш, "Навоийазот" АЖ негизида аммиак ва карбамид ишлаб чикаришини куриш, "Кукон суперфосфат заводи" АЖда ишлаб чикариш кувватларини модернизация килиш ва кенгайтириш хамда махсулотларнинг янги турларини ишлаб чикаришни ташкил килиш (I боскич) инвестиция лойихалари якунига етказилди. Натижада йилига 500,0 минг тонна азот кислотаси, 660,0 минг тонна аммиак, 577,0 минг тонна карбамид, 100 минг тонна суперфосфат ишлаб чикариш буйича янги кувватлар яратилди.

Бугунги кунда, кишлок хужалигига минерал угит етказиб беришда Узбекистон бозорида катор йирик корхоналарнинг асосий кисми "Узкимёсаноат" АЖ таркибида фаолият юритмокда (1.1.1-жадвал).

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

1.1.1-жадвал

Республикада минерал ртитларни турлари буйича ишлаб чикарувчи

2

корхоналар2

№ Минерал ртит ишлаб Озик моддалар микдори, %

чикарувчи корхоналар азот фосфор калий

1 "Навоийазот" АЖ аммиакли селитра

аммоний сульфат

2 "Аммофос-Максам" АЖ аммофос

аммоний сульфат суперфосфа т

АСФ

3 "Фаргонаазот" АЖ аммиакли селитра

4 "Максам-Чирчид" АЖ аммиакли селитра

аммоний сульфат

КАС

фосфомочевина

5 "Дехконобод калий заводи" АЖ калий хлор

6 Кукон "Супефосфат" АЖ суперфосфа т

7 Самарканд "Кимё саноати" АЖ суперфосфа т

АФУ

НКФУ

8 Хусусий корхоналар Микробиологик, комплекс ва сую; угитлар

'Узкимёсаноат" ДАК маълумотлари ва муаллифнинг таддидот натижалари асосида тузи.

May 12-13

2

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

CaHoarauHr 3aMoHaBufi Ty3HnnmH acocuHu umnaS HuKapunraH MuHepan yruraap, öupHHHH HaBSaTga, a30T Ba ^oc^opnu yruraapHu umnaS HuKapum TamKHn Kunagu, 6y caHoaT annu MaxcynoTuHuHr apMugaH KynuHH Tammn этagн.

EyryHru KyHga xycycufi KopxoHanap TOMOHugaH xaM MHKpoôuonoruK, KOMnneKC Ba cywK yruraap umnaS HUKapum fiynra KyfiunraH. Ey Maxcynoraap xaM KHmnoK xy^anuru umnaS nuKapumura KeHr TagSuK этнпнS, Ma3Kyp yruraapHH ycuMnuKnapga Ky^nam xucoSura WKopu caMapanu HaTu^anapra эpнmнпмoкga.

CaHoaT umnaS HuKapumuga MuHepan yruraapHu umnaS HuKapumHu KeHrafiTupum SunaH Supra ynapHuHr Typnapu, cu^ara Ba ycuMnuK ocoH yзпamтнpнmнгa Karra эtтнSop Kaparnnagu. "Y3KuMëcaHoaT" A^ TapKuSugaru MuHepan yruT umnaS HuKapyBHu KopxoHa Ba 3aBognapga MuHepan yruT Typnapura HucSaraH ynapHuHr TapKuSuga ycuMnuK Te3 yзпamтнpнm xucoSura 03uk Mogganap MuKgopuHu uHoSaTra onraH xpnga umnaS HuKaparnMOKga (1.1.2-^agBan).

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

1.1.2-жадвал

Минерал ртитлар ва уларнинг таркибидаги озик моддалар микдори3

№ Yfkt турлари Озик моддалар микдори, %

азот фосфор калий

1 Аммиакли селитра 34,5 х х

2 Аммоний сульфат 20,5 х х

3 Карбамид (мочевина) 46 х х

4 Аммиакли сув 25 х х

5 Суперфосфат, 20% х 19-20 х

6 Суперфосфат, 15% х 11-12 х

7 Аммонийлашган суперфосфат х 14-15 х

8 Нитрофос х 14-17 х

9 Нитрофоска х 10 11

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10 Аммофос х 44-46 х

11 Калий хлорид х х 60

12 Калий тузи х х 40

13 Калий сульфати х х 45

Минерал угитларнинг физик-кимёвий хоссаларини яхшилаш, бир угит таркибидан бир неча минерал озид моддаларини жамлаш, микро ва макроугитларни комбинациялаш, уларни дишлод хужалигида ишлатиш самарадорлигини оширади.

Бугунги кунда, оддий минерал угитлар ишлаб чидариш усуллари урнини донадор азотли, азот-фосфорли ва азот-фосфор-олтингугуртли хамда кальций-магний-азот-фосфорли угитлар ишлаб чикариш усуллари эгаллади. Концентрациялаштирилган ва мураккаб угитларни амалда куллаш, уларни доплаш, ташиш, садлаш ва тупрокда солишдаги сарф-харажатларни камайишига олиб келади.

Шунингдек, бир неча озид моддаларни бир угит таркибида мужассамланиши, уларнинг усимлик илдизи ордали узлаштирилишини узаро фаоллаштиради. Натижада, угитларнинг усимликлар томонидан тез ва самарали узлаштириши салмоги ортади.

'Узкимёсаноат" ДАК маълумотлари асосида тузилган.

May 12-13

3

492

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

iy

Кишлок хужалиги дехкончилигида азотли угитлар сифатида аммиакли селитра ва мочевина, фосфорли угит сифатида аммофос, суперфосфат, нитрофос ва калийли угит сифатида калий хлорид угитлари кулланилмокда. Бирок, бугунги кунда, мураккаб таркибдаги комплекс угитларни, микро ва макро элементларга бой угитларни саноат микёсида ишлаб чикариш даражаси халигача пастлигича колмокда.

Чунки, замонавий технологиялар асосида ишлаб чикарилган минерал угитлар, бир томондан, усимликнинг усиб ривожланиши учун ижобий таъсир курсатиб, тупрок унумдорлигини ошириш билан бирга юкори хосилдорликка эриштирса, иккинчидан, махсулот етиштириш харажатларини камайтиришга, минерал угитлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга эришилади. Маълумки, кишлок хужалиги экинлари хосилининг ярми тупрок унумдорлигини саклаш ва оширишда мухим ахамият касб этувчи минерал угитлар хисобига яратилади. Шу боис, кишлок хужалиги экинларидан юкори хосил олиш минерал угитларни меъёрида солиш оркали ернинг унумдорлигини ошириш билан бевосита боглик

Экинларни алмашлаб экиш, далада минерал угитларни белгиланган муддатларда, меъёрларда ва макбул нисбатларда солиш ишлаб чикариш самарадорлигининг юкори булишини таъминлайди.

Республика кишлок хужалигини минерал угитларга булган талаби 2000 йилда соф холда жами 1708 минг тоннани ташкил этиб, хакикатда 771,7 минг тонна угит ажратилди. Шундан, 755,4 минг тонна минерал угит етказиб берилди. Кишлок хужалик корхоналари талабига нисбатан етказиб берилган жами минерал угитлар микдори 44,2 фоизни ташкил этди.

Бу курсаткич 2022 йилга келиб, кишлок хужалиги корхоналарининг талаби жами 1744,6 минг тонна, ажратилган угитлар микдори 917,9 минг тонна, етказиб берилгани эса 716,9 минг тоннани ташкил этди. Жами угитга нисбатан угит турлари буйича тахлил килинганида, 2000 йилда кишлок хужалиги корхоналарининг азотли угитга булган талаби 820 минг тонна, талабга нисбатан таъминланганлиги 69,7 фоиз, фосфорли угитга булган талаби 590 минг тонна, талабга нисбатан таъминланганлиги 25,8 фоиз, калийли угитга булган талаби эса 298 минг тонна булиб, талабга нисбатан таъминланганлиги 10,4 фоизни ташкил килган. 2022 йилда бу курсаткичлар, жумладан, азотли угитга булган талаб 841,9 минг тонна талабга нисбатан таъминланганлиги 63,9 фоиз, фосфорли угитга булган талаб 605,6 минг тонна,

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

талабга нисбатан таъминланганлиги 22,4 фоиз, калийли угитга булган талаб 272,4 минг тоннани, талабга нисбатан таъминланганлиги 15,8 фоизни ташкил килган (1.1.3 -жадвал).

1.1.3-жадвал

Кишлок хужалигини минерал ^итларга булган илмий асосланган талаби ва таъминланиш холати (соф холда, минг тонна)4

Йилла 2022 й.да

Мазмуни 2000 2010 2020 2021 2022 2000 й.га нис.н, %

Жами узит

Кишлод хужалигини талаби 1708,0 1704,9 1743,8 1759,4 1744,6 102,1

Ажратилди 771,7 791,7 918,1 939,7 917,9 118,9

Етказиб берилди 755,4 669,0 718,3 770,1 716,9 94,9

Талабга нисбатан 44,2 39,2 41,2 43,8 41,1 х

етказиб берилди, %

Азотли узит

Кишлод хужалигини талаби 820,0 834,6 837,6 841,9 841,9 102,7

Ажратилди 552,9 617,3 660,3 670,1 689,0 124,6

Етказиб берилди 571,9 533,2 511,5 544,0 538,2 94,1

Талабга нисбатан 69,7 63,9 61,1 64,6 63,9 х

етказиб берилди, %

Фосфорли узит

Кишлод хужалигини талаби 590,0 565,0 605,1 610,6 605,6 102,6

Ажратилди 163,1 149,4 177,1 188,6 148,9 91,3

Етказиб берилди 152,4 125,5 170,1 184,5 135,6 89,0

Талабга нисбатан 25,8 22,2 28,1 30,2 22,4 х

етказиб берилди, %

Калийли узит

4 Узбекистон Республикаси дишлод хужалиги вазирлиги ва Республика агрокимёв: маълумотлари асосида тузилган.

May 12-13

494

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

KnmnoK xy^annrHHH TanaÖH 298,0 305,3 301,1 306,9 272,4 91,4

A^parangn 55,7 25,0 80,7 81,0 80,0 143,6

ETKa3HÖ öepnngH 31,1 10,3 36,7 41,6 43,1 138,6

Tanaöra HHCöaTaH eTKa3HÖ öepnngH, % 10,4 3,4 12,2 13,6 15,8 X

Karnap KecHMHga connrnrapHnraHga, 2000 finnra HHCÖaTaH 2022 finnga KHmnoK xy^annrH KopxoHanapHHHHr ^aMH MHHepan yFHTnapra öynraH TanaÖH 102,1 $OH3HH TamKHn этн6, KumnoK xy^anHK KopxoHanapnra a^paranraH yFHT MHKgopu 118,9 $OH3HH, eTKa3u6 öepnnraH yFHT MHKgopa 94,1 $OH3HH Tammn этгaн.

^yMnagaH, a30THH yFHTra öynraH Tanaö 102,7 $OH3HH, a^paranraHH 124,6 ^OH3HH, eTKa3HÖ öepnnraHH 94,1 $OH3HH, ^oc^opnn yFHTnapra öynraH Tanaö 102,6 ^OH3HH, a^paTunraHH 91,3 $OH3HH, eTKa3u6 öepnnraHH 89 $OH3HH, KannfinH yFHTra öynraH Tanaö эсa 91,4 $OH3HH, a^paranraHH 143,6 $OH3HH, eTKa3u6 öepunraHH 138,6 $OH3HH TarnKun KunraH.

1.1.4-^agBa^

Ma3MyHH Экнн Mango H, MHHr ra MHHepa^ yFHT^apHH H^MHH acoc^aHraH Ta^aÖH ^Hm^OK xy^a^urura a^paTH^raH MHHepa^ yFHT^ap OapKH +,-

A30T op Ka^H H A3OT OP Ka^u H A3OT OP Ka^u H

naxTa 1055, 0 306 ,2 214 ,3 133 ,1 284 ,0 101 ,0 60, 0 92, 7 47, 1 45, 1

Fanna 1038, 1 380 ,6 250 ,1 88, 2 272 ,0 47, 9 20, 0 71, 5 19, 2 22, 7

CaÖ3aBOT 167,8 26, 0 10, 8 6,1 13, 2 50, 8

nonH3 77,6 11, 3 11, 0 3,3 9,5 84, 1

/S? /f ® © H vD> a S

May 12-131

495

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

Картошка 51,3 19, 7 6,6 3,7 11, 1 56, 3

Шоли 70,4 17, 9 11, 4 6,9 17, 3 96, 6

Дуккакли экинлар 78,3 5,3 7,9 4,0 5,6 105 ,1

Мойли экинлар 112,5 19, 7 13, 4 4,4 17, 3 87, 6

Маккажухори дон учун 50,0 11, 2 7,5 4,2 11, 2 100 ,0

Озу;а экинлар 396,5 62, 0 66, 7 15, 7 42, 1 67, 9

Каноп 8,6 1,1 0,9 0,6 1,1 100 ,0

Тамаки 5,0 0,5 0,4 0,3 0,5 100 ,0

Ту;сонбости асосий 55,5 5,0 4,7 2,2 4,2 83, 5

Жами 3166, 7 866 ,5 605 ,6 272 ,4 689 ,0 148 ,9 80 79, 5 24, 6 29, 4

Ту;сонбости бог-ток ораси 38,3 2,6 2,0 0,8 2,6 100 ,0

Бог-ток орасига эрта бахррги экинлар 55,5 5,0 4,7 2,2 2,3 46, 2

Такрорий экин 881,5 150 ,3 38, 2 17, 1 90, 7 60, 3

Ахоли томор;аси 435,1 52, 2 13, 1 4,4 15, 0 28, 7

Х,аммаси 4577 107 7 664 297 785 148 ,9 80 72, 9 22, 4 26, 9

Республикада 2022 йилда экин турлари буйича минерал ртитларнинг илмий асосланган талаби ва таксимланиши холати (соф холда, минг тонна)5

5 Узбекистан Республикаси кишлок хужалиги вазирлиги маълумотлари асосида тузилган.

May 12-13

https://samaguni.uz/ International Scientific and Practical Conference

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

Шунингдек, республика кишлок хужалигида экиладиган экин турлари буйича минерал угитлар таксимоти тахлил килинганда, жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, асосий экин турлари буйича азотли угитларнинг илмий асосланган талабига нисбатан ажратилган микдорининг салмоги 79,5 фоизни, фосфорли 24,6 фоизни, калийли 29,4 фоизни ташкил этган (1.1.4-жадвал).

Бирок, барча экин турларига азотли угитларни таксимоти мавжуд булсада, фосфорли ва калийли угитлар факатгина республикада асосий экин хисобланган пахта ва галла ажратилганлигини кузатимиз мумкин.

Бу эса, уз навбатида, фосфорли ва калийли угитларга булган талаб, нафакат, пахта ва галла экинлар талабини тулик кондирилмода, балки, бошка барча экин турларининг фосфорли ва калийли угитларга булган талаби умуман кондирилмаяпти. Тахлил натижаларидан куриниб турибдики, тупрок таркибидаги азот, фосфор ва калий билан таъминланганлик даражасидан келиб чикиб, минерал угитларни куллаш тартибига риоя килинмаяпти.

Тахлил натижаларининг курсатишича, кишлок хужалиги махсулоти ишлаб чикарувчиларини минерал угитлар билан таъминланиш даражаси илмий асосланган талабдан пастлигича колаётганлиги кузатилди. Бу эса, кишлок хужалик корхоналарини махсулот ишлаб чикариш хажмини камайишига ва тупрок унумдорлигини пасайиб кетишига сабаб булмокда.

Республика агрокимёвий тахлил маркази ва унинг худудий булинмалари томонидан кишлок хужалиги махсулотлари етиштирувчи фермер хужаликларига агрокимёвий хаританомаларни ишлаб чикишда худудларда фермерларга тушунтириш ишларига багишланган семинарлар ташкил этилиб, илмий асосланган агрокимёвий хизматлар курсатиш кулами кенгаймокда.

Республика корхоналари томонидан ишлаб чикарилган минерал угитлар дунёнинг 30 дан ортик мамлакатларига экспорт килинмокда.

Экспорт учун устувор йуналишлар Жануби-Шаркий Осиё мамлакатлари (Х,индистон, Вьетнам, Шри-Ланка, Бангладеш, Малайзия ва бошкалар). Экспорт салохияти - 350-400 минг тонна.

Йилига 450 минг тоннагача минерал угитлар салохиятига эга булган кушни мамлакатлар - Козогистон, Киргизистон, Тожикистон, Туркманистон ва

May 12-13

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

Афгонистон, Эрон, Туркия - 100 минг тоннадан ортик минерал угитларни экспорт килиш учун стратегик ва иктисодий жихатдан фойдали булиб колмокда.

2020 йилда жами 1180,8 минг тонна минерал угитлар 100 фоиз озукавий таркибда, шу жумладан, азотли - 859,2 минг тонна, (90,5%, -90,3 минг тонна), фосфорли угитлар - 111,6 минг тонна (81,5%, -25,4 минг тонна), калийли угитлар - 210,0 минг тонна (100%) ишлаб чикарилди.

Минерал угитларни биржа савдолари оркали сотиш 100% соф холатда, жами 856,8 минг тоннани (85%, -151,5 минг тонна), шу жумладан, азотли угитлар - 704,3 минг тонна (87,4 фоиз, - 101,9 минг тонна), фосфорли угитлар -103,0 минг тонна (72,5 фоиз, - 39,2 минг тонна), калийли угитлар - 46,9 минг тонна (82,6%, - 10,4 минг тонна)ни ташкил этди.

Ташки бозорлардаги нархлар ва талаб конъюнктурасини хисобга олган холда, 318,8 минг тонна (84,0 фоиз, -60,9 минг тонна) минерал угитлар, шу жумладан, азотли угитлар - 168,8 минг тонна (87,8 фоиз, -23,4 минг тонна) минг тонна), фосфорли угитлар - 8,8 минг тонна (118,1%, +1,4 минг тонна), калийли угитлар - 141,2 минг тонна (78,4%, -38,8 минг тонна) экспорт килинди.

Минерал угитлар ишлаб чикариш 1454,8 минг тонна (усиш суръати 123,2 фоиз), шу жумладан, азотли угитлар 1105,4 минг тонна (128,7 фоиз), фосфорли угитлар 133,4 минг тонна (119,5 фоиз) ва калий угитлари 216,0 минг тонна (102,9 фоиз) ишлаб чикариш режалаштирилган (1.1.5-жадвал).

1.1.5-жадвал

"Узкимёсаноат" Аж саноат корхоналарининг минерал ртитларни ишлаб чикариш хажми (100% соф холда)

Минерал ^итлар номи 2020 йил амалда 2021 йил режа 2020 йилга нисбатан усиш

Минерал угитлар жами, минг тонна 1180,8 1454,8 123,2

шу жумладан:

азотли угитлар 859,2 1105,4 128,7

фосфат угитлар 111,6 133,4 119,5

May 12-13

498

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducingsmart^griculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari

jy

калийли угитлар 210,0 216,0 102,9

Республика истеъмолчиларига жами 1038,01 минг тонна, шу жумладан, азотли угитлар 851,06 минг тонна, фосфорли угитлар 126,95 минг тонна ва калийли угитлар 60,0 минг тонна микдорида минерал угитлар сотиш кузда тутилган.

Минерал угитлар экспорти хажми 463,41 минг тонна, жумладан, азотли угитлар 268,9 минг тонна, фосфорли угитлар 14,51 минг тонна ва калийли угитлар 180,0 минг тоннага етказилиши прогноз килинмокда.

Минерал угитларни ишлаб чикариш ва улардан фойдаланиш балансининг прогноз параметрлари Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 29 мартдаги 162-сон карори билан тасдикланган.

Умуман олганда, "Узкимёсаноат" АЖ бизнес-режаси прогнози тармок корхоналарининг саноат махсулотлари ишлаб чикариш прогноз параметрлари асосида ишлаб чикилган6.

Юкоридаги тахлиллар, фикр ва мулохазалардан келиб чикиб шуни таъкидлаш лозимки, минерал угитлар таъминоти ва улардан самарали фойдаланишда, кишлок хужалиги ишлаб чикаришида илмий асосланган холда фойдаланиш мутахасислардан юксак савияли ва билимли булишни такозо этади.

Минерал угитлардан, факатгина, тугри фойдалангандагина тупрокнинг унумдорлигини доимий оширишга, экинлардан юкори ва сифатли тоза махсулот етиштиришга эришиш мумкин.

Кишлок хужалигида пахта, дон, полиз-сабзавот ва бошка турдаги махсулотлар етиштириш илмий асосланган дехкончилик тизими асосида булиб, жадалланган технология, угитлардан фойдаланишни экологик хавфсизлиги таъминланган хамда хар бир табиий-иктисодий вилоят, туман, алохида хужалик ва дала учун булиши керак.

Урта Осиё микёси шароитида, угитлардан самарали фойдаланиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш жуда мухим ахамиятга эга. Чунки, бу шароитда ишлатилаётган угитлар анча юкори, дехкончилик килинадиган ерларнинг куп кисми турли даражада шурланган ва эрозияга учраган, ер ости сувлари асосий экинлар экиладиган далаларда жуда юза жойлашган. Шунинг учун хам бундай

6 "Узкимёсаноат" АЖнинг 2021 йил учун бизнес режаси "Узкимёсаноат" АЖ Кузатув кен октябрдаги 3-сон баёни билан тасдикланган., Тошкент - 2021, 37 б.

May 12-13

499

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducingsmart^griculture in Uzbekistan

Volume 4 | SamTSAU Conference | 2023

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishningnazariyva amaliy asoslari

jy

epgapga gexKPHHuguK KugraHga x,ap 6up gagaHuHr TynpoK xycycuflTgapuHu Ba экнgagнгaн ycuMguKHuHr 6uogoruK xycycuflTgapuHu xuco6ra ograH xpgga, hhmhh acocgaHraH yruraam th3hmhhh Ty3um KepaK.

Xa^HKaTgaH x,aM 6y ^yga MyxuM Macaga. ^yHKu, KumgoK xy^aguruHu ^oc^opgu Ba Kagufigu yruraapra 6ygraH эxтнe^ннн TyguK KoHgupum ynyH pecny6guKa xoM-ameHH Ba afipuM yruTnapHH Ko3okuctoh Ba PoccuagaH Kegrapumra Ma«6yp, 6y эca, y3 ypHuga, yruTnap HapxuHHHr omumura Ba 6y opKagu KumnoK xy^aguru MaxcygoTgapu TaHHapxuHu omu6 Keramura ogu6 Kegagu.

MatgyMKu, ^oc^opuraap KoHugaru MapoKaHu Typura MaHcy6 goHagop ^oc^opuraapHuHr aHuKgaHraH 3axupacu TaxMuHaH 100 mhh. tohmhu TamKug этagн. YMyMaH Pecny6guKaga aHuKgaHraH 3axupagap 300 mhh. ToHHara akuh. Ammo, Pecny6guKaga aMMa^oc Ka6u yruraap umga6 nuKapugumu Taga6 gapa^acuga эмac.

Pecny6guKaga KamKagape Bugo^ragaru TyöaKar, CypxoHgape Bugo^ragaru Xy^afiu koh Ba 6omKa KoHgapgaru 3axupagapu ^yga Kyn fiuggapra eTumu MyMKuH. EygapgaH Te3KopguK 6ugaH ^ofigagaHugca, Kagufigu yruraapHu Hapxu KumgoK xy^aguru xapug Kugum KoöuguaTura Tyrpu Kegumu MyMKuH7.

KumgoK xy^aguru umga6 HuKapyBHugapura MuHepag yrrngap TatMuHora тнзнмннннг xo3upru xpgaraHu ypraHum Hara^acuga xygoca Kugu6 myHu afiTum MyMKuHKu, KumgoK xy^agurura MuHepag yruTgap TatMuHoTu Ba arpoKuMe xu3Mara Kypcarum caMapagu TamKug этнgмaгaнgнгн TagKuKoTgap gaBoMuga ypraHuö nuKuggu. By xpgarau ypraHum ^apaeHuga 6up KaTop MyaMMogap MaB^ygguru aHuKgaHgu, ^yMgagaH:

- afiHaH MuHepag yrmgapHu eTKa3u6 6epum, ugMufi acocgaHraH MuKgopga, öegrugaHraH MyggaTga cogumra Ba yrur xuco6ura oguHaguraH xpcugHu Ka^ogaraam Ka6u arpoKuMe xu3Mara KypcaryBnu KopxoHagap MaB^yg эмac;

- KumgoK xy^agurura MuHepag yruraapHu eTKa3u6 6epyBnu maxp6na Ba gyKoHgap ^aogu^ra KoHuKapcu3 6ygu6, ygap oM6op cu^arnga ^aogu^T KypcaTMoKgagap;

- arpoKuMe xu3Mara KypcaryBnu KopxoHagap Ba KumgoK xy^aguru ucTetMognugapu ypTacugaru uKTucogufi MyHoca6araap Ba xucoö-kutoö MexaHu3Mu axmu fiygra KyfiugMaraH;

7 H.^.CygafiMoHoB, A.P.BaTomoB, M.X3raM6epgneB, H.K.OgngoB. TynpoKmyHocguK Ba library.namdu.uz., 248-249-6.

May 12-13

500

Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan

O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari

г

- кимё заводларида минерал угитларни ишлаб чикариш кувватидан тулик фойдаланилмаяпти. Чунки, минерал угитларни ишлаб чикариш учун зарур хом ашёларни асосий кисми МДХ, давлатларидан олиб келинади. Бу эса, МДХ, мамлакатлари билан хамкорликни янада кучайтириш кераклигини такозо килмокда;

- минерал угитларга булган мамлакатнинг ички истеъмол талаби тулик кондирилмаган холда кимё заводлари томонидан ишлаб чикарилган минерал угитларнинг маълум бир кисми экспортга чикарилмокда. Буни Хукумат доирасида, импортни ошириш ёки экспорт салохиятини камайтириш хисобига ички истеъмол талабини кондириш механизмини ишлаб чикиш максадга мувофик.

Мазкур муаммоларни бартараф этишда минерал угитлар таъминотини мувофиклаштириш кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг иктисодий самарадорлигини ошириш билан бир каторда, экологик тоза сифатли ва юкори хосил олишга хамда экспортбоп махсулот ишлаб чикаришга эришилади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 15 июлдаги ПК-5185-сон карори.

2. Узбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасининг 2021 йил 29 мартдаги "2021 йилда минерал угитларни ишлаб чикариш ва истеъмол килиш балансини тасдиклаш тугрисида" 162-сон карори.

3. "Узкимёсаноат" АЖнинг 2021 йил учун бизнес режаси "Узкимёсаноат" АЖ Кузатув кенгашининг 2021 йил 11 октябрдаги 3-сон баёни билан тасдикланган., Тошкент - 2021 йил.

May 12-13

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.