Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ AСОСЛАРИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ AСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
116
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЕОГРАФИЯ / қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ / ИқТИСОДИЙ МАКОН / МУТАХАССИСЛИК / ЖОЙЛАШУВ

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Ражабов Ф.Т.

Мақолада қишлоқ хўжалиги географиясининг илмий-назарий асослари таҳлил қилинган. Агрогеография соҳасидаги олимларнинг тадқиқотлари ва асосий ғоялари ҳақида ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS GEOGRAPHY OF AGRICULTURE

The article analyzes the scientific and theoretical foundations of the geography of agriculture. Written about the research and the main ideas of scientists in the field of agrogeography.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ AСОСЛАРИ»

УДК 910.2 (575.1)

Ражабов Ф.Т., PhD Тошкент вилояти Чирчиц вилояти педагогика институти география кафедраси доценти

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ

AСОСЛАРИ

Аннотация: Мацолада цишлоц хужалиги географиясининг илмий-назарий асослари таулил цилинган. Агрогеография соуасидаги олимларнинг тадцицотлари ва асосий гоялари уацида ёритилган

Таянч сузлар: география, цишлоц хужалиги, ицтисодий макон, мутахассислик, жойлашув.

Rajabov F.T., PhD associate professor department of geography Chirchik State Pedagogical Institute Tashkent region

SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS GEOGRAPHY OF

AGRICULTURE

Abstract: the article analyzes the scientific and theoretical foundations of the geography of agriculture. Written about the research and the main ideas of scientists in the field of agrogeography.

Key words: geography, agriculture, economic space, specialization, location.

Кишлок хужалиги географияси замонавий иктисодий ва ижтимоий географиянинг иктисодий канотига мансуб мухим тармокларидан хисобланади. Кишлок хужалиги ва унинг худудий тизимлари кишлок хужалик географиясининг илмий тадкикот объекти булиб хизмат килса, кишло; хужалигининг худудий ташкил этилиши ва ривожланиши муаммоларини тадкик килиш кишлок хужалик географиясининг предметини ташкил килади.

^ишлок хужалиги - иктисодиётнинг энг мухим ва йирик тармоги булиб, агросаноат комплексининг таркибий кисми хисобланади. Унинг асосий вазифаси ахолига озик-овкат, кийим-кечак махсулотлари, бир катор саноат тармокларига (озик-овкат, омухта ем, тукимачилик, фармацевтика ва бошка) хом ашё етказиб беришдан иборат.

Кишлок хужалиги географияси - кишлок хужалигининг худудий ташкил этилиши ва ривожланиш конуниятларини комплекс урганувчи

фан [7]. Кискача таърифлаганда эса кишлок хужалиги географияси кишлок хужалиги тармокларининг худудий тизимлари хакидаги фандир.

Кишлок хужалиги тармокларининг ривожланиши бир канча географик хусусиятларга эга. Бундай хусусиятларга фан-техника инкилоби даврида хам кишлок хужалиги табиий шароитга богликлиги, махаллий ва бозор иктисодиётига тезлик билан мослаша олиши, ишлаб чикариш типлари ва айрим мамлакатлар уртасида мехнат унумдорлиги ва товар яратиш даражасидаги тафовутларда уз аксини топади. Мазкур тафовутлар худуддаги табиий шароит ва ресурсларнинг хужаликда кандай узлаштирилиш даражаси билан тавсифланади.

Жахондаги барча мамлакатларда у ёки бу даражада кишлок хужалиги сохаси мавжуд. Бирок, унинг ривожланиш даражаси турлича. Табиий шароит кишлок хужалигининг ихтисослашувига ва ишлаб чикаришнинг самарадорлигига катта таъсир курсатади. Табиий шароит деганда, кишлок хужалигининг асоси булган ер ва сув ресурслари, маданий экинларнинг усиб, ривожланиши учун зарур булган агроиклимий ресурслар, яъни куёш ёруглиги ва иссиклиги, намлик, тупрокнинг табиий унумдорлиги хамда чорва молларининг ем-хашак базаси сифатида фойдаланиладиган табиий усимлик ресурслари тушунилади.

Кишлок хужалиги тармокларининг ихтисослашуви ва жойлашувига муайян социал-иктисодий ва географик омиллар, яъни халкаро мехнат таксимоти, ишлаб чикариш кучларининг худудий жойлашуви ва тараккиёт даражаси, иктисодий-географик урни, мехнат ресурсларининг мавжудлиги, шунингдек турли кишлок хужалиги махсулотларига булган эхтиёж таъсир курсатади.

Кишлок хужалиги географиясининг вужудга келиши энг аввало гарб олимлари тадкикотлари билан боглик. Жумладан, Иоган Генрих Тюненнинг "Изолированное государство" (1926 й.) асарида худудлар кишлок хужалиги иктисодий географик жихатдан атрофлича тахлил килинган ёки илк бор кишлок хужалигини жойлаштиришнинг иктисодий конуниятлари ва назарий асослари ишлаб чикилган.

Немис олими Иоган Генрих Тюнен шахар атрофида кишлок хужалиги тармокларининг жойлашув тизимини яратади. Бу тизим адабиётда "Тюнен халкалари" номи билан машхур. Чунки, турли махсулотларни етиштиришга ихтисослашган хар хил тармоклар истеъмол маркази атрофида халкасимон жойлашади. И.Г. Тюненнинг мазкур гоясига кура:

^ биринчи халка - богдорчилик, сабзавотчилик ва кисман сут чорвачилиги;

^ иккинчиси - урмон хужалиги (уша даврда утин учун);

^ учинчиси халка - картошка, арпа етиштириш ва уругчилик, сут чорвачилиги;

^ туртинчиси - юкори унумдор галлачилик ва сут-гушт чорвачилиги;

^ бешинчиси - галлачилик; ^ олтинчи халка - яйлов чорвачилиги.

Олим биринчи булиб ердан фойдаланиш масалаларини кутариб чикди ва илмий адабиётга "иктисодий макон" тушунчасини киритди [3]. У узининг юкоридаги моделида махсулотнинг бозорга, яъни истеъмолчига арзон ва сифати бузилмаган холда етказиб беришига катта эътибор беради. Шундай килиб, И.Г. Тюнен кишлок хужалиги тармокларини жойлаштиришнинг ёки кишлок хужалиги географиясининг дастлабки илмий асосини яратувчиси хисобланади.

Кишлок хужалигини жойлаштиришнинг илк иктисодий географик тахлиллари XIX асрнинг иккинчи ярмидан пайдо була бошлади. Собик Иттифок даврида эса марказ олимларидан Н.Н.Колосовский, А.Н. Ракитников, В.Г. Крючков, К.И. Иванов, А.М.Носонов, Ю.Г.Саушкин, В. Максимов ва бошка куплаб олимлар томонидан кишлок хужалигининг илмий-назарий ва амалий масалалари буйича тадкикотлар амалга оширилди.

Шу уринда таъкидлаш лозимки, хозирги кунда хам Н.Н.Колосовский томонидан асос солинган худудий ишлаб чикариш мажмуалари хамда К.И.Иванов асослаган "географик конвейер" назариялари уз ахамиятини йукотмаган. Бу илмий концепциялар асосида хар бир худудда ва корхоналар даражасида энг юкори самара берадиган кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришнинг технологик жараёнини маълум худудда мужассамлаштириш, ихтисослаштириш, комбинатлаштириш ва кооперациялаш гоят мухим иктисодий ахамиятга эга [2].

Худудий мажмуалар ва энергия ишлаб чикариш цикллари кайси бир маънода М.Портернинг кластер назариясига мохиятан якин туради. Кластерда факат ишлаб чикариш эмас, балки, ноишлаб чикариш корхона ва фирмалар, ташкилотлар махсулот ракобатбардошлигини кутариши, яъни ягона максад доирасида жипслашади, уйгунлашади, узаро интеграциялашади. ХИЧМ ва кластерларнинг маълум бир худудда, географик маконда ташкил этилиши эса уларнинг умумийлигини, ухшашлигини асослаб беради [8].

Кишлок хужалиги тармокларининг жойланишида ишлаб чикаришни ижтимоий ташкил этиш шакллари - мужассамлашув, ихтисослашув, комбинатлашув, кооперациялашув саноат ва транспортга караганда узига хос хусусиятга эга. Кишлок хужалиги тармокларини бир-бирига якин жойлаштириш иктисодий самарадорликни келтириб чикаради, бирок бу мужассамлашув худудий жихатдан саноатдан кескин фарк килади. Бинобарин, комбинатлашув агросаноат мажмуаси ривожланишида катта ахамиятга эга булиб, бу эса, уз навбатида кооперацияни келтириб чикаради.

Маълумки, муайян худудда, корхоналарнинг мажмуали ташкил этилиши асосида, транспорт, хомашё, ёкилги ресурслари ва инфратузилмадан окилона фойдаланиш иктисодий самарадорликка олиб келади. Олимларнинг хисоб-китобларига кура, корхоналар узаро ишлаб чикариш ва технологик алокалар билан богланган, худудий мажмуалилик шаклида ташкил этилган булса, унда умумий харажатлар 15-20 фоизга кискаради.

В.Г. Крючков таърифи буйича "Цишлоц хужалигини худудий ташкил этиш - худудий мехнат таксимоти жараёнида маълум вазифани бажарувчи, мажмуали табиий ва ижтимоий-иктисодий омиллар таъсирида шаклланган кишлок хужалик корхоналари ва агросаноат мажмуаларининг оптимал жойлаштирилишидир. Бу ерда жойлаштиришга салбий таъсир этувчи омилларни бартараф этиш жамият эхтиёжидан келиб чикиб, кишлок хужалигини ривожлантириш нуктаи назаридан олиб борилади. Аграр сохада мужассамлашув ареалсимон булади, бинобарин унинг иктисодий самарадорлиги унча сезилмайди. Бу тармокда ихтисослашув эса турли хил шаклларда амалга оширилади: а) ишлаб чикаришнинг мужассамлашуви оркали товар махсулоти ишлаб чикарувчи бош тармокнинг ривожланиши учун табиий ва иктисодий шароитлар мавжуд булади; б) кишлок хужалик тармокларини кооперациялаш йули билан алохида хужаликни якуний махсулоти бошка ишлаб чикариш циклида фойдаланилмайди [3].

К.И.Ивановнинг "географик конвейер" гоясини хам Узбекистонда амалда тадбик этиш учун кулай шарт-шароитлар мавжуд. Географик конвейерлар натижасида мавжуд шароитлар билан мувофик тарзда кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш ва истеъмол килишда узлуксизлик таъминланади, технологик цикл турли хил табиий-иктисодий районларда мажмуали ва тизимли ташкил этилади.

К.И.Ивановниг таъкидлашича кишлок хужалигида географик конвейерларнинг 2 тури мавжуд:

1. Турли хил кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикарадиган районлардан самарали фойдаланадиган худудий ишлаб чикариш (географик) конвейерлари. Бунда, фараз килинаётган конвейер "лентаси" бир районнинг кишлок хужалик махсулотининг иккинчи бир районга кушилиши, хеч кандай вактни утказмасдан, маълум бир боскичда такрор ишлаб чикарилиши керак.

2. Мавсумийлик ривожланган ерлардан самарали фойдаланиш географик конвейерлари. Бунда, килинаётган конвейер "лентаси" бир ва бир неча кишлок хужалиги махсулотлари (сабзавот, мева) турли вактларда етиладиган районлардан утади ва узига тайёр махсулотни истеъмол районларига етказиб бериш учун кабул килади [2].

Географик конвейерларнинг хар иккала тури кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг худудий ва даврий ташкил этиш шаклидир.

Уларнинг хар бири турли хил даражага тугри келса-да, уз навбатида бу конвейерлар минтакавий ва тармок хусусиятига эга. Географик конвейерлар минтакавий жихатдан микроконвейерларга - бир ва бир неча ёнма-ён жойлашган кишлок хужалиги корхоналари доирасида, мезоконвейерлар - бир нечта куйи маъмурий районларни камраб олган худудлар, макроконвейерлар - икки ва ундан ортик табиат зоналари таъсир курсатган жойларга ажратилади. Тармок нуктаи назардан гушт, сут, тухум ва бошка махсулотларни етиштирадиган чорвачилик ва паррандачилик хамда пахта, галла, мева ва сабзавот экинларига ихтисослашган дехкончилик конвейерларини шакллантириш мумкин.

Узбекистон худудида кишлок хужалиги ишлаб чикаришини географик урганишга мансуб илк илмий изланишларга утган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб кучли эътибор берила бошланди. Айникса, собик Иттифок даврида республика кишлок хужалигини тармоклар тузилиши, худудий ташкил этилиши ва ихтисослашувини илмий тадкик этиш кучайди. Жумладан, Узбекистонда кишлок хужалиги географиясига оид илк монографик тадкикотлар утган асрнинг урталарида профессорлар З.М.Акрамов ва А.Н.Ракитниковлар хамкорлигида олиб борилган. Улар Зарафшон хавзасида ташкил этилган комплекс иктисодий-географик экспедицияга рахбарлик килган ва 1961 йилда икки жилдли «Самарканд ва Бухоро вилоятларининг кишлок хужалиги географияси» номли монографиясини нашр эттирган [7]. Кишлок хужалиги тармоклари ривожланишининг иктисодий географик жихатлари турли худудлар мисолида М.Юсупов (Андижон вилояти), Р.Ходиев (Китоб-Шахрисабз ботиги), А.Валихонов (Кукон вохаси), Е.Умаров (Куйи Амударе), А.Рузиев (Сурхондарё вилояти), Б.Ишчанов (Хоразм вохаси), С.Саидкаримов (Зарафшоннинг унг кдргоги), Т.Эгамбердиев (Келес водийси), К.Курбонов (Мирзачул), Б.Миртурсунов (Тошкент вилоятининг тогли туманлари), С.Бокиев (Тошкент шахри атрофи), Х.Халилова (Самарканд шахри атрофи), Ю.Ахмадалиев (Фаргона водийси), Р.Усмонов (Фаргона шахри атрофи), А.Холмирзаев (Фаргона водийси), К.Хидиралиев (Сирдарё вилояти), М.Файзуллаев (Жанубий Узбекистон), Ф.Ражабов (Кашкадарё вилояти) каби олимлар томонидан урганилган. Таъкидлаш жоизки, Узбекистонда кишлок хужалигини географик урганишда собик ТошДУ (хозирги УзМУ) география факультетининг иктисодий ва ижтимоий география кафедраси алохида уринга эга [6].

Узбекистон чорвачилигининг худудий ихтисослашуви ва ривожланиши масалаларини К А.Абиркулов, республика аграр-саноат мажмуаси ва унинг илмий-амалий масалаларини А.Рузиев хамда А.Содиковлар урганган. Хозирги вактда замонавий агрогеографик тадкикотлар сифатида худудларнинг табиий, ижтимоий-иктисодий имкониятларидан келиб чиккан холда кишлок хужалиги тармокларини жойлаштириш, аграр сектор янги мулкчилик шаклларининг худудий

таркибини такомиллаштириш, ер-сув ресурсларидан кишлок хужалигида фойдаланишнинг худудий масалалари борасида тадкикотлар олиб борилмокда.

Кишлок хужалиги учун ернинг ахамиятини катта эканлигини таъкидлаган холда, хар кандай ер майдони хам бу сохада интенсив фойдаланиш имкониятига эга эмаслигини хам айтиб утиш керак. Бинобарин, худудларнинг кишлок хужалик салохияти экин экиладиган ёки хайдаладиган ер ва умумий ер майдонининг нисбати, ер фондининг хажми ва таркиби оркали белгиланади. Айникса, сугориладиган ер майдони билан кишлок ахолисининг таъминланганлик даражаси катта мазмунга эга. Фойдаланиш мумкин булган ер майдонининг хажми шу жойнинг геоморфологик холатига хам боглик [4].

Хулоса килиб айтганда, хозирги кунга кадар кишлок хужалиги географиясининг назарий асослари шаклланган ва ривожланиб бормокда. Кишлок хужалигининг худудий ташкил этилиши жамият ишлаб чикариш кучларини тарихий ривожланиш жараёни билан узвий богланган. Жамиятнинг ривожланиши ва илмий техник тараккиётининг даражасига караб кишлок хужалиги тизими ва унинг худудий ташкил этиш йуналишлари узгариб боради. Жамият тараккиёти ва мехнат таксимотининг чукурлашиши натижасида кишлок хужалик ишлаб чикариши содда ва бетартиб тизимдан, мехнат кооперацияси ва интеграцияси асосида худудий жихатдан оддий гурухлар, тармок ва тармоклараро мажмуаларни ташкил этади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Абиркулов К. Проблемы развития и размещения животноводства в Узбекистане. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора экономических наук. Т.: 1983. 44 с.

2.Иванов К.И. (1975) Территориальные системы общественного производства. - Москва: «Мысль». - с. 272.

3.Крючков В.Г. (1978) Территориальная организация сельского хозяйства. (Задачи и методы экономико-географических исследований). - Москва. «Мысль». -п. 268.

4.Лапкин К.И. (1988) Размещение и специализация сельскохозяйственного производства в зонах и районах Узбекской ССР. - Ташкент. «Фан». - п. 390.

5.Носонов А.М. (2001) Территориальные сельскохозяйственные системы (экономико-географические аспекты исследования). - Москва. Янус-к. - п. 324.

6.Ражабов, Ф. Т. (2015). Региональные особенности развития сельского хозяйства Республики Узбекистан (на примере Кашкадарьинской области). Социально-экономическая география: Вестник Ассоциации российских географов-обществоведов (АРГО), (1), 195.

7.Ракитников А.Н. (1970) География сельского хозяйства. - Москва. «Мысль». - п. 342.

8.Солиев А. Ишлаб чикариш кучларини жойлаштириш. Т.: 2000. 46 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.