Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЭКИНЛАРИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ОБ-ҲАВО ВА ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЭКИНЛАРИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ОБ-ҲАВО ВА ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
7
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги / табиий ресурс / пахта / ишлаб чиқариш / кооперация / модел / ривожлантириш / family / family support / family strengthening / public-private partnerships

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мухаммадиева А.Д.

Қишлоқ хўжалиги экинларининг хосилдорлигига об-ҳаво ва табиий ресурсларнинг таъсири ўрганилган ва бир қанча чет эл тажрибаларини амалга ошириш шаклларининг асосий мазмун-моҳияти очиб берилган. Қишлоқ хўжалигида фаолият юритишининг давлат-хусусий шериклигининг ўзига хос хусусиятлари кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF WEATHER AND NATURAL RESOURCES ON THE PRODUCTIVITY OF AGRICULTURAL CROPS

The essence of the form of public-private partnership implemented in his projects in the field of family support in the territory of the mahallahas been substantively revealed. Features of the functioning of public-private partnerships in the family are disclosed.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЭКИНЛАРИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ОБ-ҲАВО ВА ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

Мухаммадиева А.Д.

ТИЦХММИ МТУ нинг Царши ирригация ва агротехнологиялар институты уцитувчиси

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ ЭКИНЛАРИНИНГ ХОСИЛДОРЛИГИГА ОБ-ХДВО ВА ТАБИИЙ РЕСУРСЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

Аннотация. Цишлоц хужалиги экинларининг хосилдорлигига об-уаво ва табиий ресурсларнинг таъсири урганилган ва бир цанча чет эл тажрибаларини амалга ошириш шаклларининг асосий мазмун-моуияти очиб берилган. Цишлоц хужалигида фаолият юритишининг давлат-хусусий шериклигининг узига хос хусусиятлари курсатилган.

Калит сузлар: цишлоц хужалиги, табиий ресурс, пахта, ишлаб чицариш, кооперация, модел, ривожлантириш.

Mukhammadieva A.D.

TIQXMMI of MTU Counter irrigation and agrotechnologies teacher of the institute

INFLUENCE OF WEATHER AND NATURAL RESOURCES ON THE PRODUCTIVITY OF AGRICULTURAL CROPS

Resume: The essence of the form ofpublic-private partnership implemented in his projects in the field offamily support in the territory of the mahallahas been substantively revealed. Features of the functioning ofpublic-private partnerships in the family are disclosed.

Key words: family, family support, family strengthening, public-private partnerships.

Кириш

Пахта дунёнинг куплаб мамлакатларида узок даврлардан буён етиштирилади. Пахтанинг асосий ватани Х,индистон хисобланади. Хрзирги даврда пахта дунёнинг 80 дан ортик давлатларида ишлаб чикилади. Пахтанинг асосий ишлаб чикарувчилари - Хитой, А^Ш, Х,индистон, Узбекистан, Покистон, Бразилия, Миср, Туркия, Мексика, Австралия хамда Судан хдсобланади ва улар улушига дунёда ишлаб чикарилаётган пахтанинг 80 фоизи тугри келди. Кейинги йилларда пахта хом ашёси ва унинг толасини ишлаб чикариш буйича КХР биринчи уринни эгаллайди.

Статистика маълумотларга кура, Узбекистонда 1 гектар пахта толасининг хосилдорлиги 719-785 килограммга тенг булган. Бу бошка давлатларга караганда уртача курсаткич хисобланади. 1-жадвал

маълумотлари пахта хосилдорлиги 1913 йилдан 1960 йиллар уртасидаги энг ю;ори усиши 19,6 центнер/га булган.

1-жадвал

Узбекистон ва бошка собик иттифокдош республикаларда пахта __хосилдорлиги__

Экин майдони, Ялпи х,осил, Х,осилдорлик,

минг. га минг т. ц/га

Ииллар жумладан, жумладан, жумладан,

жами ингичка толали жами ингичка толали жами ингичка толали

1913 702 744 10,8

1928 971 789 8,1

1940 2076 179,0 2237 166,0 10,8 10,8

1950 2316 3539 15,3

1960 2192 191,1 4289 315,8 19,6 15,3

1970 2746 266,2 6890 624,3 25,1 24,7

1971-1975 2810 285,4 7667 655,7 27,3 23,1

1976-1980 3043 348,3 8547 794,0 28,1 22,7

1981-1985 3243 443,4 8314 1087,7 25,6 24,6

1985 3320 481,0 8755 1141,4 26,4 23,8

1986 3441 498,0 8233 1190,6 23,7 23,9

1987 3524 487,0 8089 1182,3 22,7 24,3

1988 3421 545,3 8994 1332,8 26,3 24,5

Манба: [6] маълумотлари асосида тайёрланган

Кейинги усиш суръатлари 1960 йилдан 1988 йилгача 22,7 центнердан

28,1 центнергача булган.

2-жадвал

Узбекистон Республикасида пахта етиштиришнинг иктисодий

курсаткичлари динамикаси

Ииллар Жами экин майдони, минг га Ялпи х,осил, минг т. Х,осилдорлиги, центнер/га

2010 1342,5 3404,0 25,4

2011 1329,2 3500,0 26,3

2012 1308,3 3460,1 26,4

2013 1308,8 3361,2 25,7

2014 1301,5 3400,2 26,1

2015 1298,1 3361,3 25,9

2016 1265,1 2959,0 23,4

2017 1201,2 2853,9 24,0

2018 1108,2 2285,6 20,9

2019 1191,5 2827,5 23,7

2020 1034,0 3082,0 29,8

-—о---

Манба: УзР Давлат статистика ;умитаси маълумотлари аосида тайёрланди

Узбекистон Республикаси буйича 2010-2020 йилларда пахта хосилдорлиги бир гектаридан 20,9 центнердан 29,8 центнер оралигида

булган. 1-2-жадваллар курсаткичларининг таккослама тахлили шуни курсатадики, пахта хосилдорлиги 1913-1960; 1970-1988; 2010-2020 йиллар давомида мос равишда уртача 13,0 ц/га; 25,6 ц/га; 25,2 ц/га тенг булган.

Тахлилларга кура, 2019 йилда пахта хосилининг 73 фоизи айнан пахта-тукимачилик кластерлари хиссасига тугри келган. Уларда анъанавий экин ерларига нисбатан уртача 4,1 центнер юкори хосил олинган. Жумладан, 13 та кластерда хосилдорлик 2018 йилдагига Караганда 1,5 баробар, 4 та кластерда 2 баробар усган. Ушбу тизим асосида юртимизнинг 40 туманида пахта етиштириш борасида охирги ун йилдаги энг юкори курсаткич кайд этилди. Бундан пахтачиликдаги янги йуналиш канчалик самарали эканини англаш кийин эмас. Жорий йилда эса пахта-тукимачилик кластерлари сони 88 тага етказилиб, улар умумий пахта майдонининг 87 фоизини камраб олади23.

Пахта хосилдорлиги кейинги йилларда усиш тенденциясига эга булиб, бу пахта етиштиришнинг агро-технологик тадбирларининг такомиллаштирилиши билан боглик хисобланади.

Пахта хосилдорилиги омилларга богликдигини тахлил килиш ва прогнозлаш купрок эконометрик усулларни куллашни талаб этади.

Узбекистонда пахта ва бошка экинларга ёруглик, иссиклик, намлик ва бошка омиллар катта таъсир этади. Сугориш натижасида, пахта етиштириладиган худудда пахтанинг усиши ва ривожланиши учун зарур булган яхши намлик таъминоти яратилади. Ушбу омилларнинг энг бекарор ва узгарувчанлиги харорат режими булиб, у айни пайтда пахтанинг ривожланиш тезлигини белгилайдиган асосий омил хисобланади.

Тадкикотчилар илгари иклим узгаришига мослашиш зарурлигини кайд этишган24. Бундай тадкикотлар шуни курсатдики, усаётган экинлар

25

хароратининг ошиши натижасида уларнинг вегетация даври кцскаради .

Узбекистоннинг пахта етиштирувчи минтакалари куруклик, иссиклик ва ёругликнинг куплиги билан ажралиб туради. Бу ерда куёшли кунларнинг йиллик йигиндиси 2500-3000 соатни ташкил кцлади. Хдвонинг паст намлиги юкори харорат билан биргаликда кучли куёш нурланиши юкори бугланиш тезлигини аниклайди: йилига шимолда 900 мм дан жанубда 1500 мм гача.

Пахтанинг вегетация давридаги иссиклик ресурслари буйича ишлаш харорати йигиндиси билан тавсифланади: жанубда Сурхондарё ва Кашкадарё вилоятлари водийларида 2300 дан 3100 даражагача, шимолда 1900-2300 даража Амударё, Хоразм вилояти ва Коракалпогистон

23 Пахта сотишдаги эркинлик фермер ва дехконларимиз манфаатлари тулик таъминланишига хизмат килади. Электрон манба: https://strategy.uz/index.php?news=881

24 Stulina, G., Madramootoo, C. (2005) Adaptation Water Resources Management to climate change condition in Aral Sea Basin, Alberta.

25 Stulina, G., Usmanov, V. (2002) What is to expert in agriculture in view of climate change. Dialogue on water and climate: Aral Sea Basin case study, Project N 12.130.021, Tashkent

Республикаси. Узбекистоннинг пахта етиштирувчи минтакаларида сову; даврнинг узок; давомийлиги 155 дан 245 кунгача.

Тошкент ва Андижон вилоятларидаги пахтачилик хужаликлари кщп омилли регрессия модели мисолида уртача тупрок бонитет баллари 50-60 ва 70-75 булган бир катор хужалик шартлари учун тупрокдаги гумус ва минерал угитларнинг пахта хосилдорлигига таъсири урганилди.

Пахта хосилдорлиги (У) ва гумус таркибининг модели шаклга эга Y=19,08+10,7G

Тупрокдаги гумуснинг 1% га усиши билан пахта хосили 10,7 центнерни ташкил этиши, омилларнинг узаро богликлигининг юкори даражаси 0,98 га тенг булган корреляция коэффициенти билан тасдикланади.

Хрсилдорлик ва тупрокдаги гумус микдори ва минерал угитлар (А) уртасидаги богликлик модели шаклга эга.

Y=17,2+12,4G+3,9A(r=0,988)

Моделда 70-75 балл билан тупрокдаги гумуснинг 1% купайиши 12,4 центнерни, минерал угитлар -3,9 ц. ташкил килади. Буларнинг барчаси тупрок таркибида гумус тупланишининг юкори самарадорлигидан далолат беради.

Маълумки, кишлок хужалигида ишлатиладиган ресурслар самарадорлиги экинлар хосилдорлигида намоён булади. Пахтачилик, дон ишлаб чикариш билан биргаликда асосий дехкончилик тармоги хисобланади. Саноат тармокларида ишлаб чикариладиган ресурсларининг катта кисми пахтачиликда фойдаланилади. Шу боис кишлок хужалиги ресурслари самарадорлигининг тахлили пахтачилик тармоги мисолида амалга ошириш мумкин.

Пахта хосилдорлиги ва унинг усишини белгилаб берувчи омилларнинг таъсири бир-бирига узаро боглик хисобланади. Аммо уларга алохида омиллар таъсирларининг оддий йигиндиси сифатида караш мумкин эмас. Шунинг учун пахта хосилдорлигига ишлаб чикариш омилларининг таъсирини тахлил килишда барча омилларнинг умумий таъсирини хисобга олган холда ёки алохида олинган хар бир омил таъсирининг микдорий курсаткичини аниклаш лозим. Куйилган ушбу масала пахта хосилдорлигининг бир омилли ёки куп омилли эконометрик моделларини тузиш оркали хал этилади. Мазкур масалани тадкик этиш учун Андижон вилояти Баликчи тумани пахтачилик тармогининг куп йиллик статистик маълумотлари олинди. Статистик маълумотлар асосида регрессион тахлилнинг куп омилли ва бир омилли моделлари тузилди.

Маълумки, пахта хосилдорлигига бошкариладиган ва бошкарилмайдиган омиллар таъсир курсатади. Бошкариладиган омилларга - ер хайдашдан бошлаб, токи хосилни йигиб олгунга кадар амалга ошириладиган агротехник тадбирлар гурухлари оркали шаклланадиган омилларни киритиш мумкин. Ушбу гурухга кирувчи омиллар хакидаги

ахборотлар бизнес - режа, хужаликнинг молиявий - иктисодий фаолиятига доир хисоботларда уз ифодасини топади. Айни пайтда бошкарилмайдиган омиллар - тупрок таркибидаги гумус (баллда улчанади), иссиклик, ёгингарчилик даражаси хакидаги ахборотлар махсус манбалардан куп йиллик кузатишлар натижасида йигилиб борилади. Ахборотларнинг узига хос хусусиятлари, туликлиги ва хакконийлиги пахта хосилдорлиги моделини ишлаб чикишда асосий роль уйнайди. Алохида минтака учун хосилдорлик моделига киритиладиган омилларни танлаш хам ана шу ахборотларни мавжудлигига асосланади.

Шуларни хисобга олиб, куриб чикилаётган Баликчи тумани учун пахта хосилдорлигининг (У) эконометрик моделига куйидаги омиллар киритилди: х1 - ернинг уртача бахоси (балл бонитети); х2 - киритилган маъданли угитлар (харакатдаги моддалар/ц); х3 - мехнат сарфи (одам-кун/га); х4 - иш хаки (минг сум/га).

Натижада куйидаги куп омилли чизикли регрессия тенгламаси олинди:

Y = 17,7 + 0,18 Xl + 0,73 X2 - 0,035 xз + 0,02 X4; (1)

Моделнинг куплик корреляция коэффициенти ^)-0,78 га тенг. Ер бонитет балли (х1) 1 балга ошса, пахта хосили 0,18 центнерга, маъданли угитлар (х2) микдори 1 центнерга куп ишлатилса, пахта хосили 0,73 центнерга усиши мумкин. Моделда кул мехнати сарфи (х3) ошиши пахта хосилини усишига салбий таъсир курсатади, аксинча иш хаки (х4) ошиши эса ижобий таъсирга эга. Умуман олганда, моделда барча танлаб олинган омиллар пахта хосилдорлиги билан жипс богланган. Буни куплик детерминация коэффициентининг киймати хам тасдиклайди ^=0,425). Ушбу холат куйидаги хулосага келиш имконини беради: пахта хосилдорлигининг тахминан 42,5 фоизга узгариши тадкик этилаётган омилларнинг таъсири билан шартланган. Бунда шуни назарда тутиш лозимки, замонавий дастурий мажмуалар мультиколлиниарликни тадкик этиш ва узаро функционал богликликка эга булган куплаб омилларни ажратиб куйиш имконини беради.

Бизнингча, самарадорлик курсаткичи сифатида пахта хосилдорлигининг мехнатга хак тулаш кийматига богликлигини алохида тадкик этиш максадга мувофик хисобланади. Мехнатга хак тулаш даражаси канчалик юкори булса, ишчиларда янада самарали ва сифатли мехнат килишга кизикиш шунчалик юкори булиши керак хамда пахта хосилдорлиги хам шунчалик юкори булади.

Пахта хосилдорлиги хажмининг иш хаки даражасига богликлигини аниклаш учун Баликчи тумани пахтачилик тармоги маълумотлари мисолида пахта хосилдорлиги ва иш хаки тулаш даражаси уртасидаги жуфт корреляцион богликлик тадкик этилди. Ушбу жуфт богликликнинг регрессия тенгламаси куйидаги куринишга эга:

У = 12,05 +0,07 х, (2)

Бу ерда, Y - пахтанинг хосилдорлиги, ц/га,

х - иш хаки даражаси, минг сум.

Ушбу (2) регрессия тенгламаси озод хадининг киймати шундан далолат берадики, иш хаки учун энг кам харажатлар амалга оширилганда пахтанинг хосилдорлиги 12,05 ц/га ни ташкил килиши мумкин. Яъни пахта хосилдорлигининг бундай хажмини туман шароити учун 1 гектаридан олинадиган биологик, потенциал ёки ноаник пахта хом ашёси хосили сифатида тавсифлаш мумкин.

Эхтимол кутилган хосилнинг етиштирилмаганлигига ушбу моделда хисобга олинмаган бошка омиллар таъсир курсатишидир. Шу билан бир вактда мехнат хакининг даражаси чексиз ортиб бориши ва бу пахта хосилдорлигининг чексиз усишини келтириб чикариши мумкин эмас. Мехнат хаки омили пахта хосилига таъсир этувчи бошка омиллар билан уйгунлашган холдагина кутилган натижага эришишга имкон беради.

Пахтачиликка ихтисослашган фермер хужаликлари ривожланишини белгилашда (бизнес режани асослаш) пахта хосилдорлигининг кутилаётган даражасини прогнозлаш мухим урин тутади. Пахта хосилдорлигини прогноз килишда юкорида (1) ишлаб чикилган куп омилли эконометрик моделдан фойдаланиш мумкин. Бунда моделда иштирок этаётган хар бир ишлаб чикариш омилининг вариантлар буйича фермер хужаликларида прогноз даври мобайнида узгариши хисобига пахтадан ишлаб чикариш ресурслари сарфи хисобига кушимча хосил олиш имкониятлари бахоланди. Моделнинг биринчи узгарувчи омили (х1) туман сугориладиган ерлари балл бонитети булиб, унинг ошиши фермер хужаликларида пахта-дон-беда экинларини навбатлаб экишни жорий этиш хамда ерни чорвачиликдан олинган органик угит билан бойитиш натижасида юз беради. Шу боис фермер хужаликлари учун хам биринчи вариант26 прогнозида ер балл бонитети унинг уртача даражасида яъни 50 балл килиб олинди. Бунда навбатлаб экишни жорий этишнинг кечикиши эхтимоли, органик угитлардан фойдаланиш эса факат ернинг хозирги унумдорлигини ушлаб туриши мумкинлиги кузда тутилган. Иккинчи вариантда эса навбатлаб экишни кенг амалга ошириш эхтимоли йирик фермерларда юкори, ер майдони буйича уртача фермер хужаликларида эса бу имконият нисбатан паст. Шу боис 2-вариант прогнози учун х1 нинг киймати йирик фермер хужаликлари учун 60, урта фермер хужаликлари учун 58 балл даражасида олинди. Ушбу омил хисобига гектаридан 9 центнердан 10,5 центнергача кушимча пахта хосили олиш мумкин (3-жадвал).

26 Прогноз 2-вариантда амалга оширилди. Биринчи вариант пахта хосилдорлигига таъсир этувчи ишлаб чикариш омилларнинг пассив (паст) узгаришини, иккинчи вариант эса уларнинг узгариши иктисодиётни актив (юкори) усишига мос равишда фаол булишини кузда тутади.

3- жадвал

Баликчи туманида пахта хосилдорлигини эконометрик модел

курсаткичлари асосида прогноз вариантлари*_

Узгарувчи омиллар Улчов бирлиги Корреляция коэффициенти (*, i = 1,4) Узгарувчи омилларнинг истикбол учун кабул килинган кийматлари

Иирик фермер хужаликлари Урта фермер хужаликлари

1- вариант 2- вариант 1- вариант 2- вариант

Х1 балл 0,18 50 60 50 58

Х2 хм/ц 0,73 1,6 2,0 1,2 2,0

Х3 одам-кун/га -0,035 62,5 56,8 72,5 68,7

Х4 минг сум/га (иш хаки) 0,02 1136,5 1136,5 1145,6 1145,6

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

а0 ц/га 17,7 17,7 17,7 17,7 17,7

Y ц/га - 28,2 30,5 28,0 29,6

Манба: пахта хосилдорлигини куп омилли модели (1) асосида тузилган.

Пахта хосилдорлигига ижобий таъсир этувчи мухим омиллардан яна бири - бу пахтачиликда минерал угитлардан фойдаланиш (х2) даражаси хисобланади. Минерал угитлар нархининг кескин ошиб бориши пахтачиликда ундан илмий асосланган норма ва нисбатларда фойдаланиш имкониятини чегаралаб куяди.

Шуларни хисобга олганда фермер хужаликлари пахтачиликда минерал угитлардан тулик фойдаланиши, улар ишлаб чикараётган пахта хом ашёсига белгиланаётган нархни ошишига узвий богликдир. Шуни хисобга олиб прогноз вариантлари буйича фермер хужаликларини пахтачиликда минерал угитлардан фойдаланиш нормалари белгиланди. Улар хозирги нормалардан 35-60 фоизга куп хисобланади.

Хрзирги кунда кишлок хужалигида бир гектар ерда пахта етиштириш учун 8 ой давомида 2 кишининг вакти сарфланиши белгиланган (меъёр сифатида). Шуларни хисобга олиб биз туман пахтачилигида агротехник ишларни механизациялаш имконияти юкорилигини хамда технологик карта буйича мехнат сарфини хисобга олиб бир гектар пахта учун мехнат сарфини белгиладик. Туман пахтачилигада мехнатга хак тулаш даражаси пахта нархини шакллантириш асосига куйилган даражаларда олинган ва улар прогноз вариантлари буйича йирик фермер хужаликларида вариантлар буйича 1136,5 минг ва 1145,6 минг сумни ташкил этади.

Эконометрик моделга киритилган ишлаб чикариш омилларининг прогноз даврига кабул килинган кийматларида йирик фермер хужаликларида вариантлар буйича пахта хосилни бир гектардан 10,5 (1 -вар.) ва 12,8 (2-вар.) центнердан кушимча олиш мумкин. Уртача фермер

хужаликлари буйича ишлаб чикариш омиллари хисобига пахта хосили 10,3 ва 11,9 центнер булиши кутилади. Ушбу курсаткичларда уртача бир гектардан йирик фермер хужаликларида 28,2 ц (1-вар.) ва 2-вариант буйича 30,5 ц пахта хосилдорлигини кутиш мумкин. Уртача фермер хужаликларида пахта хосилдорлиги прогноз вариантлари буйича гектарига йирик фермер хужаликларига нисбатан 0,2 ц (1-вар) ёки 0,9 ц (2-вар.) паст булиши мумкин.

Баликчи туманида пахта хосилдорлигининг прогноз килинган даражасида (I ва II вариант) 2019 йилга белгиланган пахта майдонларидан жами туман буйича 1-вариант прогнозида 29071 тонна ва 2-вариантда 31442 тонна пахта хом ашёси ишлаб чикарилиши мумкин. Шундан 98,5 фоизи фермер хужаликлар улушига тугри келади.

Баликчи тумани буйича йирик фермер хужалигида бир гектар пахта майдонидан олинган даромад 58,8 млн. сумни (1-вар.), 2-вариант буйича эса63 млн. сумни ташкил этади. Бир тонна пахта хом ашёсидан варинатлар буйича олинган фойда 183,3 млн. сумдан 19,9 млн. сумгача тугри келади. Бунда пахта ишлаб чикаришнинг уртача рентабеллик даражаси туман буйича 17,8% булиши мумкин.

Хулоса килиб айтганда, пахта ишлаб чикаришнинг ушбу рентабеллик даражаси туман фермер хужаликларининг молиявий-иктисодий баркарорлигини таъминлайди, бу уларнинг кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш имкониятини ва мехнатга хак тулашни купайтиришга кенг йул очиб беради. Ушбу хисоб - китоблар натижалари тавсия этилган эконометрик моделлар, моделлаштирилаётган жараённи узида тугри акс эттиришини ва улардан пахтачиликни ривожлантириш истикболларини белгилашда фермерлар ва туман мутахассислари фойдаланиши мумкин эканлигини курсатади. Тавсия этилган моделни ва уларни амалга тадбик этиш ёндашувини бошка худудларда пахтачиликда ишлаб чикариш ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини тахлил ва прогноз килишда куллаш мумкин.

Хулосалар:

1. Минтакада етиштирилган турли хил кишлок хужалиги экинларининг районлаштирилган навларининг йиллик пишиши иссиклик ресурсларини таъминлаши керак.

2. Усимликлар усиши ва ривожланишининг хар бир боскичининг уташи учун - уни униб чиккандан то гуллашгача, мева хосил булишига, пишиб етишигача усимлик учун керакли микдордаги самарали харорат керак, бу фазалар давомийлигини, умуман вегетация даврининг давомийлигини ва сув сарфини узгартириш имкониятига боглик.

3. Иклим шароитининг узгариши, хароратнинг кутарилиши хосилнинг пишиши учун зарур булган самарали харорат йигиндиси тупланиш даври узгаришига олиб келади.

4. Иктисодий карорларни кабул килиш учун бахолашлар ва прогнозлар кутилаётган натижанинг аник микдорий хусусиятларини уз ичига олиши керак;

5. Экинларнинг пишиб етилиш вакти ва кутилаётган хосилдорлиги тугрисида микдорий маълумотлардан куйидаги холатлар учун фойдаланилади:

а) кишлок хужалиги ишлаб чикаришни режалаштириш ва бошкаришда;

б) кишлок хужалиги махсулотларини кабул килиш ва таркатиш билан боглик иктисодий карорларни кабул килишда;

в) озик-овкат махсулоти етарли ёки ортикча булган такдирда тадбирларни ташкил килишда;

д) озик-овкат махсулотларини етказиб бериш буйича иктисодий ва халкаро шартномаларни тузиш учун.

Ушбу маълумотларнинг истеъмолчилари кишлок хужалиги ишлаб чикариш ва режалаштириш органларининг менежерлари ва мутахассислари булиб хисобланади. Прогнозларнинг таъсири ишлаб чикаришни режалаштириш ва нархларни прогнозлаш сохасида намоён булади. Бундай маълумотларга бутун дунёда эхтиёж жуда катта, чунки у сиёсат, иктисод ва савдо билан боглик куплаб масалаларни хал килишда ишлатилади. Европа тараккиёт комиссияси мутахассисларининг фикрига кура, прогноз аниклигининг 1 фоизга ошиши амалда бундай прогнозни олишга сарфланган барча маблагларни оклайди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Абдуллаев А. К., Холбаев Г. Х., Султашова О. Г. Методика агрометеорологических прогнозов урожайности хлопка-сырца по Республике Каракалпакстан и Хорезмского вилоята. Электрон ресурс: https://uz.denemetr.com/docs/769/index-330868-1.html

2. Беркинов Б.Б. Моделирование систем ведения сельского хозяйства. Т.: Фан, 1990. 128 с.

3. Кузиев К.Ф. Региональные особенности развития сельского хозяйства в Узбекистане в условиях дефицита водных ресурсов// Региональная экономика: теория и практика. -2018, -Т. 16. № 4.-С.711-723.

4. Лебедева В.М., Страшная А.И. Основы сельскохозяйственной метеорологии. Том II. Методы расчетов и прогнозов в агрометеорологии. Книга 2. Оперативное агрометеорологическое прогнозирование. Обнинск: ФГБУ «ВНИИГМИ-МЦД», 2012. - 216 с.

5. Материалы по проекту «Адаптация управления водными ресурсами трансграничных вод бассейна Амударьи к возможным изменениям климата». Отчет по позиции «2.3. Моделирование водопотребления с/х культур с учетом влияния изменения климата».

6. Муминов Ф.А. Погода, климат ва хлопчатник. Монография. Ленинград. 1991 г. 189 с.

7. Хлoпчaтник. Элек^н pecypc: https://collectedpapers.com. ua/ru/agroclimatology/bavovnik

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.