Научная статья на тему 'МИНИ ФУТБОЛДА ЧИДАМЛИЛИКНИ НАМОЁН ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

МИНИ ФУТБОЛДА ЧИДАМЛИЛИКНИ НАМОЁН ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

118
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чидамлилик / энергия таъминоти / аэроб машқлари / анаэроб машқлари / мини футбол. / endurance / energy supply / aerobic exercise / anaerobic exercise / mini football.

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Илхом Тоштемирович Арислонов

Мақолада мини футболда спортчиларнинг махсус чидамлилик тайѐргарлиги билан боғлиқ саволлар ўрганилган..Мини футболда чидамлилик намоѐн бўлиши турли хил омиллар билан таъминланади, улардан бири энергия таъминоти, яъни: ишлайдиган мушакларни энергия билан таъминлайдиган механизмлар. Энергия билан таъминлашнинг иккита механизми мавжуд: аэроб (кислород иштирокидаги кимѐвий реакциялар), анаэроб (кислородсиз содир бўладиган кимѐвий реакциялар). Аэроб ва анаэроб қобилиятлари инсоннинг энергия имкониятларини тўлиқ тавсифлайди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по энергетике и рациональному природопользованию , автор научной работы — Илхом Тоштемирович Арислонов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF ENDURANCE IN MINI FOOTBALL

The article examines the questions related to the special endurance training of athletes in mini-football. The manifestation of endurance in mini-football is provided by various factors, one of which is the energy supply, ie: -mechanisms that provide energy to working muscles. There are two mechanisms of energy supply: aerobic (chemical reactions involving oxygen), anaerobic (chemical reactions that occur without oxygen). Aerobic and anaerobic abilities fully describe a person’s energy potential

Текст научной работы на тему «МИНИ ФУТБОЛДА ЧИДАМЛИЛИКНИ НАМОЁН ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

МИНИ ФУТБОЛДА ЧИДАМЛИЛИКНИ НАМОЁН ЭТИШНИНГ УЗИГА ХОС

ХУСУСИЯТЛАРИ

Илхом Тоштемирович Арислонов

^арши мухдндислик ицтисодиёт институт катта уцитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мацолада мини футболда спортчиларнинг махсус чидамлилик тайёргарлиги билан боглиц саволлар урганилган..Мини футболда чидамлилик намоён булиши турли хил омиллар билан таъминланади, улардан бири энергия таъминоти, яъни: -ишлайдиган мушакларни энергия билан таъминлайдиган механизмлар. Энергия билан таъминлашнинг иккита механизми мавжуд: аэроб (кислород иштирокидаги кимёвий реакциялар), анаэроб (кислородсиз содир буладиган кимёвий реакциялар). Аэроб ва анаэроб цобилиятлари инсоннинг энергия имкониятларини тулиц тавсифлайди.

Калит сузлар: чидамлилик, энергия таъминоти, аэроб машцлари, анаэроб машцлари, мини футбол.

CHARACTERISTICS OF ENDURANCE IN MINI FOOTBALL

Ilhom Toshtemirovich Arislonov

Senior Teacher, Karshi Institute of Engineering Economics

ABSTRACT

The article examines the questions related to the special endurance training of athletes in mini-football. The manifestation of endurance in mini-football is provided by various factors, one of which is the energy supply, ie: -mechanisms that provide energy to working muscles. There are two mechanisms of energy supply: aerobic (chemical reactions involving oxygen), anaerobic (chemical reactions that occur without oxygen). Aerobic and anaerobic abilities fully describe a person's energy potential.

Keywords: endurance, energy supply, aerobic exercise, anaerobic exercise, mini football.

КИРИШ

Узбекистонда футболни ахрли уртасида энг оммавий спорт турига айлантириш, юцори ицтидорга эга булган ёш футболчиларни танлаш, саралаб олиш ва уларни профессионал спортчилар сифатида тайёрлаш тизимини йулга цуйиш, мамлакат футболини ривожланган мамлакатлар билан рацобат цила оладиган даражага етказиш, халцаро талаб ва стандартлар асосида футбол буйича мутахассисларни тайёрлаш, футбол клублари фаолиятини

ривожлантириш, терма жамоалар учун укув-машгулот жараёнини самарали ташкил этиш, мамлакатимизда футбол буйича йирик халкаро мусобакалар, жумладан, усмирлар, ёшлар ва хотин-кизлар жамоалари уртасида жахон ва китъа биринчиликларини утказиш, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 4 декабрь санасидаги "Узбекистонда футболни ривожлантиришни мутлако янги боскичга олиб чикиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5887-сонли Фармони доирасида, 2030 йилгача булган давр ичида эришишимиз керак буладиган максадлар сифатида белгилаб берилди [1].

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Такидлаш жоизки ушбу сифатларнинг барчаси хаётий ахамиятга эга. Чидамлилик инсоннинг жисмоний тайёргарлиги учун энг мухим сифат булиб, у хаёт учун ва организмнинг мехнат кобилияти учун жуда мухимдир. Махсус чидамлилик куп жихатдан футболга хосдир [1,4,6]. Футболчиларнинг мусобака фаолияти жараёни хусусиятлари, доимий тарздаги вазиятларни узгариши, организмга таъсир этадиган юкламаларнинг турли куринишларда булиши, иш бажаришни дам олиш билан доимий алмашиниб бориши билан тавсифланади [2,3].

Умумий чидамлиликнинг ривожланиши мактабгача ёшдан 30 ёшгача содир булади, сунгра 60 ёшга келиб эркаклар ва аёлларда камаяди. Махсус чидамлиликни ривожлантириш учун энг кулай давр бу 14 ёшдан 20 ёшгача. Адабий манбаларни тахлил килиш шуни курсатадики, хозирги пайтда куп сонли махсус чидамлилик турларини номлаш мумкин. Ушбу турдаги чидамлиликнинг хусусияти максимал, субмаксимал, юкори ва уртача куч сохаларида ишларни бажаришдир[2,4]. Мини футбол, деярли барча спорт турлари сингари, спортчининг техник ва тактик махорати ва тугри функционал тайёргарлиги даражасини тайёрлаш ва амалга оширишнинг ягона жараёни булган узига хос спорт фаолиятидир. Футболчининг уйин фаолиятининг узига хос хусусиятларидан бири бу уйин давомида жисмоний фаоллик микдори тенгсизлигидир. Интенсив жисмоний машклар даврлари (узига хос, узига хос булмаган) кичик интенсивлик, апора ва фаол дам олиш (сокин харакат) даврлари билан алмаштирилади. Макола футболчиларни тайёрлашга тайёргарлик даврига багишланганлигини хисобга олсак, унда асосий эътибор айнан шу даврга (тайёргарлик) ва келажакка каратилади. Мини футбол буйича машгулотлар йил давомида гурух ва индивидуал дарслар ва мусобакалар шаклида олиб борилади. Бундан ташкари, бу даврийдир. Йиллик цикл уч даврга булинади: тайёргарлик, ракобатбардош ва утиш даври. Амалий

машгулотларнинг частотаси, авваламбор, спорт формасини ривожлантиришнинг объектив конуниятлари билан боглик. Тайёргарлик даври хар бир янги циклдаги машгулотлар тикланишидан бошлаб биринчи режалаштирилган мусобакага кадар булган даврни камраб олади ва бу спорт формаси ва унинг бевосита шаклланиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш даври, фундаментал тайёргарлик даври. Тайёргарлик даврининг боскичлари ани; вазифалар, усуллар ва воситалар, юкламаларнинг динамикаси ва машгулот режимларига эга. Уларнинг хар бири кейинги боскичга жисмоний, техник, тактик, функционал ва психологик тайёргарликни амалга оширади. Тайёргарлик даврида умумий тайёргарлик ва махсус тайёргарлик боскичлари ани; ажралиб туради.

НАТИЖАЛАР

Умумий тайёргарлик боскичи. Ушбу боскичнинг асосий йуналиши тананинг функционал имкониятларини ошириш, куп киррали жисмоний тарбия (куч, тезлик-кучга чидамлиликни ривожлантириш), шунингдек бошка турдаги тайёргарликни такомиллаштиришдир, лекин факат восита кобилиятларини ривожлантиришга имкон беради. Умумий жисмоний тайёргарлик (умумий жисмоний тайёргарлик) кейинги боскичга караганда тайёргарликнинг ушбу боскичида анча мухим уринни эгаллайди ва умумий жисмоний тайёргарликнинг улуши махсус тайёргарликнинг улушидан ошиб кетади.

Махсус тайёргарлик боскичи. Ушбу боскичда спорт формасининг баркарор пойдевори яратилади ва барча тана тизимларида ижобий узгаришлар таъминланади. Боскичдаги машгулотларнинг асосий шакллари турли йуналишдаги махсус, гурух ва индивидуал дарслардир. Куч, чидамлилик ва эпчилликни ривожлантирадиган машкларга катта урин ажратилган. Тезликни ривожлантириш учун юкори тезликда чидамлилик, кичик хажмларда бажариладиган такрорий югуриш ишлатилади. Келгуси ишларга жалб килиш тайёргарлик даврининг дастлабки боскичида турли хил циклик машкларни (югуриш, юриш) бажаришда бир хил ва узгарувчан машгулотлар усулидан фойдаланишга имкон беради. Нафас олиш кобилиятини оширишга максадли таъсир (аэробик кобилият - аэробик чидамлилик) деярли тайёргарлик даврининг бошидан - умумий тайёргарлик боскичининг 2-хафтасидан бошланади. Аэробик имкониятларни ривожлантириш мезонлари максимал кислород истеъмоли курсаткичининг киймати хисобланади. Машгулотда юрак уриш тезлиги курсаткичи аэробик юклама учун мос ёзувлар нуктаси булиб хизмат килади. Соф аэробик жисмоний иш дакикада 130-150 мартада

бажарилади. Бирок, куплаб тадкикотчиларнинг фикрига кура, юрак уриш тезлиги (юклама йуналишининг ахборот курсаткичларидан бири сифатида) бажарилган юклама ва унинг баъзи функцияларни ишлаб чикишга йуналтирилганлиги уртасидаги мувофикликни бахолаш учун етарли эмас. Масалан, уйинда (футбол, кул тупи ва бошкалар) уртача юрак уриш тезлиги (юклама йуналишининг информацион курсаткичларидан бири сифатида) бажарилган юклама ва унинг йуналтирилганлиги уртасидаги мосликни бахолаш учун етарли эмас. Баъзи функцияларни ишлаб чикиш: -масалан, уйинда хар хил рол уйнайдиган уйинчилар учун уртача юрак уриш тезлиги 170-180 юут/мин., Ва машклар машкларини бажаришда (шунга ухшаш), бу анча паст булади. Таккослаш учун: машгулотнинг асосий кисмида ёки уйинда тупни дриблинг килишда биринчи холатда юрак уриши 152-166, иккинчисида 146-210 юут/мин ташкил этади. Тайёргарлик даврида (1-боскич) аэробик кувватни ошириш учун циклик юкламаларнинг комбинацияси кулланилади: югуриш, сузиш, спорт ва очик уйинлар, шунингдек махсус техник машклар. Бундай синфлардаги юклама катъий тартибга солинмаган.

Худди шу боскичда юкламалар турли йуналишларда, интенсивлиги, давомийлиги, оралиги ва табиати, машкларнинг такрорланиш сони буйича кулланилади ва тартибга солинади.

Юкламаларни режалаштириш, коида тарикасида, учта хусусиятга мувофик амалга оширилади: ихтисослашув, йуналиш ва хажм. Юкламанинг ихтисослашуви уни икки гурухга режалаштиришни уз ичига олади:

1. аник машклар (туп билан техник ва тактик); аник эмас (тупсиз). Йуналиш буйича юкламани умумий чидамлиликни ривожлантиришнинг 3 турга булиш мумкин: чидамлиликнинг барча турларини ривожлантириш (аэробик-анаэробик); тезликка чидамлиликни ривожлантириш (анаэроб гликолитик); тезлик-кувват фазилатларини ривожлантириш (анаэробик алактик). Жисмоний (машк) юклама хажми буйича, шартли равишда катта, урта ва кичикга булинади (1 -жадвал).

МашFулотлар учун юкламанинг тахминий киймати

Жадвал 1.

Юналиш Юрак уриш тезлиги Юкламани хисобга олган холда машгулотлар

Уд/мин давомийлиги (мин)

катта урта кичик

Аэробик 120-140 80 60 30

Аэробик-анаэробик 120-180 60 35 25

Анаэробик 180-190 30 20 20

Уйин жараёнида 170-210 40

МУХОКАМА

Махсус тайёргарлик боскичи укув-машгулот йигинининг бошланишига тугри келади ва таквим мусобакасининг биринчи кунида тугайди. Ушбу боскичда иш билан таъминлаш воситалари, усуллари ва шаклларининг таркиби, уларнинг жисмоний фаолиятнинг умумий хажмидаги нисбати узгариб бормокда. Тайёргарлик жараёнида ракобатбардош машкларнинг улуши аста-секин усишни бошлайди.

Асосий машгулотлар бевосита спорт формасини шакллантиришга, футболчиларни мусобакаларга оптимал тайёргарлик куришига хизмат килади. Махсус тайёргарлик машгулотларини чукур узлаштириш ва техник-тактик махоратларни такомиллаштириш билан биргаликда юкори даражада ривожланишини таъминлашга, жисмоний ва функционал такомиллаштиришга каратилган. имкониятлари, уйиннинг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда ривожлантиради.

ХУЛОСА

Шундай килиб, утказилган кузатишлар шуни курсатдики, хар кандай жисмоний машклар чарчокни келтириб чикаради ва чидамлилиги яхши ривожланган спортчигина уни узок вакт давомида энгиб чикади. Ушбу сифат маълум бир интенсивликдаги ишни бажариш ва турли хил мотор вазифаларини самарали ечиш кобилиятини акс эттиради. Махсус тайёргарлик даври тугаши билан мусобака машкдари тобора мухим урин тутмокда. Ушбу машкдар ёрдамида махсус фитнес ва спорт формасининг барча таркибий кисмлари уртасидаги керакли муносабатлар таъминланади. Умуман олганда, махсус ва профессионал машкларнинг интенсивлиги ошгани сабабли тайёргарлик даврининг иккинчи боскичида укув юкламаси усишда давом этмокда. Юкламаларнинг умумий хажми дастлаб баркарорлашади, сунгра умумий тайёргарлик характеридаги узига хос булмаган машклар туфайли камаяди.

Жисмоний юкламаларнинг умумий хажмининг бундай динамикаси спорт формасини ривожлантириш ва шакллантиришнинг етакчи омили сифатида машгулотлар жараёнининг интенсивлигини янада оширишга имкон беради. Чидамлилик намоён булиши хар хил энергия таъминотининг механизмларига боглик.

Буларнинг барчаси футболчининг узига хос фазилатлари ёки кобилиятларини ривожлантириш ва такомиллаштириш учун асос булган футболчиларнинг функционал имкониятларини ривожлантириш мухимлигини курсатмокда.

REFERENCES

1. "Узбекистонда футболни ривожлантиришни мутлако янги боскичга олиб чикиш чора-тадбирлари тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 4 декабрдаги ПФ-5887-сонли Фармони.

2. Шамардин А.А.- Структура функциональной подготовленности юных футболистов//Физиологические и педагогические аспектыфункциональной подготовленности в спорте и физическом воспитании, Волгоград, 2009,с. 50-63

3. Годик, М.А. Контроль и управление нагрузками в футболе//Футбол: Ежегодник,-1981,/Сост. В.П. Климин, С.А. Савин, Ю.М. Арестов и др. -М.: Физкультура и спорт, 1981. - С. 74 -77.

4. Рузикулов, Б. Б. (2019). Морфо-функциональные показатели как критерии для прогнозирования перспективности футболистов с учетом возраста и игрового амплуа. Фан - спортга, (3), 57-62.

5. Рузикулов, Б. (2019). Узлуксиз таълим тизимида жисмоний тарбия ва спорт самарадорлигини ошириш. Муаллим ва узлуксиз таълим, (2), 145-149.

6. Рузикулов, Б. Б. (2020). Футболчиларнинг махсус чидамлилигини ривожлантиришнинг долзарб муаммолари. Academic Research in Educational Sciences, 1 (4), 260-265.

7. Рузикулов, Б. Б. (2020) Сравнительный анализ компонентного состава массы тела и функционального состояния футболистов различного игрового амплуа. Высшая школа: научные исследования. Материалы Межвузовского научного конгресса 2020, 111-117.

8. Рузикулов Б. Б. Физическое развитие и физическая работоспособность футболистов с учетом их игрового амплуа Актуальные вопросы науки и практики. Сборник научных трудов по материалам XXI Международной научно-практической конференции, 2020 года, г Анапа, 277-282.

9. Хдйитов, О. Э. (2020). Рахбарда психологик компетентликни ривожлантиришнинг комплекс модели. Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 120-136.

10. Хайитов, О. Э., & Эшбоев, А. О. (2019). Спортивный маркетинг в Узбекистане: проблемы и перспективы. Economics, (5 (43)).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.