Научная статья на тему 'Агрокластер: ташкил этишнинг назарий асослари'

Агрокластер: ташкил этишнинг назарий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1362
490
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги трансформацияси / модернизациялаш / агрокластер / институционал муҳит / рақобатбардошлик / агросаноат мажмуидаги тадбиркорлик агрокластери / фермер ва деҳқон хўжаликлари / қайта ишловчи корхоналар / интеграция / инновация / инфратузилма / экспорт / transformation of agriculture / modernization / agro cluster / institutional environment / competitiveness / entrepreneurial agro cluster in agribusiness complex / farmers and peasants (dekhkans) / processing enterprises / integration / innovation / infrastructure / export

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муродов Ч., Ҳасанов Ш., Муродова М.

Мақолада агрокластернинг иқтисодий моҳияти, ташкил этиш зарурияти ва ривожлантириш тамойиллари, шарт-шароитлари, босқичлари ва самарадорлигини аниқлашга оид назарий қарашларни ўрганиш асосида такомиллаштирилган ва кенгайтирилган таърифи ишлаб чиқилган, унинг умумий хусусиятларини тизимлаштириш асосида давлат томонидан қўллабқувватлашнинг асосий йўналишлари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AGRO CLUSTER: RESEARCH BASICS OF CREATION

In the article based on the study of theoretical views of economic entities, necessities, principles of development and conditions, stages and evaluation of efficiency, developed extended and advanced definition of agro cluster as well as on the basis of ordering general features identified the main directions of government support.

Текст научной работы на тему «Агрокластер: ташкил этишнинг назарий асослари»

Муродов Ч.

УзР ВМ ^узуридаги Макроиктисодий тадкикотлар ва прогнозлаштириш институти бош илмий ходими, и.ф.д.; Хасанов Ш.

Самарканд кишлок хужалиги институти "К,ишлок хужалиги иктисодиёти ва бошкарув" кафедраси доценти; Муродова М.

Тошкент давлат иктисодиёт университети

АГРОКЛАСТЕР: ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

МУРОДОВ Ч., ЦАСАНОВ Ш., МУРОДОВА М. АГРОКЛАСТЕР: ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада агрокластернинг иктисодий мох,ияти, ташкил этиш зарурияти ва ривожланти-риш тамойиллари, шарт-шароитлари, боскичлари ва самарадорлигини аниклашга оид наза-рий карашларни урганиш асосида такомиллаштирилган ва кенгайтирилган таърифи ишлаб чикилган, унинг умумий хусусиятларини тизимлаштириш асосида давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг асосий йуналишлари аникланган.

Таянч иборалар: кишлок хужалиги трансформацияси, модернизациялаш, агрокластер, ин-ституционал мух,ит, ракобатбардошлик, агросаноат мажмуидаги тадбиркорлик агрокластери, фермер ва дех,кон хужаликлари, кайта ишловчи корхоналар, интеграция, инновация, инфра-тузилма, экспорт.

МУРОДОВ Ч., ХАСАНОВ Ш., МУРОДОВА М. АГРОКЛАСТЕР: НАУЧНЫЕ ОСНОВЫ СОЗДАНИЯ.

В статье на основе изучения теоретических взглядов экономической сущности, необходимости, принципов развития, условий, этапов и оценки эффективности разработаны расширенные и усовершенствованные определения агрокластера, а также, на основе систематизации общих особенностей определены основные направления государственной поддержки.

Ключевые слова: трансформации сельского хозяйства, модернизация, агрокластер, институциональная среда, конкурентоспособность, предпринимательский агрокластер в агропромышленном комплексе, фермерские и дехканские хозяйства, перерабатывающие предприятия, интеграция, инновация, инфраструктура, экспорт

MURODOV CH., HASANOV SH., MURODOVA M. AGRO CLUSTER: RESEARCH BASICS OF CREATION.

In the article based on the study of theoretical views of economic entities, necessities, principles of development and conditions, stages and evaluation of efficiency, developed extended and advanced definition of agro cluster as well as on the basis of ordering general features identified the main directions of government support.

Keywords: transformation of agriculture, modernization, agro cluster, institutional environment, competitiveness, entrepreneurial agro cluster in agribusiness complex, farmers and peasants (dekhkans), processing enterprises, integration, innovation, infrastructure, export.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

Бугунги кунда кишлок хужалигининг трансформация-си жараёнларида бир-бирига узаро ботик, булган ички ва ташки тенденциялар - дунёда ва мамлакатларда озик-овкат муаммоларининг кескинлашуви шароитида кишлок хужалиги ривожланиши стратегик ацамиятининг ортиши, мустакиллик йилларида республикамизда ушбу тармокда тупланган ижобий тажрибаларни жацон хужалигида эри-шилган сунгги илмий-техник тараккиёт ютукларидан фойдаланган цолда ривожлантиришни талаб этади.

Шунингдек, кишлок хужалиги ишлаб чикаришида экин майдонларининг деграда-цияси ва сув ресурслари такчиллиги билан боFл и к булган салбий тенденцияларни объектив бах,олашни х,исобга олиш зарурияти юзага келди.

Республика ички ва ташки бозорларни си-фатли х,амда харидоргир кишлок хужалиги мах,сулотлари - мева-сабзавот, полиз экин-лари билан таъминлаш буйича улкан им-кониятларга эга эканлигидан келиб чиккан х,олда, мустакиллик йилларида, асосан, 2006 йилдан сунг Узбекистонда ах,олини мах,аллий кайта ишланган дех,кончилик мах,сулотлари билан таъминлашга йуналтирилган катор чора-тадбирлар х,амда х,укумат карорлари кабул килинди. Айнан шунинг учун, республикамизда ушбу мах,сулотлар навлари-ни яхшилаш, экин майдонлари ва хом ашё х,ажмларини кенгайтириш, кайта ишлаш учун янги корхоналар барпо этиш, мавжудларини модернизациялаш х,амда техник ва техноло-гик кайта жих,озлаш борасида изчил ишлар олиб борилмокда.

Хусусан, мева-сабзавотчилик ва узумчи-ликка ихтисослашган ширкат хужаликлари урнида фермер хужаликлари ташкил этилиб, мавжуд боF ва узумзорларнинг кимошди сав-досида сотилиши ва боFлар жойлашган ер майдонлари узок муддатли ижара асосида фермерларга бириктирилиши боFдорчилик сох,асида х,ам фермер хужаликларининг кенг ривож топишини таъмин этди.

Аммо боFдорчил и к йуналишида ташкил этилган фермер хужаликлари улчамларининг жуда кичиклиги (уртача 1,50-2,5 га) сабаб-ли, йирик кишлок хужалиги корхонала-рини кайта ташкил этиш натижасида бит-та ширкат хужалиги урнида 300-400 фермер хужалигининг пайдо булиши билан етишти-

рилган мах,сулотни тайёрлаш, ташиш, саклаш ва сотиш, шунингдек, моддий-техника таъ-миноти борасидаги фермерлар фаолияти-ни мувофиклаштиришда х,удуддаги бошка кишлок хужалиги корхоналари, кайта ишлов-чилар, савдо ва транспорт тармоFи корхоналари томонидан ихтиёрийлик асосида агро-саноат фирмалари ташкил этилди.

Янгидан ташкил этилган боFдорчилик йуналишидаги фермер хужаликлари яго-на ер солиFи тулашдан 5 йил муддатга; фермер хужаликлари, кайта ишлаш ва хизмат курсатиш сох,аси корхоналари иштирокида ихтиёрийлик асосида янгидан ташкил этилган агросаноат фирмалари эса даромад (фойда) солиFи тулашдан, ер солиFи, мулк солиFи, кушилган киймат солиFи (импортга кушилган киймат солиFидан ташкари), ягона солик тулови тулашдан 3 йил муддатга озод килинди.

Айни пайтда бунинг натижасида бушайдиган маблаFлар максадли равишда мева-сабзавотларни кайта ишлаш сох,асини ривожлантириш, янги боF ва узумзорлар яра-тиш ва кенгайтиришга йуналтирилиши катъий белгилаб куйилди. Ушбу тадбирлар янги боF ва узумзорлар барпо этилишини х,амда мав-жудларининг х,осилдорлигини ошириш-ни, агросаноат фирмалари ташкил килишни раFбатлантирувчи мух,им иктисодий омил ва-зифасини утади.

Айни пайтда, амалга оширилган кенг камровли чора-тадбирларга карамай, кишлок хужалиги озик-овкат мах,сулотларини барра х,олида керакли микдорда ва сифатли тарзда ах,олига етказиб бериш учун ишлаб чикариш, йиFиштириб олиш, ташиш, саклаш, кайта ишлаш, кадоклаш х,амда ички ва ташки бозор-да сотиш билан боFлик катор камчиликлар,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

муаммолар ва номутаносибликлар сакланиб колмокда. Жумладан:

кайта ишлаш учун зарур микдордаги хом ашёнинг етишмаслиги ва уз вактида таъми-нотининг йулга куйилмаганлиги (7-35% таъ-минланган);

кишлок хужалиги мах,сулотларини кайта ишлаш корхоналари томонидан паст нарх-ларда сотиб олиниши натижасида улар мод-дий манфаатдорлигининг пастлиги;

мах,сулотни йиFиштириб олишда хом ёки ута пишиб кетганларини йиFиш, йиFиштириб олиш технологиясига риоя килмаслик, эзил-ганларининг йиFиш х,оллари мавжудлиги натижасида сифатининг бузилиши;

мах,сулотларни ташишда махсус техни-каларнинг етишмаслиги натижасида сифатининг бузилиши ва исрофгарчиликка йул куйилиши;

кишлок хужалиги мах,сулотларини саклаш учун махсус омборхона бинолари ва музлат-кичларнинг етишмаслиги;

кишлок хужалиги мах,сулотларини етишти-риш ва кайта ишлашни ташкил килиш учун ресурслар - киска ва узок муддатли имти-ёзли кредитлар таъминотининг кенг йулга куйилмаганлиги;

кайта ишлаш корхоналарининг мавжуд хом ашё ресурсларига кура оптимал жойлаш-маганлиги;

кайта ишлаш корхоналарига сув, газ ва электр энергиясининг уз вактида ва ке-ракли микдорда етказиб берилмасли-ги х,амда таъминотидаги мунтазам равиш-да содир буладиган узилишлар натижасида мах,сулотларнинг бузилиши ва корхоналар-нинг тула кувватда бир меъёрда ишламасли-ги;

кайта ишлаш корхоналари технология-ларини юритиш ва улардан фойдаланиш-да малакали мутахассисларнинг етишмаслиги х,амда ушбу сох,ага кадрлар тайёрлаш-нинг коллежлар ва олий укув юртларида кенг йулга куйилмаганлиги;

кайта ишланган мах,сулотларни кадокловчи, турли х,ажмдаги ва дизайндаги шиша идишларни ишлаб чикаришнинг кенг йулга куйилмаганлиги ва уларнинг етишмас-лиги;

кишлок хужалиги мах,сулотларини кайта ишлаш жараёнларини кенг реклама килишнинг йулга куйилмаганлиги.

Шунинг учун х,ам ушбу жараёнларнинг маълум даврдаги ривожланиш тенденция-ларини комплекс тарзда чукур тах,лил этиш, аник сабабларини урганиш ва бу борадаги мавжуд имкониятларни аниклаш келажакда ушбу сох,а самарадорлигини ошириш ва ри-вожланишининг устувор йуналишларини бел-гилашда мух,им омил булиб хизмат килади.

Бундай шароитда кишлок хужалигини баркарор ривожлантиришнинг асосий оми-ли булиб модернизациялашни амалга ошириш х,исобланади. Модернизациялаш, уз на-вбатида, кишлок хужалигининг истикболли ракобатбардош моделини яратишни, унинг макбул ижтимоий таркиби ва кишлок хужалиги субъектларини бозор тамойил-ларига мос ташкилий турларини шакллан-тиришни такозо этади. Авваламбор, ушбу йуналишда давлатнинг кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб чикариш, кайта ишлаш ва сотиш жараёнларида фаолият юри-таётган турли хужалик юритиш субъектла-ри билан узаро х,амкорлигини мустах,камлаш ва ролини оширишнинг янги институцио-нал мух,итини яратишда агрокластерлар-ни ташкил этиш мух,им омиллардан бири х,исобланади.

Бирок агрокластернинг иктисодий мох,ияти, ташкил этиш ва ривожлантириш та-мойиллари, шарт-шароитлари, боскичлари ва самарадорлигини аниклаш борасидаги кенг камровли назариясининг тулик шакллан-маганлиги натижасида турлича ёндашувлар мавжудлигидан келиб чиккан х,олда, бевоси-та агрокластер билан боFлик булган назарий карашларни урганиш максадга мувофикдир.

"Кластер" атамаси, инглиз тилидан «cluster» сузини таржима килинганда, бир канча бир хил элементларнинг бирлашуви, тупланиши, гурух, маъноларида ва маълум даражада узига хос хусусиятларга эга булган мустакил бирлик сифатида, дастлаб матема-тикада ва, аксарият, табиий фанларда иш-латилган. 1970 йилларда иктисодиётда швед иктисодчилари К. Фредрикссон ва Л. Линд-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

марклар1 чегараланган х,удудда корхоналар-нинг тупланишини белгилашда кластер ата-масидан фойдаланганлар.

Илмий жараёнга 20-асрнинг 80-йиллари-да М. Портер томонидан "кластер" атамаси иктисодий категория сифатида киритилган. Унинг фикрича, кластер - маълум сох,ада фа-олият курсатаётган компания ва институтлар-нинг географик жих,атдан тармоклараро бир-лашуви2 х,исобланади.

Бевосита агрокластернинг мох,ияти А.А. Настин томонидан атрофлича асослан-ган. Жумладан, унинг таърифича, "агрокла-стер бир вактда ва узаро х,амкорликда ишлаб чикариш вазифаларини х,ал килиш ва атроф-мух,итни х,имоя килишда бирлашиш максадида географик жих,атдан бир жой-да жойлашган, узаро бир-бирига боFлик ва бир-бирини тулдирувчи, турли мулк эгала-ри - оилавий ферма, фермерларнинг кооператив корхоналари, ижтимоий ва илмий таш-килотлар, таълим муассасалари ва маслах,ат хизматларидан иборат бозор субъектлари тизими"3дан иборат.

Агрокластерлар узининг иктисодий маз-мунига кура агросаноат мажмуида тад-биркорлик агрокластери тарзида намо-ён булади. Шу нуктаи назардан х,ам, на-зарий жих,атдан унинг иктисодий категория сифатида талкин этилиши агрокластернинг мох,иятини кенгрок очиб беради. Жумладан, А.В.Глотка томонидан берилган таъ-рифда "агросаноат мажмуидаги тадбиркор-лик агрокластери - ушбу тизимда маълум да-ражада узаро алока килиш маданиятига эга булган боFликлик билан, иштирокчиларининг умумий иктисодий манфаатларини амал-га оширувчи ва технологик занжир тамойи-ли асосида ташкил этилган х,удудий жих,атдан алох,ида инновацион йуналтирилган интегра-

цион тузилма"4 тарзида баён этилган булса, Р.Р.Тохчуков эса, янада аникрок тарзда, "тад-биркорлик агрокластери - пировард нати-жаси синергетик самара олиш х,исобланган ишлаб чикаришнинг барча боскичлари - кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб чикаришдан тайёр мах,сулотни сотишга-ча булган жараёнларни ягона такрор ишлаб чикариш тарзида мужассамлаштирган турли фаолият билан шугулланувчи ташкилотлар-ни бирлашуви"5дан иборат эканлиги сифатида таърифлайди.

Шунингдек, Э.Галвес-Ногалес агрокластер-ни содда х,олда ифодалаб, "мах,сулот ишлаб чикарувчилар ва институтларнинг умумий манфаат олиш ва имкониятларни кашф этиш йулида расмий ёки норасмий тарзда озик-овкат ва кишлок хужалиги сох,аларида узаро боFланиши ва тармоклараро алокаларни урнатишидир" дея таъкидлайди6.

Ушбу назарий таърифларни янада тако-миллаштирган ва кенгайтирган х,олда умум-лаштириб, "агрокластер - кишлок хужалиги мах,сулотлари ишлаб чикариш, кайта ишлаш ва сотиш жараёнларини ягона занжирга бирлаштириш ва юкори технологик иннова-циялардан фойдаланиш билан бир каторда, кишлок хужалиги мах,сулотларини ички ва ташки бозорда ракобатбардошлигини оши-риш, кишлок жойларда инфратузилма маж-муини шакллантириш ва ривожлантириш, кишлок ах,олисини иш билан бандлиги дара-жаси ва даромадларини ошириш х,амда ке-лажакда кишлок хужалиги мах,сулотлари си-фати ва экологик мух,итни яхшилашда фаолият юритадиган хужалик юритиш субъектла-

1Spatial analysis, industry and the industrial environment. Progress in research and applications. Vol. 1. Industrial systems / Edited by F.E.I. Hamilton and Linge G.J. R.Chichester, N. Y. Brisbane, Toronto: Wiley, 1979.

2 Porter, M. 1998. Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review. Available at: http://hbr.org/product/clusters-and-the-new-economics-of-competition/an/98609-PDF-ENG

3 Настин А.А. Сельскохозяйственный кластер Дании. // «Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий», 2011, №4. -С. 45.

4 Глотко А.В. Инновационно-кластерная развития АПК. Материалы межрегион. научно-практ. конф. с междунар. участием "Проблемы и переспективы государственно-правового, экономического и социального развития субъектов Российской Федерации" 3-4 октября 2008 г., Горно-Алтайский, РИО ГАГ. -С.104.

5 Тохчуков Р.Р. Предпринимательский агропромышленный кластер: теоретические основы создания и функционирования в системе АПК. // Современные научные исследования: электронный научный журнал, 19 апреля 2012 г., рубрика: "Экономика". http://www.sni-vak.ru/ info@sni-vak.ru

6 Galvez-Nogales, Eva. Agro-based clusters indeveloping countries: staying competitive ina globalized economy. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Rome, 2010.

Агрокластерларнинг умумий хусусиятлари

Курсаткичлари Мазмуни

Ташкил этишдан максади Инновация алокаларини ривожлантириш, ихтисослашуви ва жойлашуви оркали бозор субъектларини бир-бирларига якинлашишлари эвазига алохида тармоклар ёки минтакаларнинг ракобатбардошлигини ошириш

Алокаларнинг турлари ва хусусиятлари Вазифалари, бозор, минтакавий ва тармоклар уртасида

Самарали тизимнинг шаклланиши (усуллари) Бозор муносабатлари ва механизмлари таъсирида, давлат-хусусий корхоналар хамкорлигини максадли ташкил этиш, агрохолдинглар ва кушма корхоналар хамда алохида иктисодий худудлар тузиш

Иктисодий асоси Инновацион ишлаб чикариш, технопарклар, ягона технологик жараёнларга эга булган ишлаб чикариш ва тармоклар

Институционал хусусиятлари Давлат стратегияси объекти, шу жумладан, инновация сохасида

Ташкил этиш ва бошкариш усуллари Стратегик ва индикатив режалаштириш, максадли-дастурий ёндашув, лойиха усуллари

Назарий асослари М.Портер ракобат назарияси, тизимли ёндашув асослари, "усиш доираси" концепцияси ва бошкалар

Иктисодий тизими Бозор иктисодиёти

Чегаралари Белгиланган худуди чегараланмаган, аналитик усуллар оркали аникланади

ридан таркиб топади", деган хулосага келиш мумкин.

Шу нуктаи назардан х,ам, ривожланган мамлакатлар тажрибасининг ижобий на-тижаларига кура, кишлок хужалигининг ракобатбардош ривожланишининг самарали омилларидан бири агрокластерларни шак-ллантириш ва улар фаолиятини ривожланти-риш х,исобланади.

Агрокластерларнинг умумий хусусиятла-рини тизимлаштириш оркали улар фаолияти-нинг барча курсаткичлари буйича кенг тасав-вурга эга булиш мумкин. Бу борада иктисодчи олим А.И.Скиба томонидан агрокластерларнинг умумий хусусиятлари буйича тизим-лаштирилишига оид ишланмалари1 мух,им ах,амиятга эгадир.

Агрокластерларни ташкил этиш ва куллаб-кувватлашда давлат бевосита иштирок этиши лозим. Хусусан, М.Портер томонидан асос-ланган агрокластер унинг туртта ракобат устуворлиги: "ромб модели чуккилари" -

1 Скиба А.И. Кластеры: Реализация системного принципа в пространственно-институциональной организации производства. // Ж. "Региональная экономика: теория и практика", 2011, № 10 (193). -С. 31.

«Diamond»2 оркали куллаб-кувватланади. Яъни:

1. Ишлаб чикариш омиллари (табиий, мехнат ресурслари, капитал, бозор инфрату-зилмаси, конунчилик тизими, маълумотлар инфратузилмаси, фан-техника ва технологик жараёнлар).

2. «Талаб» (истеъмолчининг талаби, унинг эхтиёжи).

3. «Турдош ва куллаб-кувватловчи тармоклар» (ракобатбардош таъминловчи-лар ва турдош тармоклар).

4. «Фирма стратегияси, ракобат» (инвестиция, фирмаларнинг доимий ривожла-ниши ва улар уртасида кучли ракобатни раFбатлантирувчи иктисодий сиёсат).

Шунингдек, давлат томонидан "кластер сиёсати" бевосита бир-бирига чамбар-час боFл и к булган учта йуналишда амал-га оширилиши лозим, яъни инновациялар учун тусикларни бартараф этиш, инсон капитали ва инфратузилмага инвестициялар-ни йуналтириш ва агрокластер иштирокчи-ларининг географик жихатдан тупланишини куллаб-кувватлаш.

2 Портер М. Международная конкуренция / Пер. с англ. - М.: «Международные отношения», 1993. -с. 898.

Агрокластерларни ташкил этиш зарурияти, тамойиллари, боскичлари, ривожлантириш йуллари ва самарадорлигини бах,олашда кенг камровли ёндашув талаб этилади. Жумла-дан, авваламбор, назарий жих,атдан бир хил гурух,лар объектларини иктисодий-географик жойлашувига кура, куп улчовли статистик жараёнлар жамланмаси тах,лиллари амалга оширилади. Методологик жих,атдан эса, кла-стерлар х,удудий-тармок мажмуаси назария-си, тизимли ёндашув, ишлаб чикаришни ташкил этиш тамойиллари ва иктисодий усиш концепцияларининг узаро алокаларини акс эттиради. Них,оят, амалий жих,атини, кластер иштирокчилари - кишлок хужалиги ва унинг мах,сулотларини кайта ишлаш ва сотиш би-лан шуFулланувчи хужалик юритувчи субъ-ектлар фаолиятини ривожлантиришни стра-тегик бошкаришдан фойдаланиш ва эришил-ган натижалари ташкил этади.

Агрокластерлар уз фаолиятида учта хусу-сиятга асосланишлари мумкин:

- кишлок хужалиги мах,сулотлари ишлаб чикариш буйича х,удудий ихтисослашув ва мах,аллийлаштириш;

- тармокнинг хужалик юритувчи субъект-лари уртасидаги узаро алокалар;

- турли тармоклар уртасида кишлок хужалиги мах,сулотларидан тайёр мах,сулот ишлаб чикарувчи технологик узаро алокаларнинг шаклланганлиги кабилар.

Агрокластернинг маркази стратегик узаро х,амкорлик туFрисидаги шартнома асосида уз атрофига кишлок хужалиги мах,сулотлари ишлаб чикарувчилари (фермер ва дех,кон хужаликлари), илмий-тадкикот муассасала-ри, турли хизмат курсатувчи инфратузилма ташкилотлари, мах,сулотларни сотиш, реклама килувчи маркетинг хизматини уз атрофи-да бирлаштирган кайта ишловчи корхоналар булиши мумкин.

Хозирги вактда агрокластерларни шак-ллантиришда уч хил ёндашув мавжуд, жум-ладан:

- минтакалар маъмурияти мутахассисла-ри, агрокластерни ташкил этишдан манфаат-дор булган ва реал ёрдам курсатиш имкония-тига эга булган ташкилотлар асосида кенгай-тирилган ишчи гурух,ларини ташкил этиш;

- хизматлар курсатиш буйича шартно-малар тузиш оркали давлат ва мах,аллий

бошкарув ташкилотларининг минтакаларда фаолият юритаётган илмий-тадкикот муас-сасалари, маслах,ат фирмалари ва олий укув юртлари билан х,амкорлиги;

- бозор иктисодиётига утаётган мамлакат-лар учун агрокластерлар янги институционал бирлик булганлиги учун х,ам, махсус давлат ташкилоти, масалан, Иктисодий ривожлантириш агентлиги ёки Узбекистон шароитида савдо-саноат палатаси, Республика Фермер-лар кенгаши томонидан амалга оширили-ши, бунда, таъсисчилар сифатида давлат томонидан минтакалар ташкилотлари (кучмас мулк ва бошка мулклар билан таъминлаши), мах,аллий давлат х,окимияти ташкилотлари (туман х,окимлиги), кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари (туман фермерлар кенгаши ва дех,конлар), илмий-тадкикот му-ассасалари, олий укув юртлари, кайта ишловчи корхоналар, турли хизматлар курсатувчи инфратузилма субъектлари ва мах,сулотни сотувчиларнинг узаро х,амкорликдаги ёки алох,ида ташаббуси буйича ташкил этилиши мумкин.

Агрокластерни ташкил этишнинг мух,им жих,атларидан бири - унинг иштирокчи-ларининг биргаликда кишлок хужалиги мах,сулотларини ишлаб чикариш, кайта ишлаш, сотиш, илмий тадкикот жараёнлари-ни узида мужассамлаштирган х,амкорликдаги лойих,аларни амалиётда куллаш оркали бир-бирларига ишончларининг юкорилиги х,исобланади.

Узбекистонда кишлок хужалигида амалга оширилаётган институционал ва таркибий узгаришлар натижасида шаклланган хужалик юритиш субъектлари х,амда тармокда улар уртасидаги х,укукий, ташкилий ва иктисодий муносабатларнинг мунтазам равишда тако-миллаштириб борилишини такозо этишдан келиб чиккан х,олда агрокластерларни бар-по этиш борасида янги йуналишни амалга ошириш бугунги кунда аграр сиёсатининг мух,им вазифаларидан бирига айланиши ло-зим. Чунки кишлок хужалигининг кайта ишлаш ва кушилган киймат яратувчи сох,алар билан узаро алокаларининг кенг йулга куйилмаганлиги ракобатбардош, чукур кайта ишланган экологик тоза мах,сулотлар ишлаб чикариш ва кишлок хужалиги мах,сулотларини кайта ишлаш, сотиш каби бошка сох,аларнинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 2

хам фаолиятига салбий таъсир курсатмокда. Вахоланки, Узбекистонда кишлок хужалиги махсулотларини етиштиришни миллий анъ-аналарни замонавийлаштирган холда да-вом эттириш, худудларнинг табиий жойла-шуви буйича узига хос ракобатбардош ва ички хамда ташки бозорда юкори талаб-га эга булган махсулотлар етиштиришга их-тисослашуви (пахта хом ашёси, Кува анори, Олтиарик труфи, Бахмал ва Жомбой олмаси, ФарFона водийсидаги етиштириладиган мева-сабзавотлар ва х.к.), кишлок хужалигининг турли махсулотларини ишлаб чикарувчи мулкдорларнинг мавжудлиги (фермер ва дехкон хужаликлари), кишлок хужалигига ишлаб чикариш воситалари етказиб берувчи,

махсулотлар ишлаб чикарувчилари ва улар-нинг махсулотларини кайта ишловчи, сотувчи ва турли йуналишда хизмат курсатувчи кор-хоналар уртасидаги узаро интеграцион жара-ёнлар, кишлок хужалигига хизмат курсатувчи юкори инновацион даражага эга булган кор-хоналар, тармок билан боFлик булган кор-хоналарнинг узаро хамкорлик ва ракобатга тайёрлиги, кишлок хужалигини тартибга со-лишнинг бозор тамойилларига мос хукукий-меъёрий асосларнинг шаклланганлиги, хизмат курсатувчи кенг камровли инфратузил-ма ва юкори малакали мутахассисларнинг мавжудлиги ушбу номутаносибликларни хал килишда мухим омил хисобланади.

Адабиётлар:

1. Galvez-Nogales, Eva. Agro-based clusters in developing countries: staying competitive in a globalized economy. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Rome, 2010.

2. Porter, M. 1998. Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review.Available at: http://hbr.org/product/clusters-and-the-new-economics-of-competition/a n/98609-PDF-ENG

3. Spatial analysis, industry and the industrial environment.Progress in research and applications. Vol. 1. Industrial systems / Edited by F. E. I. Hamilton and Linge G. J. R.Chichester, N. Y, Brisbane, Toronto: Wiley, 1979.

4. Глотко А.В. Инновационно-кластерная развитие АПК. Материалы межрегион. научно-практ. конф. с междунар. участием "Проблемы и перспективы государственно-правового, экономического и социального развития субъектов Российской Федерации. 3-4 октября 2008 г. Горно-Алтайский, РИО ГАГ. -С.104.

5. Настин А.А. Сельскохозяйственный кластер Дании. // "Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий", 2011, №4. -С. 45.

6. Скиба А.И. Кластеры: реализация системного принципа в пространственно-институциональной организации производства. // Ж. "Региональная экономика: теория и практика", 2011, 10, ( 193), -С. 31.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Тохчуков Р.Р. Предпринимательский агропромышленный кластер: теоретические основы создания и функционирования в системе АПК. // Современные научные исследования: электронный научный журнал, 19 апреля 2012 г., рубрика: "Экономика". http://www.sni-vak.ru/ info@sni-vak.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.