Научная статья на тему 'ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИ ВА УНИ КАРТАЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ'

ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИ ВА УНИ КАРТАЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
63
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ / АГРОИқЛИМИЙ РЕСУРС / ДЕҲқОНЧИЛИК / ЧОРВАЧИЛИК / АГРОГЕОГРАФИК РАЙОН / ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИ / ДЕҲқОН ХЎЖАЛИГИ / КАРТАЛАШТИРИШ

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Навотова Д.И.

Ушбу мақолада Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги ихтисослашувида алоҳида ўринга эга бўлган Қашқадарё вилояти аграр тармоқлари шаклланиши ва ривожланиши агрогеографик районлар кесимида таҳлил қилинган. Вилоят қишлоқ хўжалиги географиясини ГИС технологиялари асосида карталаштириш ишлари ҳам тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GEOGRAPHY OF AGRICULTURE OF KASHKADARYA REGION AND SOME ISSUES OF ITS MAPING

This article analyzes the formation and development of agrarian sectors of Kashkadarya region, which has a special place in the specialization of agriculture in Uzbekistan, in terms of agrogeographic regions. Mapping of agricultural geography of the region on the basis of GIS technologies was also studied.

Текст научной работы на тему «ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИ ВА УНИ КАРТАЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ»

Навотова Д.И.

Каршы давлат университеты уцитувчиси

КАШ^АДАРЁ ВИЛОЯТИ ЦИШЛОК; ХУЖАЛИГИ ГЕОГРАФИЯСИ ВА УНИ КАРТАЛАШТИРИШНИНГ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ

Аннотация: Ушбу мацолада Узбекистон цишлоц хужалиги ихтисослашувида алоуида уринга эга булган Цашцадарё вилояти аграр тармоцлари шаклланиши ва ривожланиши агрогеографик районлар кесимида таулил цилинган. Вилоят цишлоц хужалиги географиясини ГИС технологиялари асосида карталаштириш ишлари уам тадциц цилинган.

Калит сузлар: Цишлоц хужалиги, агроицлимий ресурс, деуцончилик, чорвачилик, агрогеографик район, фермер хужалиги, деуцон хужалиги, карталаштириш.

Navotova D.I. teacher

Karshi State University

GEOGRAPHY OF AGRICULTURE OF KASHKADARYA REGION AND SOME ISSUES OF ITS MAPING

Annotation: This article analyzes the formation and development of agrarian sectors of Kashkadarya region, which has a special place in the specialization of agriculture in Uzbekistan, in terms of agrogeographic regions. Mapping of agricultural geography of the region on the basis of GIS technologies was also studied.

Keywords: Agriculture, agroclimatic resource, agriculture, animal husbandry, agrogeographic region, farm, dehkan farm, mapping.

Республика худудий мехнат таксимотида Кашкадарё вилоятининг узига хос урни булиб, кишлок хужалиги махсулотларидан пахта ва бугдой ялпи хосили буйича етакчи, чорвачилик махсулотларини етиштиришда (Самарканд вилоятидан кейин) иккинчи уринда туради. Табиий шароитининг кулайлиги кишлок хужалиги махсулотларидан юкори даражада хосил олиш имконини беради. Бирок вилоятнинг ички табиий шароитида етарлича фарклар мавжуд. Жумладан, вилоятнинг тог, тог олди ва текислик худудлари тупрок, рельеф, ички сувлари хамда агроиклимий ресурслар (иклим, намлик, харорат) жихатидан бир хил эмас. Бу эса вилоятнинг худудий ихтисослашувини белгилаб беради. Шундан келиб чикиб Кашкадарё Юкори, Урта ва Куйи агрогеографик районларга ажратилган.

Вилоятнинг Куйи агрогеографик райони дадимдан дехдончилик дилинадиган ерлар (воха) билан бирга янги узлаштирилган майдонларни хам уз ичига олади. Булар Касби, Косон, Миришкор, Муборак, Нишон ва Карши туманлари хисобланиб, минтада агроидтисодиётида пахтачилик, сабзавот ва полизчилик, шунингдек, чул яйлов чорвачилигига ихтисослашган. Ушбу текисликда жойлашган туманлар вилоятнинг 41.7 % майдонини эгаллаган холда, дишлод хужалик махсулотларининг 46.8 фоизини беради ва уларда етиштирилган жами дишлод хужалик махсулотининг 22.6 фоизи Косон, 18.7 фоизи Касби, 17.0 фоизи Карши, 16.7 фоизи Миришкор, 15.4 фоизи Нишон ва 9.6 фоизи Муборак туманига тугри келади. Куриниб турибдики, бу курсаткич буйича Косон тумани етакчилик дилса, аксинча, Муборак тумани сунги уринни эгалламокда.

Кашкадарёнинг Юдори билан Урта агрогеографик райони агроидтисодий ихтисослашуви ва хосилдорлигида хам узаро фарклар кузатилади. Вилоятнинг Юцори агрогеографик райони Китоб, Шахрисабз ва Яккабог туманларини уз ичига олади. Ушбу туманлар богдорчилик, донли экинлар етиштириш, шунингдек, тог яйлов чорвачилигига ихтисослашган булиб, вилоятниниг 29.3 % худудини эгаллайди ва ялпи дишлод хужалик махсулотининг 26.5 фоизини таъминлайди. Бу туманлар ичида Яккабог тумани махсулот етиштиришда устунлик дилади.

Урта агрогеографик районида жойлашган Дехдонобод, Камаши, Чиродчи, Гузор туманлари эса вилоятнинг 28.7 % худудини ишгол дилиб, уларнинг хиссасига вилоят жами дишлод хужалик махсулотининг 25.9 фоизи тугри келади ва асосан лалмикор дехдончилик хамда тог яйлов чорвачилигига ихтисослашган. Уз навбатида, мазкур туманларда яратилган жами дишлод хужалик махсулотининг Чиродчи 42.1 %, Камаши 33.6 %, Гузор 24.3 фоизини беради. Тахлилларни курсатишича, агрогеографик районларнинг дишлод хужалик махсулотлари етиштиришида текислик зонасининг салохияти катта.

Кашдадарё вилояти худудининг 71.8 %, ёки 2046.8 минг гектари дишлод хужалигига яродли ерлар сирасига киради ва шундан экин экиладиган ерлар 677.2 минг гектар ёки 33.1 %, пичанзор ва яйловлар 64.2, куп йиллик экинлар 1.6 ва буз ерлар 1.1 фоизни ташкил дилади (2020 й).

Кишлод хужалик махсулотларини етиштиришда фермер ва дехдон хужаликларининг ахамияти катта. 2020 йил 1 январь холатига кура вилоят ялпи дишлод хужалик махсулотининг 51.8 % дехдончилик, 48.2 % чорвачилик тармогида яратилди. Айтиш жоизки, ушбу махсулотларнинг 40.6 фоизи фермер хужаликлари, долган 59.6 фоизи эса дехдон хужаликлари хиссасига тугри келади. Фермер хужаликлари асосан дехдончилик махсулотларини етиштиришда устунлик дилади. Мазкур тармод пахтанинг 99.3 %, бугдойнинг 86.9 %, зигир ва кунжутнинг 59.2 %, узумнинг 63.4 %, меванинг 57.2 % ва полиз экинларининг 53.3 фоизини яратади. Дехдон хужаликлари эса, чорвачилик махсулотларини

етиштиришда етакчи хисобланади. Масалан, ушбу тармокда гуштнинг 97.4 %, сутнинг 97.9 %, тухумнинг 88.5 %, жуннинг 91.1 %, коракул терисининг 72.5 % етиштирилади; йирик бошли корамолнинг 94.2 %, куй ва эчкиларнинг 85.5 фоизи хам дехкон хужаликларига тугри келади.

Кишлок хужалиги географиясини урганиш, тахлил ва тадкик дилишда картографик усулнинг ахамияти катта. Маълумки, ушбу макроиктисодиёт тармоги, саноат ва ахоли жойлашувидан фарк килиб, унинг худудий ташкил этилиш хусусияти ареал (майдон) куринишига эга. Бинобарин, агроиктисодий тадкикодларда кишлок хужалиги экинлари, уларнинг худудий ихтисослашуви айнан шу шаклда, яъни картографик фон ёки ранг холатида акс эттирилади.

Умуман олганда, Кашкадарё вилояти кишлок хужалигини карталаштиришда куйидаги тур ёки туркум карталарни яратиш мумкин. Бу борада, энг аввало, вилоятнинг табиий-хужалик районлари асос килиб олиниб, уларнинг кишлок хужалик картаси алохида тасвирланиши реал географик манзарани тугри ифодалаб беради. Бу хусусда географ олимлар (Х,одиев Р.А., Смирнов Н.Б., Янгибоев М.Я., Солиев А.С., М.А.Файзуллаев ва бошк.) Кашкадарё вилоятини 2 тадан 5 тагача иктисодий районларга ажратишган. Карталаштириш ишларида бу районлар турли рангда ва чегаралари курсатилган холда тасвирланади.

Шунингдек, кишлок хужалиги буйича яна куйидаги карталарни тузиш мумкин:

- кишлок туманларининг агроиктисодиёт салохияти ёки хар бир гектар ерга (шу жумладан, кишлок хужалигида фойдаланадиган ерларга) канча махсулот тугри келиши;

- худди шундай карта ахоли жон бошига хисобланганда;

- кишлок туманларида фермер ва дехкон хужаликларининг улуши;

- фермер хужаликларининг ер ва сув ресурслари билан таъминланганлиги;

- кишлок туманларида чорвачилик ва дехкончилик тармокларининг хиссаси (рангда ёки карта диаграммада);

- кишлок хужалигида мехнат ресурсларидан фойдаланиш картаси;

- кишлок туманларининг мелиорация-ирригация тизими (инфратузилмаси);

- шахар атрофи кишлок хужалига;

- кишлок туманларининг ер фонди ва унинг таркиби ва бошк.

Ушбу карталарни умумлаштириб, уларни вилоят кишлок хужалик

атласи шаклида хам ташкиллаштириш мумкин. У холда минтака агроиктисодиёт тизимининг худудий ташкил этиш ва бошкариш тугрисида тулик тасаввурга эга булинади. Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, бундай туркум карталар бошка вилоятлар учун хам тузилиши максадга мувофик. Бунда хар бир худуд ёки минтаканинг узига хос табиий географик, демографик хусусиятлари, хужалигининг тармоклар таркиби ва

ихтисослашуви эътиборга олиниши керак. Бу эса олиб борилган тадкикотларнинг илмий ва амалий ахамиятини, уларнинг "географийлигини" янада оширади.

Ер ва сув ресурсларидан кишлок хужалигида фойдаланиш тугрисидаги маълумотларни карталаштириш ва уларни тахлил килиш оркали урганилаётган объектга етарлича далилий кургазмали таъриф бериш мумкин. Уларнинг асосида мавжуд кишлок хужалиги хакидаги маълумотларни катъий худудий кесмада харитага кайд этиш оркали туплаш ва яхлит тизимга солиш ётади, бу эса, уз навбатида, кишлок хужалиги хакидаги хар кандай тавсифни, худуднинг мос кисмидаги табиий шароит билан солиштириш, кишлок хужалиги таърифини табиий мухит турларига киёслаш имконини беради.

Карталар кишлок хужалигини режалаштириш ишларини асослашда хам кулай восита булиб, унинг узаро ички алокаларини очиб бериш, зарур булган тармоклараро мутаносибликни аниклашга ёрдам беради. Маълумки, хар бир худуддаги кишлок хужалиги узининг ихтисоси, жойлашиши, уни ташкил этувчи таркибий кисмларининг узига хослиги билан ажралиб туради. Айнан ана шу узига хослик худуд микёсидаги кишлок хужалигини картага туширишда карталарнинг мазмунини ишлаб чикишни, курсаткичлар танлаш ва уларни кандай усуллар ёрдамида тасвирлашни олдиндан белгилаб беради.

Кашкадарё вилояти кишлок хужалиги тармоги пахтачилик, дончилик, сабзавотчилик, полизчилик, узумчилик, богдорчилик билан бирга, чорвачиликнинг асосий ихтисослашган тармоклар заминида таркиб топган. Ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланиш оркали кишлок хужалигини интенсив ривожлантириш учун мулжалланган йирик масштабли туркум карталарни тузишда асосий эътибор ушбу соханинг узиги хос минтакавий хусусиятларига каратилиш лозим.

Бугунги кунда респубикамизда яратилган атлас ва карталарни тузиш жараёнида тупланган тажриба ва мавжуд услубиётдан фойдаланган холда, уларни такомиллаштириб, Географик ахборот тизими (ГИС) ёрдамида туманлар, фермерлар уюшмаси хамда фермер хужаликларини кишлок хужалиги ишлаб чикаришини бошкариш ва режалаштиришга кумаклашувчи йирик масштабли карталар билан таъминлаш хозирги кунда мутахассислар олдида турган долзарб вазифалардандир.

^озирги кунда мамлакатимиз кишлок хужалигини худудий ташкил этиш ва ривожлантириш масалаларини хал килишда ГИС технологиялар етарлича тадбик килинмаган. Бугунги кунда худудларнинг критик экологик вазияти, глобал иклим исиши жараёнининг минтакамиз учун актуаллиги, иктисодий механизмларнинг бозор иктисодиёти асосларига мос холда модернизациялашуви - кишлок хужалиги тармокларини жойлаштиришда ГИС технологиялардан фойдаланиб, аник тавсиялар ишлаб чикиш имконини беради. Чунки, ГИС технологиялар кишлок

хужалигининг карталарини тайёрлашда, бошкариш, режалаштириш ишларида мавзули ва мажмуали карталарни яратишнинг кенг имкониятли воситаси хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Колосовский Н.Н. Избранные труды. - Смоленск: Ойкумена, 2006. -336 с.

2. Крючков В.Г. Территориальная организация сельского хозяйства. (Проблемы и методы экономико-географического исследования). - М.: Мысль, 1978. - 268 с.

3. Лапкин К.И. Размещение и спезиализация сельсохозяйственного производства по зонам и районам Узбекской ССР. - Ташкент: Фан, 1988. -390 с.

4. Носонов А.М. Территориальные системы сельского хозяйства (экономико-географические аспекты исследования). - М.: Янус-к, 2001. -324 с.

5. Ракитников А.Н. Избранные труды - Под ред. В.Г.Крючкова. -Смоленск: Ойкумена, 2003. - 472 с.

6. Солиев А. Иктисодий география: назария, методика ва амалиёт. -Тошкент: Камалак, 2013. - 184 б.

7. Файзуллаев М.А. Жанубий Узбекистон чул худудларида кишлок хужалиги ривожланишининг иктисодий географик омиллари. Геог. фан. фалс. докт.... дис. автореф. - Т., 2017. - 47 б.

8. Евтеев. О.А. Проектирование и составление социально-экономических карт/О.А.Евтеев. М.: Изд-во МГУ, 1999. 224 с.

9. Авезов С.А. Ер-сув ресурсларидан фойдаланишда картографик методнинг ахамияти (Хоразм вилояти мисолида)//Узбекистон География жамияти ахбороти. - Т., 2009. 34-жилд. - Б.174-176.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.