CC BY
11М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университетшщ студенттерi
Еылыми жетекшi -АМАНБЕК ЭЗИЗА ЖЕЩСБЕКЦЫЗЫ
ТаразДазак;стан
1. ^ан мен лимфа
2. ^анныц формалык элементгерi
3. Эритроциттер
4. Лейкоциттер
5. ^ан пластинкалары
6. ^ан топтары
^ан саргылттау келген суйык зат - плазмадан жэне оныц iшiнде жYзiп журген кан жасушаларынан, ягни пiшiндi элементтерден турады. Ересек адамда канныц курамы салмагыныц 6-8 пайызга тец. ^ан жасушалары кызыл тYЙiршiктер мен ак тYЙiршiктер, кан пластинкалары- тромбоцитттер. Плазма кан курамыныц 52-58 пайызына тец, кан жасушалары 42-48-га тец.
Плазманыц курамы. Оныц 90-92-i судан, калганы кургак заттардан куралган. Соцгыларыныц 8-9-i органикалык заттар, оныц iшiнде белок 6-8 пайыз, 0,9-1 пайыз бейорганикалык заттар. Булардыц кeбi ас тузы органикалык заттардыц кeбi белоктар: альбумин, глобулин, фиброноген. Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобулиндер бауырда жэне суйек кемiгiнде, кек бауырда лимфалык тушндерде тYзiледi. Булармен катар плазмада глюкоза, липидтер, CYт кышкылы, пировиноград кышкылы жэне молекуласында азоты бар заттар, тYрлi ферменттер, гормондар, витаминдер, пигменттер, ерiген кYЙiнде оттегi, K6MÍp к;ыищылды газ, азоты болады.
Эритроцит - (грекше erytros - кызыл, cytos - жасуша) канныц кызыл тYЙiршiктерi. Олардыц саны еркек пен эйелде бiрдей емес. Ер адам каныныц эр литiрiнде 4,5-5,0 х 10 12 эритроцит болады. Эйел канында бул кeрсеткiш аздау: 3,7-4,5 х 1012. Эритроцит саныныц калыптант тыс басым болуы эритроцитоз, ал аз болуы эритроцитопения деп аталады. Булар сау адамдарда да наукастарда да кездесед^ сондыктан олар физиологиялык жэне патологиялык болып екi топка белшедь Сондай-ак абсолютт эритроцитоз бен эритроцитопения угымдары да бар. Эритроцит саныныц абсолютпк eзгеруi оныц CYЙек кемшнде тYзiлуiнде жэне канга ету шапшандыгына байланысты.
Абсолюттiк эритроцитоз - тшде оттегi азайганда болады. Гипоксия салдарынан бYЙректен кеп мелшерде эритропоэтиндер белшш шыгады. Олар эритроциттердiц CYЙек кемшнде тYзiлуiн жэне канга eтуiн тездетедь Сау адамда гипоксия ауаныц бароме^рлш кысымы темендеген жагдайда, ягни бшк тауга шыккан кезде не кабинасы ашык самолетпен
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3,5-5 мьщ/м бшкпкке кетершген сэтте кездеседi. Сыркаттаетан кезде болатын абсолюттiк эритроцитоз екпе мен журектщ созылмалы ауруларга ушырауыныц салдары не кан аурулары кезiнде де болуы мYмкiн.
Салыстырмалы эритроцитоз канныц суйык белiгi - плазманыц азаюынан болады. Адам кара жумыс ютеп катты терлегенде, не ыстык уакытта термен бiрге курамындагы суы сыртка шыгады да кан койылады. Осыган орай эритроцит саны кебейедi.
Адам кара жумыс iстеген кезде де канда су азаяды жэне кекбауырдыц жиырылуы кYшейедi. Кекбауыр эритроциттер депосы болгандыктан жиырылган сэтте канга кеп мелшерде эритроциттер шыгады.
Сыркаттанган кезде пайда болатын салыстырмалы эритроцитоз да канныц койылуына байланысты. Мэселен, катты ш еткенде онымен бiрге сыртка кеп мелшерде су шыгады, кейде су дене куыстарына жиналады. Осыныц салдарынан плазма келемi азаяды да кан койылады.
Сау адамда эдетте абсолютпк эритроцитопения болмайды. Ол каны азайган (анемия) наукас адамга тэн. Анемия кезшде CYЙек кемiгiнде эритроциттер тYзiлуi темендейдi не шала жетшген эритроциттер канга шыга бастайды. Салыстырмалы эритроцитопения канныц суйылуына байланысты. Бiрден шектен тыс кеп шай не осынша кымыз iшсе бiраз уакыттай кан суйылуы мYмкiн. Бiрак канда су турактылыгын (гомеостаз) сактайтын механизмдер денедеп артык суды тез сыртка шыгарады. Адам кансыраганда 1-2 тэушк етiсiмен кан суйыла бастайды, эритроциттер CYЙек кемiгiнде тек 4-5 тэулштен кейiн тYзiлiп, канга шыга бастайды. Оган дейiн кан тамырларына тш-аралык суйыктыктар етедi де м^ндагы канныц келемш арттырады, сейтiп 1-2 ^ндей кан суйылган кYЙiнде калады. Бiрден кеп мелшерде изотониялык ерiтiндi куйса да бiразFа дейiн суйылады.
Эритроцит - ядросыз екi жаFы ойыс келген децгелек жасуша. Ол ядросынан CYЙек кемiгiнде ететiн эритропоэз кезшде айырылады. МYныц биологиялык мэнi мынада: жасуша ядросыныц орнын оттегiн тасымалдайтын гемоглобин жайлайды, ядросыз эритроцит ез денесшдеп заттарды тотыктыру Yшiн оттепн жумсамайды. ОсыFан байланысты оныц оттепн тасымалдау кызмет кYшейедi.
Келденецiнен караFанда эритроцит гантелге уксайды: оныц диаметрi 7,2-8,0 мкм, как ортасындаFы ойыс жершщ жуандыFы 1,5-2,0 мкм, ал жасуша жиегшщ жуандыFы 2,5 мкм. ШшЫ гантел тэрiздi болFандыктан эритроциттщ капилляр кабырFасымен тYЙiсетiн беткейi Yлкен.
Жасушаныц диаметрi мен пiшiнi сыркаттаетан кезде езгеруi мYмкiн. Диаметрi 8,1 мкм-ден асса, эритроцит макроцит деп, ал 7,2 мкм-ден кем болса микроцит деп аталады.
Эритроцит бетшщ ауданы 140 мкм2. Бiр адам канындаFы барлык эритроциттердi жазык жаFымен жаткызып катар орналастырса, олардыц ауданы 3000 м2 болар едь Осындай аумаFы Yлкен эритроциттер жазы^ынан оттегi тiнге жаксы етедi. Эритроцит тыныс алу кызметш орындауFа кажет биологиялык курылым.
Эритроцит протоплазмасында тор тэрiздi стромасы бар, сырт жаFынан белок пен липоидтан туратын мембранамен капталFан. Эритроцит мембранасы иондарды iрiктеп еткiзедi. Мембрананыц Na+, К+, Са2+ катиондарына етiмдiлiгi ете нашар, ал С1" жэне НСО3, сутегi жэне гидроксил (ОН) иондары тез етедь Сондыктан эритроцит пен кан плазмасыныц минералдык курамы бiрдей емес. Эритроцитте калий иондары басым, ал плазмада керiсiнше, натрий иондары кебiрек.
Эритроцит курамында 37% курFак заттар бар, ал CYЙекте курFак зат 42%. Демек, денедеп CYЙектен кейiнгi ец ты^ыз жасуша - эритроцит. Сонда да эритроцит икемд^ созылFыш, Yлкен болFанымен, ол жiцiшке капилляр аркылы ете алады.
Эритроциттегi курFак заттардыц кебi (90%) гемоглобиннен, ал калFаны (10%) баска органикалык жэне бейорганикалык заттардан турады. Эрбiр эритроцитте 300 млн-дай гемоглобин молекуласы болады.
Гемоглобин химиялык курылымы жаFынан - хромопротеид, м. с. 68000. Гемоглобин 1 молекула глобин жэне 4 гем молекуласынан турады.
Адам денесшде 5 литр к;ан, ал мунша к;анда 700-800 гр гемоглобин бар.
Гемоглобин
Молекула кислорода
Гем
Гемолиз - эритроциттщ кабыгы жарылып немесе iрiп iшiндегi гемоглобиннщ плазмага шыгуы. Муны гемолизденген кан деп атайды. Ол эдетте меп мeлдiр. Гемолизднеген кан куйылган пробирка аркылы ^н сэулесi eтедi. ТYсi кызыл лак тYсiндей, сондыктан ондай канды лак тэрiздi кан деп атайды. Эсер ететш тYрткiлер тYрiне карай гемолиздi бiрнеше тYрге белуге болады.
1. Физиологиялыц гемолиз - сау адамда болады. Денедеп ескiрген эритроциттер жарылып, олардыц орнына CYЙек кемiгiнен шыккан жас эритроциттер канга тYседi.Эритроцит 120-130 кYн жасайды. Ескiрген эритроциттердщ бiразы бауырда, кепшшп кек бауырда гемолизденедi. Сондыктан кек бауыр эритроциттер "моласы" деп те аталады.
2. Осмостыц гемолиз - эритроциттщ iшi сыртындагы осмостык кысым айырмашылыгынан туады. ^анга осмостык кысымы аз (гипотониялык) ерiтiндi куйса, эритроциттщ шше су кiредi де ол iсiнедi, судыц кiруi токтамаса эритроциттщ кабыгы жарылып, iшiндегi гемоглобин сыртындагы ершнд^е шыгады. Сейтш кан гемолизге ушырайды. Бiр эритроциттщ кeлемiн 100%-ке баласак, гипотониялык ерiтiндiде оныц кeлемi 146%-ке жетiсiмен эритроцит жарылады.
^анга ас тузыныц суйыктау ерiтiндiлерiн косса, олардыц суйыктыгы изотониялык ерiтiндiге жакын болса (0,8; 0,7; 0,6; 0,5) кан гемолизденбейд^ бiрак эритроцит iсiнiп кeлемi улгаяды. Бул эритроциттiц гипотониялык ертндшерге тeзiмдiлiгiн кeрсетедi. Жас эритроцит есю эритроцитке караганда берiктеу келед^ сондыктан оныц тeзiмдiлiгi де жогарылау. Осыган орай эритроциттер тeзiмдiлiгiнiц жогары жэне ец темен резистенттiгi деген угымдар бар. Олар гипотониялык ерiтiндi мeлшерiмен белгiленедi. Тeзiмдiлiгi нашар эритроциттщ гемолизi басталган NaCI ерiтiндiсiнiц мелшерш ец темен резистенттiк деп атайды. Адам канында ол 0,48-0,46 % №С1 ерiтiндiсi. Эритроциттердiц толык гемолизi басталган NaCI ерiтiндiсiнiц мeлшерi ец жогары резистенттшк деп аталады (0,32-0,34 % №С1 ерiтiндiсi).
3. Химиялыц гемолиз - эритроциттщ липоид пен белоктан туратын мембранасын ерiтетiн химиялык заттардыц эсерiнен болады.
4. Биологиялыц гемолиз - шеккурттар жануарлар белш шыгаратын не eсiмдiктерден алынатын заттар гемолизиндердiц эсерiнен болады. Мэселен, жылан, каракурт, шаян улары, адамныц шепнде тiршiлiк ететш курттар (гельминттер) белш шыгаратын зат алмасу ешмдер^ кан куйганда сиыспау салдарынан пайда болатын улар эритроциттердiц кабыгын жидiтiп, бузады. Кейбiр бактерияларда сiреспе (столбняк) таякшасы, стафилакоктар гемолизиндер бeлiп шыгарады. Гемолизденген канныц eзi улы. Сондыктан денедеп канныц нобайы гемолизге ушыраса, гемолитикалык шок пайда болып, адам eлуi мYмкiн.
5. Термиялыц гемолиз - канды бiресе жылытып, бiресе суытудан болады, эсiресе бул муздаган канды ерпкен кезде кездеседi. Дене температурасы 42°-тан асса да кан гемолизденедь ¥зак уакыт дене кызуы калыпты болганымен, кешке карай 38-39°-ка дешн кeтерiлiп отырса, эритроциттер гемолизденедi.
6. Механикалыц гемолиз канды шайкап араластыру, сiлту салдарынан эритроцит мембранасы закымданады. Демек, ыдыстагы канды бiр жерден екiншi жерге апарганда оларды шайкамай, абайлап тасу керек.
7. Электрлж гемолиз - электр тогшщ эсершен болады. Сэуле энергиясы мен ультрадыбыста электр кYшi сиякты эритроцит кабыгын, tïhïh бузып жарады.
Лейкоциттер. Бiр литр канда 4,5-9х109/л лейкоцит болады. Лейкоцит (leucocytus) канныц ак жасушасы (leuco - ак, cytus -жасуша). Эритроциттен айырмашылыгы — ядросы бар, эритроциттен Yлкендеу (диаметрi 12 мкм), амеба сиякты протоплазмасынан жалган аяктар шыгарып (псевдоподий) козгалады.
^анда лейкоцит саныныц кeбеюi лейкоцитоз деп, азаюы лейкоцитопения деп аталады. Лейкоцит саны cay адамда да, ауру адамда да езгерш отырады. Сондыктан лейкоцитоз физиологиялык жэне патологиялык болып екiге бeлiнедi. Лейкоцит саныныц кeбеюi кан жасушаларыныц тYзiлуiне, кан тYзiлетiн агзалар кызметiнiц кYшеюiне байланысты болса, мундай лейкоцитозды абсолюттiк лейкоцитоз дейдь Мэселен, абсолюттiк лейкоцитозэмоция салдары болуы мYмкiн: эмоция кезiнде адреналин шектен тыс кеп болып шыгады да кан тYзiлетiн агзаларды тiтiркендiредi. Бiрак лейкоцитоз кан тYзiлетiн агзалар кызметшен тыскары жагдайда да болады. Мундай лейкоцитоз салыстырмалы лейкоцитоз деп аталады. Салыстырмалы лейкоцитоз - кан мелшершщ барлык кан тамырларында бiрдей еместшнщ салдары. Тамыр кецейiп, кан мeлшерi кeбейiп оныц жылжуы баяулайды, тамыр кабыргасы мен лейкоциттер арасында Yйкелiс кYшейедi де, лейкоциттер бeгелiп олардыц саны кeбейедi. ^ан тамыры тарылып, оныц iшiндегi канныц агысы ^шейсе лейкоцит саны азаяды. Физиологиялык, лейкоцитоздардыц кeбi аралас, эр тектi келедь
1. Ет тектес (миогендi) лейкоцитоз - кара жумыс ютеген кезде пайда болады. 2. Тамак шкеннен кейiн пайда болатын лейкоцитоз ас корыту лейкоцитозы деп аталады. 3. ЖYктi эйел лейкоцитозы. 4. Жаца туган бала - нэресте лейкоцитозы. 5. Статикалык лейкоцитоз шалкасынан жаткан адам ушып турган кезде пайда болады.
Ауру-сыркауга ушыраган жагдайда лейкоциттердщ саны кeбейiп кейде эритроциттердiц санымен бiрдей болуы мYмкiн. МYндай кан "ак кан" - лейкемия деп аталады. Лейкоциттер саныныц азаюы да ^бшесе ауруга байланысты болады (абсолютпк лейкоцитопения).
Лейкоцит турлер1(Лейкограмма). Yлкен - юшшгше, ядросыныц пiшiнiне, протоплазмада тушршштердщ бар -жоктыгына жэне олардыц кандай бояумен боялганына карай лейкоциттер бiрнеше тYрге бeлiнедi. Лейкоцит тYрлерiн Гимза - Романовский эдiсiмен боялган, ягни тeсенiш шыныга жагылган кан жугындысын микроскоп аркылы (иммерсия жYЙесi) карап кeруге болады. Протоплазмасында тYЙiршiгi бар лейкоцит гранулацит, ал тYЙiршiксiз лейкоцит агронулоцит деп аталады. Гранулоциттер тYЙiршiктерi бояуыныц тYрiне карай базофил, эозинофил, нейтрофил болып Yшке бeлiнедi.
Базофилдщ тYЙiршiктерi сiлтiлi бояумен кeк туске, эозинофил тYЙiршiктерi кышкыл бояу - эозинмен кызгылт тYCке боялады, ал нейтрофил тYЙiршiктерi сiлтiлi жэне кышкыл бояумен боялады, сондыктан оныц туа кызгылт не адкшш немесе бейтарап келед^ тYЙiршiктерi усак болады. Даму барысында (лейкопоэз кезiнде) нейтрофил ядроларыныц пiшiнi eзгередi. Жас жасушаныц ядросы С, S латын эрiпiне уксайды, сондыктан оны таякша ядролы нейтрофил деп атайды. Нейрофиль даму жолында есейген сайын ядросы кeптеген сегменттерге бeлiнедi. Муны сегмент ядролы нейтрофил деп атайды. Кейде канда таякша ядролы нейтрофилдерден де iрiлеу жас мета-миолоциттер пайда болады, олардыц ядросы Yлкен буршакка уксайды. Олардыц канда пайда болуы лейкопоэздщ кYшейгенiн ^рсетедь
Агранулоциттер катарына лимфоциттер мен моноциттер жатады. Лимфоцит Yлкен жэне кiшi лимфоцит болып екiге бeлiнедi. Ядросы дeцгелек, Yлкен, ол бYкiл жасушаны жайлайды. Протоплазмасы жасуша шетiнде, кeгiлдiр сызыкшага уксайды. Моноцит ец Yлкен лейкоцит, диаметрi 12 мкм, ядросыныц формасы iрi буршак, ал протоплазмасы ашык кeк аспан тэрiздi. Лейкоцит турлершщ пайыздык аракатынасы лейкограмма не лейкоцитарлык формула деп аталады.
Лейкоциттер алуан тYрлi кызмет аткарады. Лейкоциттщ ец басты кызметi - оныц фагоцитоздык кабiлетi. Бул И.И.Мечников зерттеулершен белгiлi. Фагоцитоз - грекше phagien - обыру, жуту, кармалап алу cytus -жасуша. Баскаша айтканда кармалап алатын жасуша
корытады. Демек, фагоцитоз деп денеге келш тYCкен бегде заттарды, мэселен, микробтарды лейкоциттер аяктарымен кармалап алып iшiне енпзш ферменттермен корытады. Ол - Yш сатылы YPДiс.
Бiрiншi - миграция - (кешу) сатысы. Лейкоциттер амеба сиякты жалган аяктарын созып, капилляр эпителийлерi арасынан етiп сыртка шыгады.Лейкоциттер оц зарядты, олардыц хемотаксис касиет! бар, бегде денелермен уксастыгы ^шп. Фагоцитоз кубылысы есiмдiк жапырактарыныц ^н сэулесiне карай кимылдауы. Лейкоциттер бетен заттарга карай кимылдайды, оны оц хемотаксис дейдi. ^имылдау кезiнде олар кан агысына карсы жYPуi де мYмкiн, сейтiп бегде заттарга жакындаган кезде кылтамыр кабыргасындагы эндотелийлер арасына жалган аяктарымен енiп, лейкоцит протоплазмасы сыртка карай ыгысып бYтiн кылтамыр сыртына шыгады. Осы кубылысты диапедез деп атайды. Сыртка шыгысымен лейкоциттер жылжып бегде затка жакындай тYседi.
Фагоцитоздыц екiншi сатысы - бегде затты танып, кармау, жуту кезещ. Микробтарга жакындаган сэтте лейкоцит денесшен опсонин деген зат белш шыгарады да, бегде заттарды денедеп жасушалардан ажыратады (таниды), осыдан кешн оларды лейкоцит мембранасына жабыстырады. Бетше жабыскан бегде затты лейкоцит аякшаларымен айнала кармап коршайды да, ез протоплазмасына карай тартады.
Фагоцитоздыц Yшiншi сатысы - жуту жэне корыту. Лейкоциттщ iшiне енген бегде затка лизосоманыц тYрлi ферменттерi эсер етедi. Булардыц iшiнде бегде заттарды бейтараптайтын бактериоцидтш заттар (пероксидаза галоидтар - J, С1, лизосомдык катиондар жэне гистондар), вируска карсы заттар - интерферондар бар.
Тромбоцит. Тромбоцит - кан пластинкасы, eKi жагы децес децгелек не сопакша курылым, диамeтрi 0,5-4-мкм (эритроцитген 2-8 есе кiшi). Сау адамныц 1 л канында 180-320х109/л тромбоцит болады. Орта есеппен тромбоцит 8-11 тэушк жасайды. Ол CYЙeк кeмiгiндe мегакариоциттен тYзiлeдi, бiр мегакариоциттен 3000-4000 кан пластинкасы белшш шыгады.
Тромбоциттщ химиялык курамы ете ^рдель Ол кептеген ферменттерден, олардыц шшде АYФ жэне лизоцим, адреналин, норадреналин гормондарынан, 11-шакты канды уйытатын тYрткiлeрдан турады. Булармен бiргe тромбоцит курамына жиырылатын кабiлeтi бар белок тромбостенин юредь
Тромбоциттeрдiц саны канда кешке карай кYндiзгiдeн кебiрeк, ол куаныш, рeнiш, кайгы-касiрeт, шаттану т. б. себептерден де тамак iшкeннeн кeйiн де кебeйeдi. ^аннан сыртка шыккан соц тромбоциттер тез бузылады, сондыктан оларды санар алдында канга химиялык заттар косып тез санау кажет.
Тромбоциттeрдiц кызмет!
1. Ангиотрофикалык кан тамырды корeктeндiру. ^ан тамырлардыц калыпты курылысы мен кызметш сактауда тромбоциттeрдiц Yлкeн мацызы бар. ^антамырыныц эндотeлиi агып жаткан каннан кажет мелшерде корeктiк заттарды ала алмайды. Оны тромбоциттер каннан сорып алады да элсiн - элсш, эндотелиймен тYЙiскeн кезде оган бeрiп отырады. Сондыктан тромбоцит эндотелийдщ "асырап сактаушысы" деп бекер айтпаган.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
^анда тромбоцит саны азайса, эндотелийде корекпк заттар кажет мeлшерде уакытында жетпейдi де, оныц курылысы eзгередi, капилляр кенерес селдiреп, ол аркылы тYрлi заттар тшт эритроцит те тез eтетiн болады. Бул тiндерге кан куйылуына экелiп согады, оларда кeптеген усак нYкте тэрiздi дактар пайда болады. Кррекпк кызметiн барлык тромбоциттердiц 15 %-i гана аткарады.
2. Адгезивтi агрегациялык (жабысып YЙiндi куру) кызметь ^ан тамыры жаракаттанса, тромбоциттiц тшЫ eзгередi. Оныц протоплазмасында eсiктер (жалган аяктар) пайда болады. Олар жабыскак келедi, эндотелий
жаракаттанган жердегi непзп мембранага бекидi де, бiр-бiрiмен жабысып, 10-20 тромбоциттен туратын YЙiндi курады. Бул YPДiс агрегация деп аталады. Агрегация тамырдыц iшкi бетiнде гана емес канныц шшде де пайда болады. Агрегаттар кантамырыныц кабыргасында жабыскан тромбоциттермен косылып тыгынга (тромбыга) айналады. Сeйтiп, жаракаттанган жерден кан тамыры бiтеледi де кан агуы токтайды.
3. Ангиотензивтiк (кан тамырын тарылту) кызметi кан тамыры сакталауын тарылтады (спазм). Бул жарылган тромбоциттерден босап шыккан серотониннiц эсерi.
4. ^ан уйыту кызметi (гемокоагуляция). Тромбоцит курамында кан уюын тездететiн заттар (олардыц жалпы саны оннан асады) болады, араб санымен белгiлейдi. Олар кан уюыныц тромбоциттiк тYрткiлерi деп аталады:
1 - фактор - тромбоциттердщ бетше жабыскан плазмалык, проакцелерин (VI ф), бул протромбиннщ тромбинге айналуын тездетедi,
2 - фибриногеннiц фибринге айналуын тездететш фактор.
3 - фактор - тромбоцитпк тромбопластин. Тромбопластин оныц мембранасында жэне тYЙiршiктерiнде болатын фосфолипид. Ол тромбоцит жарылган сэтте сыртка шыгып, кан уюыныц бiрiншi кезещне катысады.
4 - гепаринге карсы туратын фактор, ол гепаринмен эрекеттесш, кан уюын (гемокоагуляцияны) тездетедь
5 - фактор - фибриноген тэрiздi зат, тромбоциттердi бiр - бiрiмен жабыстырып, YЙiндi (агрегат) жасалуына эсер етедi.
6 - фактор - тромбостенин (ретрактозим) — уйыган канды тыгыздайды, актин мен миозин белоктарына уксас. Бул да актин мен миозин тэрiздi жиырылу кезшде АТФ-энергиясын жумсайды.
7 - фактор — антифибирнолизин, фибринолиз жасайтын ферменттщ эсерш тeмендетедi.
8 - фактор - серотонин кан тамырларын тарылтады.
9 - фактор - фибриннщ сакталуын камтамасыз етедi.
10 - кан тамырларын тарылтатын фактор,
11 - агрегация факторы, тромбоциттердi бiр-бiрiмен жабыстырып, уйынды куруды тездететш тромбоксин деген зат. кантамырыныц эндотелиi агрегацияга кедерп жасайтын простациклин деген зат бeлiп шыгарады. Осы аталган эсерлерi карама - карсы 2 заттыц (тромбоксин, простациклин) кандагы аракатынасына карай канныц уюы шапшацдайды не токтайды.
5. Тромбоциттер канныц креаторлык байланысын, эсiресе кантамырларыныц табиги курылысын сактайды.
¥ю - канныц биологиялык касиет^ корганыс кызметiнiц бiр тYрi. Осы касиеттiц аркасында канныц сыртка шыгуы (кан кету) токтайды. Муны гемостаз (грек, haemo - кан, stasis - токтау), ягни кан токтау дейдi. Бул eте жш эрi кец магынада колданылатын ^з. Гемостаз деп канныц суйык калпын жэне эндотелийдiц бYтiндiгiн, тамырдагы кан агысыныц сакталуын, сондай-ак сыртына шьщпауын не агып турган канныц токтауын камтамасыз ететiн кYPделi биохимиялык жэне биофизикалык YPДiстердi айтады.¥йыган кезде кан койылып, тромбыга айналады. Тромб кантамырыныц жарасьш бiтейдi де, сыртка кан кетуш токтатады. ^аны уйымайтын адамдар да болады. Бул ауру - гемофилия деп аталады. Гемофилиясы бар адам капелiмде жаракаттана калса, каны токтамай eлiп кетуi де мYмкiнДан уюын кeру Yшiн оны
пробиркага куйып, 6ipa3 уакыт байкайды. ^ан 2-3 минуттен кейiн койылып, бiртiндеп коймалжыцданган массага айналады. ¥йыган кан бурынгы суйык кYЙiндегi кeлемiн сактайды жэне ыдыстыц пiшiнiн кайталайды. Ол тегшмейд^ аздан соц катайып уйындыныц кeлемi кiшiрейедi. ¥йындыдан плазма тYCтес, саргыш суйык зат бeлiнiп шыгады. Оны кан сарысуы (сыворотка) деп атайды. Оныц плазмадан айырмашылыгы - курамында фибриноген болмайды. 10-12 сагаттан кешн уйынды ныгыздалады. ^ан сарысуы уйындыныц жан - жагын коршайды. ^анныц уйып ныгыздалып айналасына сарысуыныц шыгуы уйынды ретракциясы деп аталады. Белшген кан сарысуын баска бiр ыдыска куйып алуга болады. ¥йындыны агып турган суга устап жуса, пiшiндi элементтер жуындымен бiрге агып кетедi де, колда ак тYCтi уйыскан фибрин талшыктары (белок) калады.¥йыган канныц курылысын микроскоп аркылы карау Yшiн заттык эйнекке бiр тамшы кан тамызады да микроскоп астына кояды. ^араган кезде ец алдымен суйык плазмада жYзiп жYрген жеке-жеке кан жасушалары кeрiнедi. 3-5 минуттан кешн плазмада жш тэрiздi жiцiшке фибрин талшыктары уйысып, торга айналады. Тордыц
арасы кан жасушаларына толады да кан койылып, тромб курады. Сонымен жогарыда келтiрiлген тэжiрибелер кан уйыган кезде фибрин жiптерi пайда болатынын кeрсетедi.
^анныц уюы - барлык омырткалы жануарларга тэн кубылыс. ¥ю мехaнизмi олардыц бэрiнде бiрдей, бiрaк ую шапшацдыгы эртYрлi. Ересек адамныц каны 5 минут, жаца туган нэресте каны - 8-10, иттт - 2,5, шошкaнiкi - 3,5, жылкынш - 11,5 мин, ал кус каны 30 сек шшде уйып болады т.т. ^анныц ую жылдамдыгы кан уйтатын заттардыц санына, кYшiне байланысты. ^анныц уюы туралы iлiмнiц негiзiн салган Александр Шмидт (1872-1895). А. Шмидтше кан уюы тромбин ферментшщ катысуымен eтетiн YPДiс. ¥ю барысында тромбин еритiн фириногендi фибринге айналдырады. Кейiн алуан деректермен толыктырылып, жаца теориялык болжамдар жасалды. ^ан уюына катысатын жаца тYрткiлер (XV плазмалык, 11-тромбоциттiк) табылды. Бул тYрткiлердыц кан уюына кайсысы калай катысатыны, олардыц орны туралы ^птеген деректер жиналды, дэлелдемелер айтылды. ^ан уюы туралы iлiмге Yлкен Yлес коскан галымдар - Morawits, Quik, В.А. Кудряшов, А.А. Маркосян т. т. Соцгы кездегi мэлiметтер бойынша кан уюы 3 кезецнен: а) протромбиназа пайда болуы; б) тромбин пайда болуы; в) фибрин пайда болуы кезецдершен eтедi. Сондай-ак алгашкы жэне соцгы кезецдерi аныкталды. Алгашкы кезецi- тромбоциттiк гемостаз, ал соцгы кезещ - ретракция (тыгыздаушы) мен фибринолиз (уйыган канныц еру^.
^ан курамында уюды тездететiн кeптеген коагуляторлар, олардыц акцелераторлары (Yдеткiштерi), сондай-ак канды уйытпайтын антикоагулянттар бар. Мунымен бiрге коагулянттармен антикоагулянттардыц ингибиторлары (белсендшгш тeмендетететiн заттар) болатыны дэлелдендi. Гемостаз YPДiсiне рим санымен белгiленетiн 15 плазмалык, 11 тромбоцитпк тYрткiлермен бiрге эритроциттермен лейкоциттерден бeлiнетiн заттар, сондай-ак кантамырыныц кенересi -эндотелий катысады.
Жаракаттанган кантамырыныц жуан жiцiшкелiгiне, ондагы кысымына карай кан токтау 2 турге бeлiнедi. Соныц бiрi тамырдагы тромбоциттiк гемостаз - тромбоцит пен кан тамыры кабыргасыныц iшкi бетшщ кaсиеттерiне, ал екiншiсi - коагуляциялык гемостаз - кан ую жYЙесiн куратын плазмалык тYрткiлерге байланысты.
^ан топтары. Жаракаттанып каны азайган адамга кан куйып, агып кеткен канныц орнын толтырады. ^ан куйып емдеу дэр^ердщ ежелгi арманы болатын. Алдымен жануар канын адамга, кейiн адам каны адамга куйылды, бiрак бул тэжрибелердщ бэрi де сэтсiздiкке ушырады. Бiр адамныц канын екiншi адамга алдын ала тексермей куя салуга болмайтыны аныкталды. Муныц себебiн бiлуде гетерогемоагглютинация мен изогемоагглютинация кубылыстарыныц ерекше мэш бар. 1836 жылы Губер жануарлардыц бiр тYрiнен кан алып, оны екiншi тYрiне (койдыц канын коянга) куйган. Муныц нэтижесiнде коян канындагы эритроциттер бiр-бiрiне жабысып, желiмденiп калатыны, ягни агглютинацияланатыны байкалды. Екi тYрлi жануарлардыц канын араластырган кезде эритроциттердщ бiр-бiрiне жабысып калуы гетерогемо - агглютинация деп аталады.
1901 жылы Ландштейнер бiр адамныц канныц екiншi адамга куйган кезде эритроциттердiц агглютинацияланатынын, желiмделген эритроциттер жарылып, олардан гемолизин (канды ер^етш улы зат) бeлiнiп шыгатынын, бул гемолитикалык шокка апарып согатынын аныктады. Бiр тYрге жататын екi жануардыц канын араластырганда да эритроциттер агглютинациясы пайда болады, муны изогемоагглютинация дейдь
Эритроциттердiц желiмдену себебiн Прага университетшщ профессоры Ян Янский ашты. Ол организмнен тыс жерде тэжiрибе жасап, ^теген адамдардыц кандарын алма кезек араластырып, муныц нэтижесiнде адам канында, ягни оныц эритроцитiнiц мембранасында 2 тYрлi (А жэне В) агглютиноген, ал плазмада сол агглютиногендерге сэйкес келетш 2 тYрлi агглютинин желiмдейтiн альфа (а) не бета (ß) болатынын аныктады. А - агглютиногеш бар эритроциттердi плазмалык а - агглютинин жабыстырса, В - агглютиногеш бар эритроциттердi ß - агглютинин жабыстырады. ^ан араластырган кезде аттас агглютиноген мен агглютинин бiр-бiрiмен кездесе калса, эритроциттер бiр-бiрiмен желiмденiп, YЙме - агрегат курады. Желiмденген эритроцит жарылып, оныц шшдеп гемоглобин плазмага шыгады, сeйтiп осындай эритроциттер гемолизге ушырайды. Мундай кан улы болады. Демек, бiр адамныц канында эрi желiмденетiн, эрi желiмдейтiн аттас заттар (А - агглютиноген, а - агглютининмен, В - агглютиноген, ß - агглютининмен) болмайды.
Белгш 4 заттан (А, В жэне а, ß) кездеспейтш етiп тек 4 комплекс куруга болады. Осы ойга келген Ян Янский адам канын 4 топка бeлдi. Егер кан плазмасында а мен ß aгглютининдерi болса, оныц эритроциттершде А жэне В агглютиногендер болмауы керек. Сондыктан А, В aгглютиногендерi болмаса, олардыц жогын "0" мен белгшейдь АВ aгглютиногендерi жок "0" плазмада а, ß aгглютининдерi бар кан I топка жатады, ал "А" aгглютиногенi бар канда ß aгглютининi болады, мYндaй кан II топ болып белгшенедь Ill топтагы канда В - агглютиноген, а агглютинин болады. Егер канда А жэне В агглютиногендердщ екеуi де болса, ондай канда агглютининдер болмайды (0). Ол кан IV топка
жатады. Халыкаралык келiсiм бойынша кан тобын белгшерде оныц агглютиногенi жазылады да, содан соц агглютинин, акырында рим санымен кан тобы жакшада кeрсетiледi.
0ар(1); Ар (II); Ва (III); ABO (IV). Адам канын 4 топка белу оныц кай тобын кай топка куюга болатынын аныктап бердь ^ан куйган кезде аттас агтлютиноген агглютининмен кездесе калса (А мен а, В мен (3), алдымен куйылган канныц (кан беретiн адам -донордыц) эритроциттерi жабысады. Донордыц аздаган эритроциттерi реципиент (кан кабылдайтын адам) плазмасындагы кептеген агглютининдермен кездеседi.
Сондыктан канныц кую тобын аныктау Yшiн донор эритроцитiнде агглютиноген, реципиент плазмасында агглютинин бар-жоктыгын ескерiп, агглютинация болатынын плюс (+) немесе болмайтынын минус (-) белпамен белгiлеп тiркеуге болады.
Кестедегi "+" белгiсi кан куюга болмайтынын "-" белгiсi кан куюга болатынын керсетедь I топтагы донордыц канын барлык топтардагы адамдарга куюга, ал IV топтагы реципиентке кай топтыц болса да канын куюга болады. ^аны I топка жататын адам эмбебап донор, ал каны IV топка жататын адам эмбебап реципиент деп аталады.
Донордыц Реципиенттщ % aгглютининдepi
arr^^HoreHAepi I II III IV
0 (I) - - - -
А (II) + - + -
B(III) + + - -
АВ (IV) + + + -
^азiрri кезде ЯЪ - фактордыц да бiрнеше тYрi (Rh°, Rh-1, Rh2, Rh4... Hr° , Ц.1, ... Д, С, Е тт.) бар екеш белгiлi болды. Мундай ЯЪ тYрлерi туракты донорлардыц канында гана анъщталадыДанда косымша агглютининдер де болады. Булардыц iшiнде адам Yшiн ец кауштиа иммундык анти-А, анти-В агглютининдер. Мундай агглютининдер каны I топка жататын адамдардыц 10-20%-шде кездеседi. Баланыц канында 6-айга дейiн агглютининдерi болмайды, 6 айга толмаган емшектегi балага экесiнiц не анасыныц кан тобын аныктамай куйса (бул практикада болатын уакига) баланыц канында анти-А не анти-В агглютинин пайда болуы мYмкiн. Бул антитэндер кейде организмде кепке дешн сакталады.
Агглютининi жок IV топта а2 не а2 агглютинин болуы мYмкiн. Ал П-Ш топтардагы кан агглютининаз, I топтыц жалгыз агглютининi гана болуы да мYмкiн.
^андагы агглютиногендер гана тукым куалайды, сондыктан баланыц кан тобы ата-анасына уксамауы мYмкiн. Мэселен, экесшщ каны IV топка жатса, ягни оныц канында А жэне В агглютиногендерi болса, ал анасыныц канында I топ агтлютиногеш жок болса, нэрестенщ каны I, II, III, IV топка жатуы мYмкiн. Ата-анасыныц каны бiр топка жатса, олардыц агглютиногендiк белгiсi гомозиготалык не гетерозиготалык болгандыктан аргы аталарынан берiлген белпсше байланысты бала каны баска топка жатуы мYмкiн.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Нурышева А., Нурышев М. Цитология Алматы ««Карасай», 2006. 15-25 б.
2. Ракышев А. Организмнщ нэзш курылымы. Алматы: Санат, 1999.
3. Сапаров Э. Цитология жэне г истология. Алматы: ^азак университет^ 2004. 11-35 б.
4. Ченцов Ю. С. Введение в клеточную биологию. М.: ИКЦ «Академкнига», 2005. 23-506.
