Научная статья на тему 'ИСАЖОН СУЛТОННИНГ “БИЛГА ҲОҚОН” РОМАНИДА УЧЛИК ВА УНИНГ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ФУНКЦИЯСИ'

ИСАЖОН СУЛТОННИНГ “БИЛГА ҲОҚОН” РОМАНИДА УЧЛИК ВА УНИНГ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ФУНКЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
75
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарихий роман / триада / бадиий матн / композиция / муаммо / бадиий-естетик вазифа / архитектоника / компонент / анъанавий триада / ёзувчи тушунчаси. / исторический роман / триада / художественный текст / композиция / проблема / художественно-эстетическая функция / архитектоника / компонент / традиционная триада / концепция писателя.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хўжаев, С.

Мақолада ўзбек ёзувчиси Исажон Султоннинг “Билга хоқон” тарихий романида учлик тамойилининг ўрни ва аҳамияти, шунингдек, учлик тимсолининг бадиий-эстетик функцияси масалалари ёритилган. Илгари сурилган фикрлар исботи учун асосан “Билга хоқон” асарига мурожаат қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТРОИЦА И ЕЕ ХУДОЖЕСТВЕННО-ЭСТЕТИЧЕСКАЯ ФУНКЦИЯ В РОМАНЕ ИСАДЖАНА СУЛТОНА "БИЛЬГА ХАКАН"

В статье рассматириваются вопросы места и значения триады, а также художественно-эстетической функции триады в историческом романе «Билга хоқон »(« Билга каган») узбекского писателя Исаджана Султана. Для аргументации выдвинутых суждений в основном обращается к произведению «Билга хоқон »(« Билга каган»).

Текст научной работы на тему «ИСАЖОН СУЛТОННИНГ “БИЛГА ҲОҚОН” РОМАНИДА УЧЛИК ВА УНИНГ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ФУНКЦИЯСИ»

от

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(4), April, 2023

ИСАЖОН СУЛТОННИНГ "БИЛГА ХОЦОН" РОМАНИДА УЧЛИК ВА УНИНГ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ФУНКЦИЯСИ

С.Хужаев

ФарДУ Адабиётшунослик кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мацолада узбек ёзувчиси Исажон Султоннинг "Билга хоцон" тарихий романида учлик тамойилининг урни ва ауамияти, шунингдек, учлик тимсолининг бадиий-эстетик функцияси масалалари ёритилган. Илгари сурилган фикрлар исботи учун асосан "Билга хоцон" асарига мурожаат цилинган.

Калит сузлар: тарихий роман, триада, бадиий матн, композиция, муаммо, бадиий-естетик вазифа, архитектоника, компонент, анъанавий триада, ёзувчи тушунчаси.

АННОТАЦИЯ

В статье рассматириваются вопросы места и значения триады, а также художественно-эстетической функции триады в историческом романе «Билга хоцон »(« Билга каган») узбекского писателя Исаджана Султана. Для аргументации выдвинутых суждений в основном обращается к произведению «Билга хоцон »(« Билга каган»).

Ключевые слова: исторический роман, триада, художественный текст, композиция, проблема, художественно-эстетическая функция,

архитектоника, компонент, традиционная триада, концепция писателя.

КИРИШ

Бадиий адабиётга мансуб намуналарни куздан кечирганимизда уларда вокеликни бадиий идрок этиш хамда бадиий матн сифатида яратиш жараёнида ёзувчилар асар архитектоникасига турли йуллар билан ёндошганини кузатиш мумкин. Хусусан, баъзи асарларда композиция, баъзиларда эса образлар учлик тамойилига асосланганига гувох буламиз. Зеро, бадиий асар яратилишида ижодкор куллаган учлик тамойили ва унинг асар композициясига алохида хусусият сифатида сингдириб юборилиши бадиий асарнинг шакл ва мазмун бирлигини таъминловчи мухим унсур саналади. Шунинг учун антик дунё адабий мероси тадкикотчилари асар композициясида учлик тимсолининг урнига алохида эътибор каратганлар. Масалан, «лирик хорлардаги строфа,

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(4), April, 2023

антистрофа ва эподларни алмашиниб турувчи учлик» деб аташган1. Т^ри мазкур таъриф купрок драматик ёки трагик асарларга нисбатан кулланган. Лекин биз учун мухими, асар композициясида учлик тамойилининг мавжудлиги бирламчидир. Бошка бир назарий манбада эса"...нима булганда хам, шубхасиз, жанрий идентификациянинг махсулдорлигини барча асар структурасининг асосида "кахрамон-муаллиф-укувчи"ётади", дейилган .

Адабиётда учлик масаласи билан боFлик хулосалар, умумлашмалар чикариш бугунги кунда хам давом этмокда. Масалан, замонавий узбек адабиёти вакилларидан бири Исажон Султон кадимги битикларга мурожаат килиб, айнан учлик муаммоси атрофида фикр юритар экан, Нух паЙFамбар билан унинг уFилларига ухшаш сюжетни туркий битиклардан келтиради. Исажон

Султоннинг 2022-йилда нашрдан чиккан "Билга хокон" тарихий романининг яратилишига XVIII асрда топилган хозирги МуFулистон худудидаги Урхун-Энасой битиктошларидаги маълумотлар асос вазифасини бажарган. Тарихни урганиш - узликни англаш, деган наклга риоя килган ёзувчи, кадим утмишда яшаган аждодларимизнинг тулаконли бадиий сиймосини яратиб, утмиш ва бугунги кун муаммоларига ечим топишга интилган. Кук (кук сузининг маъноси - асл, кадимий)турклар давлати бир ярим минг йил (Россиялик тарихчи Аджи Мураднинг фикрича икки ярим минг йил) олдин юксак маданиятга эришиб, гуркираб яшнаган. Туркийларнинг кандай булганлигини, хоконларидан бошка бировга буйин эгмасликларини Билга хоконнинг: "Киши уFли улгани туFилармиш", яъни уладиган булсанг баходирларча ул, шокол каби писиб яшама, деган сузларидан билиш мумкин. Ота-боболаримизнинг ёши улуF одамларга муносабатини уларни урф-одатларидан бири мисолида курамиз : урушнинг цонунларидан бири майдонга уар икки томондан яккама-якка олишиш учун паулавонлар чицишганда, цари момо уртага чициб ёпинчизини ташлайди, ориятли булган жангчилар шу цари аёлни уурматини сацлаб, урушни тухтатадилар. Билга "билаFOн", "доно" деган маъноларни билдирса, хон сузи хоконнинг узгарган шакли саналади. Битиклар асар хотимасининг асосий кисмини ташкил килади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тахлил жараёнида аникландики, "Билга хокон" романида Исажон Султон "хужжатлилик"ни таъминлаши, туркийлар туриш-турмуши, хаёт тарзи, дарду хасратлари, изтироблари-ю кувончларини тасвирлаш учун уларнинг оламни уч

1 Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А.Н.Николюкина. - М.: НПК «Интелвак», 2001. -Стб.39. (1600 стр).

2Коллектив. Теория литературы. Том III. Роды и жанры (основные проблемы в историческом освещении).— М.: ИМЛИ РАН, 2003.— С.105 (592 с).

o

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz

3(4), April, 2023

KaBarau geö öu^Hmu, KHmH.rapHH paKuö, y3HHHKH Ba öeTapa^ ogaM.rap cu^arnga TymyHHmuga yn^HK TaMoHH^ugaH ^oöganaHraH. Yn^uKgaH ^oöganaHHm xycycuaTH ë3yBHHHHHr "Poöua EanxHÖ" Kuccacuga x,aM ynpangu. XycycaH, aHtaHaBHH ceBru yn^HKnapHHUHr Typ^u maKmapu, $o.ntKnopga KeHr Ky^^aHH^raH yn Kenaro yn KyHgy3, yn öyn mothbh Ky3ra Tam.raHagH. KypuHagHKH, ë3yBHH Ma3Kyp poMaHrana x,aM yn^HKrapgaH caMapanu ^oöganaHraH.

"EH^ra x,okoh" poMaHH MaB3ycH YpxyH-3HacoögarH Tom^apra öHTH.nraH ë3yB^apgaH o^HHraH. PoMaH BoKeanapu KanoH^apgHp Kygparau öynraH, xo3upga эca gymMaH ToMoHHgaH 3aöT этн.пнö, Honop ax,Bo.nra Tymuö Ko^raH, on-anaHFoH TypK öygyHHHHHr HcëH KyTapumra, ë ynnm, ë amaö Ko^um ynyH yromuö Kypamra Ma^öyp öy^uö Ko^Hm apa^acugaru gaBpgaH öomnaHagu. "Eu.nra xokoh" ogaM^ap opacHga x,aM^HxarauK Ba öup -öuphhh Ky-Maö-KyBBaraam pyëôra HHKapuö öy^Mac op3yra aH^aHHÖ ôopaëTraH^uruHH TatKug^amra öaFHmnaHraH acap öy^uö, yHga aguö ynycHH xaëTHHHr TyöcH3 ^ap^HKKa Ky^am ëKacura Ke^uö Ko^raHHHH TacBHp^aögu. AÖHaH MaHa myHgaö k&tthc Ba3Harga hhcoh Ta^aKKypuga y3-y3HHH, Hac^HHH caK^amra HHTunum Kynaagu.

" - Ana, ne 6yndu? - dep эди (Eynym). - 3p ysnum vyn 6yndu. Cynye %u3um nypu ôyndu. Ë6 Kyndu, ceeundu. Kapa, ymoe onduda Mon-Kyü, maKa-yno^ KypumaüMu? W^yndaü de6 üusnaö w6opdu" . Cyaru ^aHry-^agan^apga KoTraH,

^acyp эp ÖHrHT ynyH cuKTam Ky3 Kypuö, Ky^oK эmнтмaгaн öup xo^aT caHanagu.

^eMaK, xa^K my gapa^aga 3aöyH a^Bo^ga эgнкн, TypK öygyHHHHHr guögacH ^aHraapga kothö KeTraH "ëBKyp Ba THKöom" annrapu x,aM ynyc on^urugaH, TaöFan xoKoHHra Toöe экaн.пнкпapнgaн H3THpoöga эgн^ap.

Acapga x,hkoa KH^HHumuna, TyKKH3 yFy3 xokohh y3 KoHgomu öy^raH KyKTypK öygyHH omcu3-TyHcu3, caHoFH o3 Ko^raHHHH öh^hö, yrapHH öyK kh^hö Tamtam ynyH y3 arpo^ura HTTH^oKHH^apHH Tyn^aö öom^agu. 3^hh (cy3HH)^apgaH öupu TyHrpa CaM "yn Kyny yn myn üyn rnpuô, Taösan эnuгa emu6 Kendu"4 AÖHaH MaHa my TaöFan^ap KanoH^apgup öup ypyF öy^raH TypKnapHHHr opacura Kupuö y^yc^apHH Ty3FHTuö roöopraH, Kumu^apHH öup-öupura ëB kh^hö KyöraH эgн. TyHrpa CaM öygyHHHHr amagguö gymMaHH ëHHra Ke^uö, y3 KapgomnapuHH öyK kh^hö roöopum ynyH thf KyTapumra, htth^okhh öy^umra KyHgupMoKHH öy^agu.

KypHHuö TypuögHKH, Myan^H^ ymöy napnaga y3öeK xa^K эpтaгннннг KoMnoHeffraapugaH öupu öy^raH aHtaHaBHH yn^HKgaH ^oöganaHraH. "W^y mapu^a Tyv^m ysy3 y3 ^ondornnap^a ^aprnu öoc^un ncaMOVt yuyn maôsan, qumany Vn yvi öunan 6upnaмuмгa Kemarnurndu... Wy mapu^a, yn эnдa ypyrn Kemarnu my3undu,

3 Cy^TOH H. "EuOTa xokoh" [MaTH]: poMaH, Kucca Ba xuKoa^ap. - T.: "Factor book", 2022. 12-6.

4 Yma acap, 18-öeT.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(4), April, 2023

yy 5

кукламда Утуканга юришга келишилди". Бу изох билан роман сюжети шаклланишининг дастлабки чизикларини белгилаш мумкин.

Вокеалар ривожи давомида Элтариш KутлуF хоконнинг "сузи тук, илиги бор" туетич уFли Билга хокон, иниси Кул Тигин билан сочилиб кетган улусини туплаб, элни кутаради ва куклам келиб, улар Утукан йиш устига боскин килмокчи булган душманга карши улим-колим чопкинига жунашди хамда ёв кутмаган пайтда хужум килиб катта талофат етказдилар. Шу жангу жадаллар давомида Билга хокон - Кул Тигин - Билга Тунюкук, Билга хокон -Ишбара ямтар - Булут учликлари сюжет линиясига кушилди. Агар биринчи учликни шартли равишда бошкарув учлиги десак, табиийки лидерлик улусни йулбошловчи булган доно, тадбирли Билга хоконга тегишли булиб, унинг унг канотида бир ярим мучалга етмай табFач билан булган сукишда бир ёвни улдиргани учун эр отини олган жасур ботир иниси, мохир саркарда Кул Тигин ва чап канотида эса йурикчиси, доно маслахатчиси Тунюкук туради. "Иниси Кул Тигин, йурицчиси Тунюцуц, учовлон цирга чицишди, уша ерда отларнинг думи уилпираб анча туришди. Неларни сузлашишди, биров билмади"6. Демак, улусни бошкариш, харбий юришларга тайёргарлик куриш режасини учовлон бамаслахат тузишади. Иккинчи учлик хам Билга хокон атрофида жанг майдонларида шаклланади. Мохир саркарда булган хокон ёFийларга карши юришлардаги барча кийинчиликларни черик билан биргаликда енгиб утди, айникса, душманни кутилмаган пайтда, кутилмаган жойда босиш учун кахратон совук, кор ва муз коплаган Кугман тоFидаги довонни ошиб утаётганда, Ун укка юриш килганда Билга хоконнинг донолиги, элсеварлиги, уз кишиларини Fамини ейиши яккол куринди. Учликнинг колган икки вакили оддий халк вакиллари булиб, "бирининг оти Ишбара ямтар эди, ямтар деб кучи танасига сизмас алпни айтишади. Урта буйли, тумози остидан кокили чициб турган кичкинагина йигитча эса Булут эди" 7. Кддрдон булишига карамай, доимо бир-бири билан гап талашиб, тортишиб юрувчи дустларни тасвирлаш экан, ёзувчи антипод усулидан унумли фойдаланади, яъни ботир Алп К,ора БуFунинг уFли девсифат Ишбара довюрак, арслондай кучли, бели ва кунгли каттик, мохир жангчи эди, " - Сен довруц ила уляпсан, - деди Эл Бузу. -Алп узилларинг, куёвларинг, келинларинг, ун минг йилцинг, эл-улусинг цолди. Улсанг, улус номингни кукка етказиб тилга олади"8 . ТабFачлар билан булган сукишда мардонавор харакат килиб куплаб душманларни ер тишлатган

5 Уша асар, 21-бет.

6 Уша асар, 56-бет.

7 Уша асар, 11-бет.

8 Уша асар, 125-бет.

от

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(4), April, 2023

кичкинагина Булут "... табзач Булутни яна ураб олган эди. Мана шу уров аро Булутга унлаб уцлар цадалди, танаси жайрадай булиб цолди, шу туришда чалцанчасига йицилди. " Унинг улими олдидан айтган сунгги сузлари "Улус энди эрклими? " булди9. Бу боскинчиларга карши озодлик учун курашиб жонини фидо килган хакикий ватанпарварнинг сузлари эди. Тунюкок бундай ботирлар хакида эр учун улим - будуни учун улмокдир! деган эди.

Романнинг асосий учлиги сифатида шажара билан боFлик булган Элтариш ^y^yF хокон - Билга хокон - Йуллик Тигин хокон учлигини кайд этишимиз керак. Гарчи асарда тасвирланган вокеалар Элтариш хокон улимидан кейин содир булган булса-да, Билга хокон ва улус у билан боFлик шонли кунларни бот-бот эслашар эди. Чунки айнан Элтириш хокон даврида куктурклар бирлашиб, кучга тулган булса, унинг улимидан кейин куктурклар "...бошига очлик келмиш, тузиб йуц булади деб эдик". Кейинги эллик йил турк будун табFачга карам эди, эл кул ва чури булди, айникса, кейинги етти йилда абгор холатга келиб колди. Душманлар куктурклар таркалиб йук булиб кетади, барча ерлари бизга колади, деб турган паллада куктуркларга хокон булган, уларни Утукан йишга туплаш харакатига тушган Билга хакида "Тузмамиш, йуц булмамиш. Уй уйламиш, шундоц цолаберсак, бушашиб-кучсизлашамиз, сунг уламиз, демиш. Билга деган хоцон утирмиш, билмагани йуцмиш. Кучга кирмасидан бузмасак, бошимизга келгай. Келса барчамизни эзиб-ёйгай"10, деб айтади Туккиз уFуз хокони. Билга хокон даврида куктурклар нафакат олдинги мавкеини тиклаб, улусни юксалтирдилар, довруFини бутун дунёга ёйдилар, шунингдек, куплаб ерларини тортиб олдилар, теваракни душманлардан тозаладилар ва кудратли давлат курдилар. Демак, айнан шу хоконнинг окилона харакатлари туфайли куктурклар давлати гуллаб-яшнади.

Асарда учликнинг сунгги буFини булган Йуллик Тигинга тошбитикларда уйиб ёзилгандай биргина жумла ажратилган: "Билга урнига унинг узли Йуллиц Тигин хоцон сайланиши билан улуз куктурклар сойи цуришга келди..."11. Х,а, тарихдан ва адабий асарлардан маълумки, табиат аксарият холларда ота-онага инъомлар килиб, фарзандларга келганда дам олар экан. Демак, Йуллик Тигин отаси ва бобосининг ишини давом эттира олмади, катта ишларни амалга оширмади, улар курган салтанат унинг даврида кулай бошлади, Шимолий хоконликдан путур кетди, уЙFурлар кучга кира бошлади, балки шу сабабдан хам жумла купнукта билан якунланди. Бу учликни барпо килувчи -ривожлантирувчи - вайрон килувчи учлик тарзида хам аташ мумкин.

9 Уша асар, 108-бет.

10 Уша асар, 20-21-бет.

11 Уша асар, 138-бет.

О

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz

3(4), April, 2023

Навбатдаги учлик турк элининг пайдо булиш тарихи билан боFлик.

Инсоният ва элатларнинг пайдо булиш тарихи хакида бир катор диний ва

илмий карашлар мавжуд булиб, уларнинг аксариятида буюк туфон хакида суз

юритилади. Бахши Эл БуFу (туркийлар "БуFу" деб билгичларни атаганлар)

будуннинг пайдо булиш тарихини куйидагича сузлаб беради: "Качонлардир

Кук Тангри ер юзини сувга бостирган экан. Бир цанча киши чукмасдан, эсон

цолибди. Сунг сувни ер ютиб, цуритибди. Куригач, у киши цуруцца

тушибди.Унинг учта угли бор экан. Бири цулоцсиз, узинигина уйлар экан.

Иккинчиси бунга кунмаса-да, индамас экан. Яна бири булса, ардоцлар экан.

12

Уша отасини ардоцлаган угилдан сиз тарцалдингиз, дебди" . Ушбу миф уч хил характердаги ака-укалар хакида булиб, улардан бири факат узини уйлайдиган худбин, иккинчиси эса акасининг табиатини окламаса-да унга бу хакда индамас, яъни локайд эди, факат кенжа уFил отасини хурмат, килиб ардокларди. Миф туркийлар томонидан яратилгани сабабли, ака-укаларнинг энг яхшисидан туркийлар таркаганини мантикан туFри дейиш мумкин. Куринадики, кадимги туркий манбалар хамда улар асосида яратилган замонавий узбек романларда хам учлик тамойили мавжуд хамда улар яхлит тизимлилик тусини олган.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А.Н.Николюкина. - М.: НПК «Интелвак», 2001. - Стб.39. (1600 стр).

2. Коллектив. Теория литературы. Том III. Роды и жанры (основные проблемы в историческом освещении).- М.: ИМЛИ РАН, 2003.- С.105 (592 с).

3. Султон И. "Билга хокон" [Матн]: роман, кисса ва хикоялар. - Т.: "Factor book", 2022. 12-б.

12 Уша асар, 77-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.