Научная статья на тему 'Стереотип бирликларда маъно кўчиш ҳодисаси'

Стереотип бирликларда маъно кўчиш ҳодисаси Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
75
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Востоковедение
Область наук
Ключевые слова
Қадимги туркий тил / туркий битиглар / стереотип бирликлар / сема / кўчма маъно. / Древнетюркский язык / древнетюркские писменные памятники / стереотипные единицы / сема / переносное значение.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Шаҳноза Тўлагонова

Ушбу мақолада қадимги туркий битиглардаги стереотип бирликларнинг маъно хусусиятлари ҳақида сўз боради. Мазкур бирликларнинг фаоллиги улар ташиётган маъно билан боғлиқ. Стереотип бирликларда маъно кўчиши ҳодисаси учрайди. Кўчма маъно айрим сўзлар асосида юз бермайди, бу бирликлар бутунича, яхлит сўзлар таркибининг барчаси йиғилиб мажозий маънога хизмат қилади. Шу билан бирга айрим бирликларда полисемия ҳам кузатилади. Стереотип бирликларнинг бу хусусияти тил материали сифатида фразеологик бирликларга ўхшаб кетади. Мақолада Стереотип бирликлар таркибидаги лексемаларнинг номинатив ва конотатив маънолари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Феномен смещения значения в стереотипных единицах

Вданной статье рассматриваются семантические особенности стереотипных единиц в писменные памятники. Активность этих единиц зависит от значения, которое они несут. Феномен смещения значения происходит в стереотипных единицах. Переносное значение не возникает на основе определенных слов. Эти единицы в целом, весь состав целых слов, объединяются и служат переносному значения. Полисемия также наблюдается в некоторых единицах. Эта особенность стереотипных единиц напоминает фразеологизмы как языковой материал. Изучается номинативные и коннотативные значения лексем в состове стереотипной единицы.

Текст научной работы на тему «Стереотип бирликларда маъно кўчиш ҳодисаси»

ТИЛШУНОСЛИК // ЯЗЫКОЗНАНИЕ // LINGUISTICS

ТУЛАГОНОВА ШАХЦОЗА

уцитувчи, ТДШУ

Стереотип бирликларда маъно кучиш ходисаси Crossref doi: https://doi.org/10.37547/os/vol-01issue-02-07

Аннотация. Ушбу мацолада цадимги туркий битиглардаги стереотип бирликларнинг маъно хусусиятлари уацида суз боради. Мазкур бирликларнинг фаоллиги улар ташиётган маъно билан боглиц. Стереотип бирликларда маъно кучиши уодисаси учрайди. Кучма маъно айрим сузлар асосида юз бермайди, бу бирликлар бутунича, яхлит сузлар таркибининг барчаси йигилиб мажозий маънога хизмат цилади. Шу билан бирга айрим бирликларда полисемия уам кузатилади. Стереотип бирликларнинг бу хусусияти тил материали сифатида фразеологик бирликларга ухшаб кетади. Мацолада Стереотип бирликлар таркибидаги лексемаларнинг номинатив ва конотатив маънолари ёритиб берилган.

Таянч суз ва иборалар: Цадимги туркий тил, туркий битиглар, стереотип бирликлар, сема, кучма маъно.

Аннотация. Вданной статье рассматриваются семантические особенности стереотипных единиц в писменные памятники. Активность этих единиц зависит от значения, которое они несут. Феномен смещения значения происходит в стереотипных единицах. Переносное значение не возникает на основе определенных слов. Эти единицы в целом, весь состав целых слов, объединяются и служат переносному значения. Полисемия также наблюдается в некоторых единицах. Эта особенность стереотипных единиц напоминает фразеологизмы как языковой материал. Изучается номинативные и коннотативные значения лексем в состове стереотипной единицы.

Опорные слова и выражения: Древнетюркский язык, древнетюркские писменные памятники, стереотипные единицы, сема, переносное значение.

Abstract. This article discusses the semantic features of stereotypical units in old turkic text's. The activity of these units depends on the meaning they carry. The phenomenon of meaning shift occurs in stereotypical units. The figurative meaning does not occur on the basis of certain words. These units as a whole composition of the whole words, come together and serve a figurative meaning. Polysemy is also observed in some stereotypical units. This feature ofstereotypical units resembles phraseological units as linguistic material. The nominative and connotative meanings of lexemes are studied within the stereotypical units.

Keywords and expressions: old Turkic language, old Turkic text's, stereotypical units, sema, figurative meaning.

Кириш. Дунё туркологлари томонидан кадимги туркий битиглар борасида адабиётшунослик ва тилшунослик жихдтидан салмокли тадкикотлар олиб борилмокда. Кейинги йилларда кадимги туркий битиглардаги стереотип бирликлар юзасидан айрим фикрлар уртага ташлана бошлади. Бирок аксар тадкикотларда уларга адабий анъана мах,сули сифатида каралган. Мавжуд илмий ишларда стереотип бирликлар турдош х,одисалар билан умумлаштириб урганилган. Стереотип бирликларни тилшунослик аспектида, хусусан, маъно кучиш хусусиятларини урганиш бирликларнинг ифода имкониятларини очиб беришга хизмат килади.

Методлар. Маколада кутарилган муаммони ёритишда киёсий-тарихий, семантик-стилистик, анализ-синтез, каби тах,лил усулларидан фойдаланилган.

Натижалар ва мулохаза. Маълумки, маъно кучиши х,одисаси купинча тилнинг лексик бирликларида учрайди. Бу х,одиса фразеологизмлар учун х,ам хосдир. Баъзан контекст талаби билан бадиий матнлар синтактик бирликларида маъно кучиши содир булади. Цадимги туркий битигларда кечган стереотип бирликларда х,ам маъно кучиш х,одисаси кузатилади.

Маъно билан боглик фикрлар баёнида суз семантик структураси, ундаги денотатив ва коннотатив маънолар тугрисида гапирилади. Масалан, АДожиевнинг «Тилшунослик терминлари изошли лугати»да шундай изо^ бор: «Коннотатив маъно денотатив маънога кушимча равишда экспрессив, услубий муносабат кабиларни ифодаловчи маъно (оттенка); денотатив маъно ажратилгандан кейин х,осил буладиган айирмага тенг маъно»1.

Тилшуносликда маъно кучиш х,одисаси ва унинг турлари, масалан, метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик кабиларнинг лингвистик хусусиятлари юзасида куплаб тадкикотлар бажарилган. Масалан, узбек тилшунослигида Т.Аликулов2 хдмда М.Миртожиев3ларнинг монографик ишлари маъно кучиши х,одисасига багишланган тадкикотлардир.

Айрим ишларда коннотатив маънонинг синтактик ёки грамматик бирликларга хос эмаслиги айтилади, аммо узбек тилшуноси РДунгуров «Тилшуносликда коннотация х,одисаси лексик бирликларга хос деган фикрларни учратамиз. Х,акикатда эса бу х,одиса синтактик конструкцияларга х,ам хосдир»4 деб тушунтиради.

Стереотип бирликларнинг фаол кулланишидаги асосий омил х,ам улар ташиётган дастлабки маъно эмас, кучма маънолар эканлиги ойдинлашади. Масалан, tun udimadim, kuntuz olurmadim стереотип бирлигидаги сузларнинг маъноларини куриб чикайлик:

Tun - куннинг бир кисми, куёш ботганидан анча кейин то тонг отгунича булган вакт;

udimadim - инсоннинг физиологик х,олатини англатади;

kuntuz - куннинг куёш чиккиши ва ботиши оралигидаги пайт;

olurmadim - инсоннинг физиологик х,олатини англатади.

Стереотип жумланинг номинатив маъноси инсоннинг тунда ухламаганлиги, кундузи эса дам олмаганлиги англашилади. Матнда эса бундай мазмун курук ахборот тарзида тушунилади, шу боис укувчи эътиборини тортмайди.

Жумладаги коннотатив маъно унинг стереотип бирликка айланишига хизмат килган. Бунда tun ва kuntuz сузлари узлуксиз вакт, udimadim ва olurmadim эса хдловатсизликни англатишга хизмат килган. Ушбу хдловатсизлик маъносини англатишда жумладаги х,ар бир сузнинг уз улуши бор.

Стереотип бирликларда х,ам маъно кучиши айрим сузлар асосида юз бермайди, бу бирликлар бутунича, яхлит сузлар таркибининг барчаси йигилиб мажозий маънога хизмат килади. Айни хусусият фразеологик бирликларда х,ам шундай:

Х,осила маъно бир сузнинг муайян лексик маъносидан юзага келади. Агар суз бирон суз билан бирикиб, бирикма маъносини х,осил килар экан, унинг компонентлари булган суздан х,осила маъно излаш тугри булмайди. Чунки бирикмада фразеологик маъно булиб, у бутун бирикма таркибидаги хдмма сузлар учун умумийдир. Улар бутунлигича бир тирик жон х,исобланади5.

Шуниси х,ам борки, стереотип бирликдаги лексемаларнинг мавжуд семаларидан айримларининг бирлашуви етказилмокчи, назарда тутилмокчи булган маъно учун хизмат килади. Масалан, tun udimadim, kuntuz olurmadim бирлигидаги сузлар семаларини куриб утайлик:

1. Tun лексемасида «сутка»нинг бир неча соатдан иборат «кисми», «коронгу», «пайт», «ухлаш вакти» (дам олинадиган) семалари мавжуд.

2. Kuntuz лексемасида «сутка»нинг бир неча соатдан иборат «кисми», сутканинг «ярми», «ёруг», «пайт», кундалик «машгулот», «вакт» семалари бор.

3. Udimadim лексемасида «машгулот», «х,олати», «дам олмаслик» семаларига эга.

1Хожиев А. Тилшунослик терминлари лугати. - Т.: Узбекистан, 2002. - Б. 51.

2Алщулов Т. Узбек тилида полисемантик отлар: филол.фан.номз ... дисс. - Т., 1966.

3Миртожиев М. Узбек тилида полисемия. - Т.: Фан, 1975; уша муаллиф. Узбек тили семасиологияси. - Т.: Мумтоз суз, 2010.

4Кунгуров Р. Субъектив ба^о формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. - Т.: Фан, 1980. - Б. 24.

5Миртожиев М. Узбек тили семасиологияси. - Т.: Mumtoz so'z, 2010. - Б. 81.

45

4. Olurmadim лексемасида «машгулот», «полати», «дам олмаслик» семаларидан тузилган.

Сузлар уртасидаги семантик богланиш классема деб юритилади1. Шу маънода udimadim, olurmadim сузларининг бирикувида хам айнан классема иштирок этган. Стереотип бирликда «дам олмаслик» семалари богланиши натижасида кузда тутилган маъно юзага келади. Бу уринда tun хам узининг «ухлаш вакти» семаси билан юкоридаги сузларга классема була олади. Шу уринда kuntuz сузининг кайси семаси богликлик хосил киляпти деган, савол тугилади, чунки унда «дам олиш» маъноси йук. Буни мантикан изохлаш мумкин. Юкорида таъкидлангандек, кундузи турли машгулотлар билан банд булинади, ана шулар орасида тин олинади. Стереотип бирликнинг биринчи компонентида «тунда дам олмаганлик» таъкидланяпти. Физиологик жихатлар инсонни тунда дам олмаса, кундузи дам олиши кераклигини такозо килади.

Бундан ташкари tun ва kuntuz сузлари бирлик шаклида куплик маъносини ифодалаган ва бу - уша давр тили учун одатий холат. Натижада, аклан тасаввур килиш кийин булган «тунлари хам, кундузлари хам дам олмаслик» маъноси вокеланган. Ушбу жумлани биз факат мажозий маънода кабул кила олишимиз мумкин булади. Бу маъно эса «бирор максад йулидаги хузур-халоватсиз»ликни англатади.

Tun ва kuntuz сузлари кетма-кет кулланиб, «дам олинмайдиган» узлуксиз вактни англатиши бошка ифодаларда хам учрайди: Uqik meni kucayur, Tun-kun turup yiglayu. Kordi kozum tawraqin, Yurti qalip aglayu.

Айтмокдаки: севги менга азоб бераётир, кеча-кундуз йиглайман; кузларим унинг йироклашганини курди, кетида юрти [яъни уй-жойи] йиглаб колди2.

Маъшука хажрида кийналган ошик узининг изтиробларини мазкур мисралар оркали баён этмокда. «Tun-kunturup yiglayu» жумласидагиШп-kun бирикмаси узлуксиз давом этаётган вактни англатмокда. Купинча, инсон бир нарсанинг уй-ташвишига тушганда, уз кечинмаларини мазкур бирикма оркали ифодалайди. Шеърда лирик кахрамон туну кун (давом этаётган вакт) факат йиглайди. Бу бирлик оркали баъзи уринларда кувончли холатлар хам акс эттирилган. Яна бир мисол: Iwriq basi qazlayu, Sagraq tolu kozlayu, Saqinc quq'i kezlayu, Tun-kun bila sewnalim.

Айтмокдаки: Иврик [май идиши]нинг боши гоз кабидир, корни [май турадиган кисми] куз (косаси) каби тулган. ^айгуни унинг тагига кумайлигу, кеча-кундуз севинайлик3.

Дуган Аксан уз таснифида стереотип бирликлар таркибида tunlu kunlu (туну кун)ни хам келтиради. Изохида хозирги Туркия туркчасидаги geceli gunduzlu, gece gunduz бирикмаларини курсатади4.

Турфондан топилган васикалар тадкикида ^.Содиков мавжуд стереотип бирликларга эътибор каратади. Стереотиплардаги маъно кучишини эса куйидагича очиклайди:

Васикаларда кечган oru tayqa, qudi quumqa barsar жумласини кузда тутадиган булсак, бу жумлада «шимол» ва «жануб» тушунчаси йук. Ундаги oru tay - «юкори тог» хамда qudi

1Бу хакда каранг: Миртожиев М. Узбек тили семасиологияси. - Т.: Mumtoz so'z, 2010. - Б. 14-20.

2Махмуд Кошгарий. Девону лугати-т-турк. Нашрга тайёрловчи ва кириш суз муаллифи: К^.Содиков. -Тошкент: Fафур Fулом, 2017. - Б. 413.

3Уша асар. - Б. 53.

4Dogan Aksan. Göktürk yazitlannda söz sanatlan güglü anlatim yollan // Türk dili ara§tirmalari yilligi - Belleten. Cilt 38. - Istanbul, 1990. - S. 7.

46

quum «куйи кум» ифодаси «турт томон; узи истаган ер» маъносида; «юкори токка (борадими), куйи кумга борадими», яъни «истаган ерида; хамма ерда» англамида келган...

Ушбу мисолимиздаги örü tayqa, qudï quumqa barsar бирикмасидаги örü tay - «юкори тог» хамда qudï quum- «куйи кум», уларни узаро каршилантириш йули билан бадиий санъат хосил килинмокда; «юкори токка (борадими), куйи кумга борадими» деган маънода, яъни «истаган ерида; хамма ерда» англамида келган. Фикрни бу тарзда ифодалаш расмий битиглар услуби учун гайри-одатий, лекин матннинг таъсирини ошириш, ифода бадиийлигини таъминлаш, «эркинлик» тушунчасини теран англатиш максадида ана шу ибора кулланилган1.

Битигларда кулланган tört bulug (турт тараф) бирикмаси узида бир канча маънони акс эттиради. Шулардан биринчиси, «кенглик», «бепоёнлик» маъносидир:

Tägri yarlïqaduq ücün özüm olurtuquma tört bulugdaqï bodunug etdim

(Мазмуни:Тангри ёрликагани учун узим (хокон булиб) турганимда турт тарафдаги халкни тартибга солдим) (Xb.9)2.

КСодиковнинг ёзишича, эски турклар «турт кутб»ни tört bulug ёки tört sarï деб атаганлар. Tört bulug, tört sarï тушунчалари «кенглик», «замин бепоёнлиги»ни хам билдирган. Жумладан, бадиий адабиётда эл кахрамонларининг чексиз ерларда хукмронлик килгани, уларнинг куч-кудрати айни тушунчалар билан таъриф этилган3.

Бу бирикманинг айни маънони ифодаловчи törttin sïgar шакли хам кадимги битигларда мавжуд. Хусусан, «Олтин тусли ёруг»да Чамбудивип номли мамлакатнинг элиги Махаради шундай таърифланади:

Törttin sïyar yer orunug iymis basmïs, öküskä ayatmïs agïrlatmïs, ürük uzatï köni nomca törücä basladacï, imärigmä qamag bodunïn qarasïn asmïsûklitmis, qoptïn sïyar yagïsïz yawlaqsïz erti.

(Мазмуни:Дон-дун, мол-мулкка тула, алпу мерган, кучли черикка эга, турт томондаги ерни узига буйсундирган, купнинг хурматини козонган, азалдан адолатли сиёсат юритган, буйсунган барча элларнинг халкини купайтирган, ён-вери бутунлай ёвсиз-ёвузсиз эди) (A Yar).

Мазкур бирикманинг иккинчи маъноси - «цуршов»ни англатади:

Tört buluq qop yagï ermis, sü süläpän tört buluqdaqï bodunug qop almïs, qop baz qïlmïs.

(Мазмуни:Турт тараф бутунлай душман экан. Кушин тортиб, турт ёкдаги халкни бутунлай олганлар, бутунлай буйсундирганлар) (K.2).

Айни иллюстратив мисолда tört buluq (турт тараф)нинг икки маънода кулланганлигини куриш мумкин. Масалан, дастлабки кисмда -tört buluq qop yagï ermis куршовда колган халк тасвирида кулланган булса, sü süläpän tört buluqdaqï bodunug qop almïs жумласида эса бу бирлик «чексиз ер»ни назарда тутмокда.

Ушбу бирлик «билим», «тажриба» маъносини хам англатади. Бу маъно «Хуастуанифт»нинг эски туркча версиясида келади:

1. ... [bosu]galï (?) y(a)ruqu[g]

2. . [t]ägzinür : tört bulug[ug]

3. . [bi]lmätin kün ay t(ä)grikä iki

4. ... [t(ä)gr]ilärkä näcä yaz(ï)nt(ï)m(ï)z ärsär

5. ... [t(ä)gri] tipän kirtgünmäd(i)m(i)z ärsär :

6. ... [cul]vu saw sözläd(i)m(i)z ärsär : y(ä)mä kün ay

1Содиков К. Илк урта асрларда Марказий Осиёда кечган этнолингвистик жараёнлар. - Т.: Академнашр, 2018. - Б. 316.

2 Ушбу маколада куйидаги кискартмалар кабул килинди: K- Кул тигин битиги: Ka - кичик битиг, K, Kb - улуг битиг, K.I-III, Kc - тошнинг тарошланган кирралари ва терс томонидаги ёзув; X - Билга хокон битиги: X -тошнинг юз томонидаги ёзув, Xa, Xb - икки ёнидаги ёзув, Xc - тошнинг терс ёгидаги ёзув, X.I-II - тарошланган кирралардаги ёзув; Ton - Тунюкук битиги; A Yar - Олтин тусли ёруг (Содиков К. Эски туркий битиглар. - Т. : ТошДШИ, 2009);

3Содиков К. Кадимги туркий тил. - Т.: ТошДШИ, 2009. - Б. 232.

47

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

7. ... [ar]ksizin tugar batar arki ...

8. ... [ars]ar : k(a)ntü ózümüzni künta ayda

9. [ógi]biz tidim(i)z arsar : bu ikinti bilmatin yaz(i')nmi's ...

10. ... M(a)na[star xir]za

(1) ... кутилмок учун ёругни (2) ... эврилур. Турт ёкни (3) ... билмайин Кун-ой тангрига, икки (4) ... тангриларга канча ёзук килган булсак, (5) ... тангри деб топинмаган булсак, (6) ... ёлгон сузларни айтган булсак, яна Кун-ой (7) ... эрксиз холда тугар ва ботар [яъни Куннинг тугиши ва ботиши] истаги ... (8) ...эса, уз-узимизни Кундан, Ойдан (9) юкори куйган булсак, бу иккисини билмай, ёзук килган ... (10) ... Ёзугимизни кечиргайсан!) (ХТ).

Tórt bulug[ug] [bi]lmatin (турт ёкни билмайин) бирикмасида tort buluq бирлигидаайнан теварак-атроф, томонлар назарда тутилмаган. У инсоннинг билими, хабардорлиги, тажрибасини англатади. Х,озирда хам ушбу бирликнинг мукобиллари мавжуд. Айни вазиятларни ифодалашда «паст-баландни билиш», «ок-корани таниш», «увол-савобини тушуниш» тарзидаги бирликлардан фойдаланилади. Алишер Навоий асарлари тилида хам мазкур бирикма «хар тараф» тарзида учрайди ва «хабардорлик» маъносини ифодалайди: Хаёлида кеча-кундуз ул эрди, Тилида кеча-кундуз суз ул эрди.

Вале мавцуф эди мущиларига Ки, не келгай алар инщларига.

Алар уам %ар тарафдинанглабон %ол, Келибон цилдилар билганни ирсол1.

Ушбу шеърий парчада Хусравнинг куну тун Ширин хаёлида булганлиги, лекин (Хусрав) хабарчиларига нималар маълумлигини, улар кандай хабар келтиришини билмас эди. Уша хабарчилар турли тарафдан маълумотлар йигиб, шохга маълум килишади. ^уйидаги мисолда хам айни маъно кузатилади: Х,ар тарафдинки суз суол этти, Посухи ани гунгу лол этти2.

Юкорида биз курган маъно кучиш холатлари стереотип бирликларда полисемия -куп маънолилик шаклланишини таъминлаган. Зеро, полисемия факат маъно тараккиёти, маъно кучиши натижасида юзага келади.

Тунюкук битигида шундай жумла бор:

Ar qoy, aq argug ulgartdim, basinigma yagig külürür artim, qaganimin sü ültdimiz, tüqri yarl'iqazu.

(Мазмуни:^унгир куй, ок отни улгайтирдим. Босадиган ёвни поймол килгучи эдим. Хокони билан лашкар тортдик, тангри ёрликасин) (Ton,53).

Битигнинг узидан, бошка тарихий манбалардан Тунюкукнинг давлат арбоби эканлиги маълум булади. Юкоридаги жумлада эса у кунгир куй ва ок отни бокиб улгайтирганлигини айтади. Ar qoy, aq argug ulgart- жумласини хам стереотип бирликлар сирасига киритиш мумкин вабунда унинг кучма маъноси назарда тутилади.

Бу уринда, кучма маъно эхтимоли катта, чунки ушбу жумлагача Тунюкук килган буюк ишлари, жанглари хусусида сузлайди. Турк халки ва хокони учун килган мехнатини эътироф этади. Сунгра кунгир куй ва ок отни улгайтирганини таъкидлайди. Яъни ar qoy, aq argug ulgart хам Тунюкук амалга оширган оламшумул ишларидан бири булиши лозим. Энди ана шу жумла маъносини очишга харакат киламиз:

1.Ушбу жумла ёши улуг, тажрибали, тадбирли кишининг хизматларига ишора килади. Бу уринда ar qoy - кунгир куй ва aq argug - ок от символик характерга эга. Яъни Тунюкук уз тадбиркорлиги билан халкка манфаат етказадиган кишиларни тарбиялаганига ишорадир.

1Алишер Навоий. Фарход ва Ширин. МАТ. 8 том. - Т.: Фан, 1991. - Б. 314.

2Алишер Навоий. Сабъаи сайёр. МАТ. 10 том. - Т.: Фан, 1992. - Б. 167.

48

2. Ушбу жумла халк озиги ва мудофаасини таъминлаган кишига нисбатан кулланган. Бу уринда хам ar qoy - кунгир куй ва aq argug - ок от символик характерга эга. Ar qoy (кунгир куй) оркали халк озукасини таъминлаган булса, aq argug (ок от) билан эса турк элининг мудофааси мустахкамланган. Бу улуг ишларнинг бошида хокон ва унинг донишманд вазири Тунюкук турган.

«Битигларда «ок от» галаба ва муваффакият рамзи сифатида келади. Кул тигиннинг кайси рангдаги отни миниб жангга кириши алохида диккат билан эсланади. У буз ва турик отни миниб жангга киради, лекин хар икки от хам улади. Аммо ок отни миниб кирганида от халок булмайди, Кул тигин хам зафар козонади1.

«Мудофаа» маъносида яна бир жумла учрайди:

Bu turk bodunqa yaraqlig yagig kalturmadim, togunlug atig yugurtmadim.

(Мазмуни:Бу турк халкига ярокли ёвни келтирмадим, яловли отни югуртирмадим) (Т. 54).

Ушбу жумла огзаки ва ёзма адабиётда учрайдиган «ёвни якин йулатмади» каби мудофаа мазмунини ифода этади.

Toqli-bori qatilsun (кузи ва бурилар аралашсин) стереотип бирлигида хам кучма маънодаги суз бор. Стереотип бирлик сифатида ушбу жумлада икки боскичли маъно кучишини кузатиш мумкин. Биринчиси - аллегориядир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Toqli (кузи) куп холларда беозор, ожиз инсон рамзи; bori (бури) абжир, ёвуз, золим, кучли инсон рамзи хисобланади.

Иккинчи боскичда хам рамзийлик бор булиб, куй ва бурининг аралашиб юриши мохиятан жамиятда тенглик, адолат урнатилганини англатишга хизмат килган:

Endik kisi tetilsun,

El toru yetilsun,

Toqli-bori qatilsun,

Qaygu yema sawilsun

(Мазмуни:^иличимиз билан кайгуни очайликки, ахмоклар эсини топсин, мамлакат (иши) тузалсин, кузилар ва бурилар тинч-тотув яшасин, биздан кайгу-гам кетсин)2.

Ушбу парчада каторма-катор тинч ва адолатли, фаровон хаёт васф килинган.

^ар бир стереотип бирлик образли тафаккур махсули сифатида юзага келади. Хусусан, куйидаги узун жумлани биргина «буйсундирди» ёки «енгди» сузи билан алмаштириш мумкин (албатта бу сузлар мазкур жумла каби эстетик таъсирни бера олмайди):

Tayri yarliqaduq ucun alligig alsiratmis, qaganligig qagansiratmis, yagig baz qilmis, tizligig sokurmis, basligigyukunturmis...tdrug qazganip aca barmis.

(Мазмуни:Тангри ёрликагани учун эли борни элидан айирган, хокони борни хоконидан айирган, ёвни карам килган, тиззаси борни чуктирган, боши борни юкунтирган.. .хукмронлик килиб вафот этган) (K. 15).

Ушбу жумла Кул тигин битигининг узида бир неча бор кайтарилади,яънижумла турли вариантларда уч уринда ишлатилади. Аввалги иккиси ушбу хоконнинг ота-боболари Истами ва Бумин хоконлар таърифида келтирилган булса, сунггиси узининг фотихлик ва хукмдорлик фаолияти таърифида келган.

Ушбу жумла бешта компонентдан ташкил топган булиб, уларнинг хар бирида «енгди», «асир килди», «банди килди» маъноси мавжуд. Дастлабки иккиси -alligig alsiratmis (эли борни элидан айирган), qaganligig qagansiratmis (хокони борни хоконидан айирган) жумлаларда «эгалик килмок» ва «махрум этмок» маъноларига асосланган холда узига хос ифода яратилган.

Ушбу бирикмалар маъносини тула англаш учун уларни синчиклаб куриб чикамиз. Alligig сузи «эли бор, элли одам» маъносини билдиради. Аслида allig от туркумидан ясалган сифатдир, яъни кадимги туркий тилда биз юкорида кураётган компонентлар таркибидаги -

1Рахмонов Н. Култегин ёдгорлигининг поэтикаси / Улмас обидалар. - Т.: Фан, 1989. - Б. 223.

2Махмуд Кошгарий. Девону лугати-т-турк. Нашрга тайёрловчи ва кириш суз муаллифи: ^.Содиков. - Б. 55.

49

lïq, -lïg, -lik, -lig / -luq, -lug, -luk, -lugаффикси отдан сифат ясовчи кушимчадир. Бирикма таркибида эса ушбу сифат отлашган. Таркибдаги -g, -g (-ïg, -ig/-ug, -ug) эса кадимги туркий тилдаги тушум келишиги кушимчасидир1, яъни, al (от), а1^(сифат яъни, элли),aШgig(от).

Àlsirâtmis феълнинг сифатдош шакли булиб, таркибидаги -sïra, -sirâ аффикси «исташ», «зор булиш» маъносини берувчи феъл ясайди. Таркибдаги -at, -ât орттирма нисбат феълини ясовчи кушимчаси; -mïs, -mis сифатдош ясовчи кушимча. Ушбу кушимча, айни пайтда, утган замонни англатишга хам хизмат килади.

Àlligig âlsirâtmis бирикмаси дастлаб «элли одамни элига зор килди, элидан айирди» маъносини беради. Юкоридаги тахлилни qaganlïgïg qagansïratmïs жумласига нисбатан хам айтиш мумкин.

Х,ар бир компонентда (yagïg baz qïlmïsдан ташкари) маъно кучиш ходисаси кузатилади. Куйида бериладиган икки жумладаги маъно кучишини хам икки боскичли дейиш мумкин.

Tizligig sokurmis (тиззаси борни чуктирган), baslïgïg yukunturmis (боши борни юкунтирган) жумлаларидаги tizligig, baslïgïg сузларида синекдоха усули билан маъно кучган. Яъни tizli (тиззаси бор)ва baslï (боши бор) инсонтана аъзолари номи оркали инсон англатиляпти, кисм оркали бутун тушунилмокда. Компонентларда дастлабки боскичдаги маъно кучиш ходисаси айни сузлардаги маъно кучишини камраб олади. Иккинчи боскичда эса синтактик бирлик холатида маъно кучади. Tizligig sokurmis (тиззаси борни чуктирган); baslïgïg yukunturmis (боши борни юкунтирган) - банди килмок.

Умуман олганда, стереотип бирлик таркибидаги ушбу икки компонентни фразеологизм сифатида кабул килиш лозим, чунки айни компонентларда маънонинг кайта шаклланиши кузатилади. Бу ходиса транспозиция термини билан изохланади.

Стереотип бирликлардаги ушбу $олат фразеологизмлардаги мавжуд транспозиция $олатига ухшашдир.

Транспозиция дейилганда, тил элементларининг узига хос булмаган вазифа ва маънода цулланиши назарда тутилади. Транспозицияда эркин богланма ёки гапнинг тугри маъносидан келиб чицмайдиган фразеологик маъно юзага келади. Узбек тилида фразеологизмларнинг аксарияти транспозиция асосида юзага келади. Масалан, «пешанасини силамоц» бирикмаси икки маънода цулланилади. Биринчидан, бирикмани ташкил этган «пешанасини» ва «силамоц» лексемалари уз маъно мустациллигини сацлаган $олда бир-бири билан богланиб келади ва компонентларнинг маъно йигиндисини ифода этади. Иккинчидан, «пешанасини силамоц» - гамхурлик цилмоц маъносида $ам цулланади. Бунда «пешанаси» ва «силамоц» лексемалари уз маъно мустациллигини сацламайди, чунки улар «компонентларининг оддий йигиндиси булмай, умумлашма, устама маъно, шу билан бирга, кучма маъно сифатида гавдаланади»2.

Таъкидлаш керакки, кайта шаклланган ушбу маъно дастлабки эркин бирикмадаги маънодан у кадар узоклашмаган. «Асир олиш» образли тасаввурда айни тасвирдаги холатда намоён булади: Tizligig sokurmis (тиззаси борни чуктирган); baslïgïg yukunturmis (боши борни юкунтирган). Яъни асир олинган халк ёки инсон тиз чуккан ва боши эгик холда гавдаланади.

Юкоридагиларни хозирги кунда узбек тилида кулланадиган «тиз чуктирди», «бош эгдирди» каби фразеологизмларга киёс килсак, орада утган бир неча юз йилликлар тилнинг ифода принципларини узгартирмаганлигининг гувохи буламиз.

Жумлада узига хос лексик-грамматик градация бор. Ифодалиликни аста-секин кучайтириб ёки пасайтириб боришдан иборат бу усулдан таркибида уюшган компонентлари мавжуд булган синтактик конструкцияларда фойдаланилади. Жумлада лексик-грамматик градацияга мувофик интонация хам аста-секин кутарила боради ва кулминацион нуктага етади.

1Бу хакда каранг: Содиков К. Кадимги туркий тил. - Т.: ТошДШИ, 2009.

2Маматов А. Узбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиши масалалари: филол.фан.номз. ... дисс. - Т., 1999. - Б. 40.

50

Градацияда мазмун ва функцияси жихатидан узаро якин булган нутк бирликларининг уюшиб келиши кузатилади, бунинг натижасида фикр тадрижий ривожлантирилади. Градациядан купинча поэтик нутк куринишларида фойдаланилади1.

Юкорида келтирилган стереотип бирлик беш компонентининг хар бири бир маъно теварагида уюшиб келади. Улар бир умумий маънони таъкидлашга ва таъсирни кучайтиришга хизмат килган.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, стереотип бирликларда маъно кучиш ходисаси кузатилади. Уларнинг кадимги туркий матнларда фаол кулланишининг сабаби айни тип бирликлардаги номинатив маъно эмас, кучма маъно билан богликдир. Айрим стереотип бирликларда эса куп маънолилик хам учрайди. Стереотип бирликларда маъно кучишининг

рамз, аллегория, синекдоха каби турлари мавжуд.

—— —

1Мамажонов А. Кушма гап стилистикаси. - Т.: Фан, 1990. - Б. 42

51

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.