Научная статья на тему 'ҚИСҚА МАСОФАГА ЮГУРИШДА ЧИДАМЛИЛИК СИФАТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ҚИСҚА МАСОФАГА ЮГУРИШДА ЧИДАМЛИЛИК СИФАТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
90
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
ЧИДАМЛИЛИК / ТЕЗЛИКНИ ОШИРИШ / ЮГУРИШДА ЧИДАМКОРЛИК / ҲАРАКАТ ТЕЗЛИГИ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Норбоев К.Ж., Омонов Қ.И.

Ушбу мақолада чидамлиликни ошириш, спортчиларда чарчоққа қарши тура олиш жисмоний сифатини яхшилаш масалалари адабиётлар таҳлили сифатида ёритилган.В данной статье рассматриваются вопросы повышения выносливости как анализ литературы по совершенствованию физических качеств сопротивления утомлению спортсменов.This article discusses the issues of improving endurance in athletes as an analysis of the literature on improving the physical quality of resistance to fatigue.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИСҚА МАСОФАГА ЮГУРИШДА ЧИДАМЛИЛИК СИФАТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Наука о спорте: проблемы и перспективы

УУК (YM,UDC): 796.422.12

Доцент

К.Ж. НОРБОЕВ1

Магистрант Ц.И. ОМОНОВ1

1 Самарканд давлат университети Самарканд шахри, Узбекистан

Муаллиф билан богланиш учун:

olim635635@gmail.com

ЦИСКД МАСОФАГА ЮГУРИШДА ЧИДАМЛИЛИК СИФАТИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация

Annotation

см о

С\|

ю

to га t о d w

с ю

В данной статье рассматриваются вопросы повышения выносливости как анализ литературы по совершенствованию физических качеств сопротивления утомлению спортсменов.

Ключевые слова: выносливость, прирост скорости, выносливость в беге, скорость передвижения.

Долзарблиги. Чидамлилик тугрисида даврий тавсифга эга булган машкларга (югуриш, юриш, сузиш, эшкак эшиш ва ^.к.) нисбатан айтиш мумкин. Уларнинг хар бири турли тезликда бажарилиши мумкин. Х,аракатни белгиланган тезликда бошкаларга нисбатан узокрок саклай олган спортчи чидамли хисобланади. Табиийки, машкларнинг тури ва даво-мийлиги тезликка боглик: у канчалик юкори булса, харакат давомийлиги шунча киска булади ёки аксин-ча. Масалан, максимал тезликда югуриш давомий булмайди. У бир неча ун сония давом этиши мумкин ва бу вактда 100 - 200 м.дан узок булмаган масофалар босиб утилади. Агар одам узок масофага югурадиган булса, у тезлигини пасайтиради.

Турли масофаларга югуриш буйича жахон рекорд-ларини В.С.Ферфел тахлил килиб, «тезлик - вакт» богликлиги турт тугри чизикли кисмга ажралишини аниклаган, бу кисмлар нисбий кувват булаклари деб аталган: максимал, субмаксимал, катта ва уртача кувват булакларига ажратилади. Х,ар бир булак уз ичига амалиётда мавжуд булган масофалар гурухла-рини олган киска, урта, узок ва ута узок масофаларни айтиш мумкин.

Рекордлар эгри чизигининг кесмаларга булини-ши нафакат югуришдаги рекордларга, балки бошка даврий машкларга - сузиш, велосипедда учишга хам тегишлилиги аникланган. Барча холларда кувват мезони булиб масофа эмас, уни босиб утиш учун кетган вакт кабул килинган. Шунинг учун, масалан 500 м.га югуриш ва 100 м.га сузиш куввати буйича нисбатан тенг булиши мумкин, чунки иккала машк хам деярли бир хил - бир дакикага якин вактни талаб килади. Агар югурувчи 200 м.ни 19,72 с.да босиб утса бу максимал кувват иши булади, агар у худди шу масофани 40 сонияда босиб утса, бу иш куввати буйича субмаксимал булади.

В.С.Фарфел томонидан таклиф этилган кувват булаклари классификациясига жахон рекордларининг усиши муносабати билан бир неча марта аникликлар киритилган ва такомиллаштирилган. «Рекордлар эгриси», биринчидан, 4 кисмга эмас, ундан купрок

Ушбу маколада чидамлиликни ошириш, спортчиларда чарчокка карши тура олиш жисмо-ний сифатини яхшилаш масалалари адабиётлар та^лили сифатида ёритилган.

Калит сузлар: чидамлилик, тезликни ошириш, югуришда чидамкорлик, царакат тезлиги.

This article discusses the issues of improving endurance in athletes as an analysis of the literature on improving the physical quality of resistance to fatigue.

Key words: endurance, speed increase, endurance in running, speed of movement.

булакларга булинар экан. Масалан, Н.И.Волков субмаксимал кувват булагини икки кичик булакка ажратишни таклиф килган: давомийлиги 15 с.дан 40 с.гача ва 40 с.дан 2 дак.гача вактни белгилайди. Уртача кувват булаги хам баъзида икки кисмга ажратилади - углевод нафас олиш ва ёг нафас олиш булаклари деб аталади. Иккинчидан, турли ёшдаги, жинсдаги ва тайёргарликдаги одамларда ишнинг вакт чегаралари хар бир булакда маълум фаркка эга. Усмирларда чидамлиликни тарбиялаш муаммоси илмий тадкикотлар предмети сифатида В.С.Фарфель томонидан кутарилган эди. У мазкур харакат сифати-га "организмни чарчаш вактини оркага сурувчи ёки чарчаш жараёнини келтириб чикарадиган омиллар-нинг пайдо булишига зид равишда иш фаолиятини давом эттириш" хусусияти деб таъриф берган. Кей-инрок чидамлилик тушунчаси бир мунча кенгайди. Бунга сабаб, унга ташки ва ички салбий омиллар харакатидаги баркарорлик хам келиб кушилди.

Чидамлилик организмнинг уз мехнат кобилияти-ни саклаш муддатининг давомийлиги ва унинг чар-чаш ёки ташки мухитнинг салбий омиллари (юкори ёки паст харорат, атмосфера босимининг пастлиги ва х.к.) таъсирига бардош бериш (каршилик курсатиш) даражаси сифатида тавсифланади.

Илмий ва услубий адабиётлар тахлили. Адаби-ётларда шундай фикрларни учратиш мумкин: хатто махсус чидамлилик хам полиморф (куп шаклли) сифат хисобланади. Унинг ривожланиши узаро хар хил алокада хамда асосий сифатга кандайдир муно-сабатда булган катор таркибий кисмлари: умумий чидамлилик, тезлик, махсус куч кабиларнинг йигин-дисига богликдир.

Махсус чидамлилик икки асосий жисмоний сифат тезлик ва чидамлиликнинг синтези хисобланади. Бу икки сифат спорт махорати усган сайин олиб борила-диган махсус куч билан мустахкам алокададир. 800, 1000 ва 1500 метр масофага югуришга ихтисослашган спортчилар унча тезкор эмасликлари хамда зарур му-собакавий тезликни узок муддат давомида саклашни билишлари ва айни вактда жуда чидамли булишлари

76

www.fansports.uz

№5-2021

Наука о спорте: проблемы и перспективы

лозим. Махсус чидамлиликка муаллифлар тахминан шундай ёндашадилар. Улар талаб киладиган спорт машгулотлар таассуроти йуналишини аник очиб бера олмаяпти, шунинг учун энди чидамлилик кичик турларга хам таснифланадиган булди. Шу тарика аэроб чидамлилик киска муддатли аэроб, чидамлиликка булинади. Буларнинг биринчиси 3-10 дакикали жисмоний зурикишини, иккинчиси 10 дакикадан 30 дакикагача, учинчиси 30 дакикадан ортик давом этувчи жисмоний зурикишни уз ичига олади. Бундай таснифлашга кура, 1500 м.га югуриш киска муддатли аэроб чидамлилик турига киради.

Тезлик, куч ва мувофиклаш лаёкатлари нисбатан бир хил атлетларнинг чидамлилиги таккосланганда, нисбий чидамлилик курсаткичлари олинади.

Чидамлиликнинг намоён булиш имкониятлари-ни таккослаш маълум инсонлардаги максимумдан маълум фоизларни хисоблаш йули билан амалга оширилади. Масалан, максимал югуришнинг 60%, ёки огир атлетика мисолида штангани кутаришда мушаклар кучининг 50% инобатга олинади. Чидамлиликнинг нисбий курсаткичларини бахолаш учун чидамлиликнинг турли коэффициентлари ва индекслари кулланилади, улар маълум формулалар ёрдамида хисоблаш йули билан топилади. Бунда кучли ва заифлар уз имкониятларига нисбатан бир хил иш бажарадилар. Тезлик ва куч имкониятлари-дан яхши фойдалана олмайдиган инсонлар, одатда, чидамлиликнинг паст мутлок курсаткичларига эга.

Чидамлиликнинг тузилиши хар бир хол учун маъ-лум фаолият турининг шартлари билан аникланади. Чидамлиликнинг ривожланганлик ва намоён булиш даражаси бир катор омилларга боглик (жадвалга каранг).

Физиологик ва рухий функцияларнинг организм ички мухитининг нокулай шароитларига тургунлиги (кислород етишмаслиги ва бошк.); шахсий-рухий хусусиятлар (ишга кизикиш, тиришкоклик, чидамлилик, катъийлик ва х.к.).

Инсон организмида энергетик захиралар мавжудлиги Ушбу тизимларнинг фаоллашув тезлик ва мувофиклаштирил-ганлиги даражаси; Организмнинг турли тизимлари функционал имкониятлари даражаси (юрак-кон томир, марказий асаб тизими, асаб-мушак ва бошк.)

Организмниг энергетик ва функционал салохиятини тежаб ишлатиш; Таянч-харакат аппаратининг тайёрланганлиги; Махорат техникасининг такомиллашганлиги

Инсон чидамлигига таъсир курсатадиган бошка омиллар каторида куйидагиларни курсатиш мумкин: ёш, жинс, инсоннинг морфологик хусусиятлари ва фаолият шароити хам сабаб булади.

Эритроцитик машклар йуналиши нисбий энергия ишининг физиологик зоналарини эътиборга олади. 1-максимал иш шиддат зонаси, унда масофани босиб утиш давомийлиги купи билан 20 сония; 2-субмак-симал шиддат зонаси булиб, энг куп иш вакти 5 дакикага камайса, иш шиддат зонаси (30 дакикагача); 4-мутадил иш шиддат зонаси булиб, бунда фаол фаолиятни узок вакт саклаб туриш имкони булади.

«Тезлик-вакт» аналогик алокадорликка кура учта хар хил "участкани" ажратадилар.

Югуришнинг узун масофалари "участкаси" бу-либ, бунда тезлик кислород истеъмол килишнинг тургун холати билан тавсифланади.

Югуришнинг киска масофалар "участкаси", унда тезлик инсон имкониятлари доирасида максимал кучланиш билан белгиланади.

Югуришнинг оралик (урта) масофалари "участ-каси", унда тезлик максимал кислород карзи ёки югуриш пайтида энг куп кислород истеъмол килиш

билан белгиланади.

Соха мутахассислари томонидан инсоннинг иш шиддати икки омилга боглик, деган карорга келади: 1-иш вактида максимал кислород истеъмоли (МКИ) юз беради ва у юрак хамда упкада иш самарадорлиги билан белгиланади. 2-инсон чидай оладиган макси-мал кислород карзи хисобланади.

Спорт тоифасига эга спортчи югурувчилар учун аэроб режимда машгулот килишда ишнинг бир улушига умумий хажмидан 63-68%, аэроб анаэроб улушга 27-32%, анаэроб гликолитик 3,5-4%, анаэроб алактатга-1.5- 1,7 % тугри келиши керак [4].

Сунгги йилларда чидамлилик хакида гап кетганда, педагогик ва физиологик тушунчаларнинг бирикиб кетганлигини кузатиш мумкин. Кундалик машгулот фаолиятимизга аэроб на анаэроб чидамлилик деган тушунчалар кириб келди. Сунгги йилларда чидамлилик ва унинг турларининг йигиндисидан иборат булган яхлит тушунча сифатида ифодаланмокда, масалан куч чидамлилиги, умумий ва махсус чидам-лилик, тезлик чидамлилиги ва бошкалар.

Югурувчинииг жисмоний чидамлилик коби-лиятига (чидамлилигига) таъриф берганда, тезлик (30-100 м.ли), спринтерлик чидамлилиги (150-300 м.ли), тезлик чидамлилиги (400-600 м.ли), махсус чидамлилик (800-2000 м), стайерлик (узок масофага) чидамлилиги (3-10 км), умумий чидамлилик (20-42 км.гача) сингари атамалардан фойдаланилади. Чи-дамлиликни хар хил турларга ажратиш тугридир, чунки битта чидамлилик тушунчасидан фойдалан-ганда ноаникликлар юзага келади. Масалан, югу-рувчи чидамли дейишадию, лекин кандай масофалар назарда тутилаётганлиги номаълумлигича колади. 10 км масофада чидамлилик даражасииинг юкорили-ги хали югурувчи 800 м масофада хам худди шундай чидамли дегани эмас. Маълумки енгил атлетиканинг аксарият турлари хусусан спринтда юкори спорт на-тижаларига эришишнинг асосий шартларидан бири бу спортчининг чидамлилигидир, Бундай тайёргар-лик айникса усмирлик даврида ривожланади.

К^иска, урта ва узок масофага югурувчиларни тайёрлашда куплаб тадкикотчиларнинг фикрига кура куйидаги анаэроб усуллар тавсия этилади. Илмий ва услубий адабиётлар тахлил килиш ва пе-дагогик тадкикот натижалари куйидаги хулосаларни чикаришга имкон берди. Чидамлилик кобилятини ривожлантириш муаммоси киска, урта ва узок ма-софага югуришни ургатиш тизимидаги энг мухим масалалардан бири булиб, у илмий адабиётларда фаол мухокама килинмокда.

Адабиётлар:

1. Бальсевич В.К. Спортивный вектор физического воспитания в российской школе. -М.: НИЦ «Теория и практика физического воспитания и спорта», 2006 - 112 с.

2. Бауэр В.Г. Научно-организационные основы системы подготовки спортивного резерва в Российской Федерации: автореф. дисс. ,,, канд. пед. наук / - М., 1994, - 25 с.

3. Матвеев Л.П. Общая теория спорта: учеб. для завершающего уровня высшего физкультурного образования / - М.: Физкультура и спорт, 1997. - 304 с.

4. Никитушкин В.Г. Организационно-методические основы подготовки спортивного резерва / В.Г.Никитушкин, П.В.Квашук, В.Г.Бауэр. - М.: Советский спорт, 2005. - 232 с.

5. Никитушкин В.Г. Легкая атлетика в школе / В.Г.Никитушкин, Г.Н.Германов, - Воронеж: Истоки, 2007. - 603 с.

6. Попов В.Б. Легкая атлетика для юношества / В.Б.Попов, Ф.П.Суслов, Г.Н.Германов. - Москва; Воронеж, 1999. - 220 с.

7. Солиев И.Р. Киска масофага югурувчиларнинг йиллик тайёргарлик машFулoтларини режалаштириш. Диссертация 2020. 141-151 бетлар.

8. Тухтабоев Н.Т., Шакиржанова К.Т., Солиев И.Р. Киска масофага югуриш. Укув кулланма. - Т.: 2017 йил. 171 б .

СМ

о

см

ю

го га

0 ^

ю

1

с го

№5-2021

www.fansports.uz

77

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.