CC BY
567. Чокан Валиханов Избранные произвндения / Сост.: Мажитов С. Ф., Анес Г. К., Валиханов Э. Ж. - Алматы: Изд-во"Арыс", 2009.
УДК:81 373.43
Сапарбаева А.А., ОшМУнун окутуучусу, аспирант Сапарбаева А.А., преподаватель ОшГУ, аспирант
Иран-семит концепттеринин кыргыз тилиндеги орду Место ирано-семитских концептов в кыргызском языке The role of iran-semit concepts in Kyrgyz language
Бул макалада тил, тилдин ohy^yycy, чыгыш тилдеринен кыргыз тилине ар тараптуу тийгизген таасири каралат. Иран -семит co3dopYHYH кыргыз тилинин oнYгYШYнo тийгизген таасирине озгочо кooYл бурулат.
ТYйYндY свздвр: тил, неологизм, диалект, лингвистика, транслитерация
В статье рассматриваются факторы разностороннего влияния восточных языков на кыргызский язык. Особое внимание уделяется анализу значения ирано-семитских слов на развитие кыргызского языка.
Ключевые слова: язык, неологизм, диалект, лингвистика, транслитерация.
This article deals with language, language development, multisided influences factors of eastern languages to development of Kyrgyz language.
Key words: language, borrowed words (neologisms), dialect, linguistics, transliteration.
Тил - бул феномендYY кeрYHYш. Адамзат учугун улап келаткан ар бир муун тилди жен гана пайдаланбастан, аны байытып, eHYKTYPYn, ошонун антыйжасында коомдук eнYГYYгe, деги эле цивилизацияга таасир этип келген. Тилди иликтееге eзYн арнаган адам анын сыр экендигин жакшы тYШYнeт. Бул сыр канчалык тереe болсо, ал жeнYндe ошончолук кеeири ce3 кылууга болот. Сыр e3Y тууралуу e3Y айтат. Адам баласынын учкул кыялы тилдин ушул сырын ачууга эбак эле далалаттанып, анын натыйжасында Байыркы Грецияда эки негизги багытты кeздeгeн эки мектеп - Платон менен Демокриттин мектептери пайда болгондугу маалым.
Байыркы философтор менен филологдордун баалуу лингвистикалык идеялары болгондугуна карабастан, тил илими илим катары ХЕХкылымда гана калыптанды. Ошондон бери жYргYЗYЛYп келаткан илимий изилдeeлeр тил табиятын ар тараптуу изилдеп, тилдерди ар тараптуу классификациялоого жетишти. БYГYн дYЙнeдe 7 миeден ашуун тил бар деп эсептелет да, алардын тектештиги, жакындык даражасы белгилYY бир деeгээлде аныкталса да, талаштуу жагдайлар аз эмес, анткени тилдердин бири бири менен болгон карым-катышы TYPДYY доорлордо тYPДYYчe жYPYп, бири бирин байытуучу, eнYктYPYY же болбосо YCтeмдYк кылуу аркылуу
жоготуу менен да шартталган. Ошондой карым-катыштын натыйжасында тилдердин бири бирине болгон таасирин изилдее - бYГYнкY лингвистиканын бир топ кызыктуу, ары татаал милдети.
Тилдик карым-катыштын кыл учунда, албетте, адам турат. Тигил же бул тил эне тили болгон адамзат екYлдерY башка тилди ездештYPYY аркылуу ез тилин байытышы, бир жагынан табигый керYHYш болсо да, экинчи жагынан, канчалык деегээлде жана даражада таасир эте алышы уникалдуу керYHYш. Кыргыз тили тYрк тилдеринин екYЛY катары тектеш тYрк тилдери менен гана эмес, алар аркылуу же тYЗден тYЗ башка тилдер менен да карым-катышта тураарын азыркы кыргыз тилинин лексикалык кору керсетYп турат. Анын ушундай кырым-катышын же тилдик байланыштарын изилдееде иран-семит тилдеринин ордун, бул тилдердин кыргыз тилине тийгизген таасирин, кыргыздардын менталдык дYЙнесYн байытуудагы ролун иликтее бYГYнкY кыргыз тили илими YЧYн абдан маанилYY.
Буга чейин иран, араб, семит, санскрит, фарсы (перс), тYрк тилдеринен кирген сездер неологизм катары изилденген жана бул тилдерден кирген паремиялар, сездер, сез айкаштары женYнде бир катар эмгектер жарык керYп, диссертациялар корголгон, монографиялар, илимий макалалар басылып чыккан. Иран-семит тилдерин кыргыз тили менен салыштыруу же сыпаттоо жаатындагы эмгектер дээрлик жокко эсе. Бирок, бул тилдерди изилдее же орус тили менен салыштыруу боюнча Г.Ш.Шарбатовдун «Семитские языки» (М., 1963), В.П. Старининдин «Структура семитского слова» (М., 1963), А.М. Газов-Гинзбергдин «Символизм прасемитской флексии» ( М., 1974), А.Ю. Милитареовдун «Развитие взглядов на семитский корень» (В кн.: Восточное языкознание. М., 1976), С.С. Майзелдин «Пути развития корневого фонда семитских языков» (отв. ред., составитель, автор вступительной статьи и дополнений А.Ю.Милитарев. М., 1983), Б.М. Гранденин «Введение в сравнительное изучение семитских языков» (М., 1972; 2-е изд. М., 1998), Н.В. Юшмановдун «Избранные труды. Работы по обYей фонетике, семитологии и арабской классической морфологии» (М., 1998) сыяктуу эмгектерин атоого болот. Аталган эмгектер иран-семит концепттеринин азыркы кыргыз тилиндеги ордун аныктоодо зор ебелге боло алат. Д.И. Эдельмандын "Сравнительная грамматика восточноиранских языков" (М. 1977) аттуу эмгеги иран-семит тилдеринин тарыхына, грамматикасын, фонетикасын, лексикасын жана аталган тилдин колдонулушун, енYГYШYн изилдееге арналган. Ал эми В.С.Расторгуев менен Д.И.Эдельмандын «Опыт историко-типологического исследования иранских языков» (том 1.-М.,1975) аттуу эмгегинде иран тилдер тобуна кирген тилдердин тарыхын изилдеечY булактар, бул тилдердин кеп кылымдык тарыхы, ар тYPДYY тилдик байланыштары бир топ кееири изилдееге алынган, мындан иран тилдеринин байланышы индоарий, турк, семит, иберий-кавказ, дравидий, ал эми азыркы мезгилде орус, батыш европа тилдери менен байланышта экендигин керYYге болот.
Ошондой эле Р.Сопоев менен Ш.Авезметовдун "Узбек тилидаги арабча ва фарсча сузлар лугати» (Ташкент, 1996) аттуу езбек тилинде жарык керген сездYГY араб жана перс тилидеринен езбек тилине кирген сездердYн, сез айкаштарынын маанисин чечмелееде, колдонулуу езгечелYктерYн тYШYHYYДе чое жардам берет. Иран-семит тилдеринин орус тили, езбек тили менен болгон байланышы аркылуу бул тилдерден жалпы эле туркий тилдер тарабынан ездештYPYЛген сездердY иликтееде Б.Орузбаева менен Б.Сагынбаеванын "Лингвистикалык терминдердин кыргызча-
туркче, туркче -кыргызча сeздYГY" (Б., 2004) да тема боюнча изилдее жYргYЗYYДe абдан пайдалуу болду. Бул сeздYктe негизинен терминдерге басым жасалган, эки тилдеги терминдердин бир тилден экинчи тилге берилиши же котормосу адекваттуу берилген.
Тарыхый жактан изилдееде "тил" жана "диалект" тYШYHYктeрY бири-бири менен диалектикалык жактан байланышта каралат. Тарыхый кез караш боюнча иран тилдери тобуна кирген тилдердин баарысы иран тилинин диалектиси катары эсептелет. Ошол эле мезгилде дээрлик бардык иран тилдери байыркысы да, жаеысы да, ар тYPДYY диалектилерге бeлYнeт, белгилYY тарыхый-маданий шарттарда булардын ар бири eзYнчe тил болуп жашаса да, тYпкY теги диалектилерге барып такалат.
Жогоруда аталган авторлордун эмгектерин иликтее керсеткендей, чыгыш тилдеринин кыргыз менталдык дYЙнeсYнe кошкон салымы толук жана ар тараптуу изилдене электигине ынанууга болот. Бул темен^дей факторлор менен шартталган:
- биринчиден, чыгыш тилдеринин Орто Азиядагы тYрк тилдерине, анын ичинде кыргыз тилине транслитерация жолу менен бетен сез катары же неологизм катары кирип, eзYнчe бир мааниге ээ болуп, тилдик каражат катарында казак, кыргыз, езбек тилдеринде айрым учурларда синоним, антоним катары же болбосо интонациясы, айтылышы боюнча бири-биринен айырмаланып колдонулуп келе жаткандыгы жана ушул сeздeрдYн тYпкY теги кайсы тилге, элге таандык экендигин так, айкын эместиги;
- экинчиден, улуттук менталитет, тилдик дYЙнe CYрeтY, этностук менталитеттин калыптануусу, eнYГYY жана байуу булактары сыяктуу маселелер изилденYYгe муктаждыгы;
- YЧYнчYдон, иран-семит концепттеринин кыргыз менталдык дYЙнeсYн байытуудагы ролун жана ордун аныктоо, этностук жана маданий баалуулуктарды талдоо зарылдыгы;
- mорmYнчYдон, кыргыз тилинин семасиологиялык базасын нукура тYрк сeздeрY гана тYзбeстeн, орус, кытай, араб, перс, моегол, компоненттери да кееири болгон.
Мисалы, Октябрь революциясына чейинки мезгилде кыргыз тилинде араб-перс, тYрк, моегол, кытай компоненттери колдонулуп келсе, Октябрь революциясынан кийин кыргыз тили ете чое eзгeрYYлeгe душар болгон, б.а. орус тили аркылуу тYPДYY багыттагы терминдер, топонимдер ж.б. кирген. Ушул сыяктуу тарыхый тилдик процесстерден улам иран семит тилдеринен кирген сездер айрым бир адамдар YЧYн эскирген сездер катары кабыл алышкан. Ал эми тескерисинче Кубатбек Жусубалиевдин "Муздак дубалдар" чыгармасын окугандан кийин иран семит концепттеринин кыргыз тилиндеги орду чое экендигине ынанасыз.
Адабияттар:
1. Газов-Гинзберг А.М. «Символизм прасемитской флексии» ( М., 1974),
2. Гранде Б.М. «Введение в сравнительное изучение семитских языков» (М., 1972; 2-е изд. М., 1998)
3. Майзел С.С. «Пути развития корневого фонда семитских языков» (отв. ред., составитель, автор вступительной статьи и дополнений А.Ю.Милитарев. М., 1983)
4. Милитарев А.Ю. «Развитие взглядов на семитский корень» (В кн.: Восточное языкознание. М., 1976),
5. Ору;
5. Орузбаева Б., Б.Сагынбаева "Лингвистикалык терминдердин кыргызча^ркче, тYркчe -кыргызча сездYГY" (Б., 2004)
6. Расторгуев В.С., Д.И.Эдельман «Опыт историко-типологического исследования
7. Сопоев Р., Ш.Авезметов "Узбек тилидаги арабча ва фарсча сузлар лугати» (Ташкент, 1996)
8. Старинин В.П. «Структура семитского слова» (М., 1963)
9. Шарбатов Г.Ш. «Семитские языки» (М., 1963)
10. Эдельман Д.И. "Сравнительная грамматика восточноиранских языков" (М. 1977)
11. Н.В. Юшмановдун «Избранные труды. Работы по обYей фонетике, семитологии и арабской классической морфологии» (М., 1998)
УДК: 94/(520) (338)
Сатыбалдыева Ч.Т., т.и.к., ОшМУнун доценти, Кыргызстан Арзыкул кызы Н., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан Таир кызы Г., ОшМУнун окутуучусу,Кыргызстан Имадинова Д.З., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан
Сатыбалдыева Ч.Т., к.и.н., доцент ОшГУ, Кыргызстан Арзыкул кызы Н., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Таир кызы Г., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Имадинова Д.З., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан
XX кылымдын 80 - жылдарындагы Япониядагы экономикалык кайра куруулар Экономические преобразования в Японии 80-е годы ХХ века. Economic transformations in Japan 80th of the XX century.
Бул илимий макалада XX кылымдын 80 - жылдарындагы Япониядагы экономикалык кайра тYЗYYлoр жана анын негизги багыттары талдоого алынган. Ачкыч свздвр: XXкылым, 80 - жылдар, Япония, экономика, кайра куруулар.
В этой статье рассматривается экономические преобразования Японии в 80-х годов ХХ века и ее основные направления.
Ключевые слова: ХХ век, 80-е годы, Япония, экономика, преобразования.
This article is considered the economic transformation of Japan in the 80th of the XX century and its main directions.
Keywords: XX century, 80th years, Japan, economy, transformations.
Япония езYHYн экономикалык системасын тYп тамырынан бери езгертYYге аргасыз болду. Негизинен бул дYЙненYн енYккен цивилизациясын экономикалык езегун тYЗген - постиндустриалдык экономикалык YЛГY иштелип чыккан. Ал деген, барыдан мурда, экономиканын тутумунда езгерYYлер болгондугун айгинелеген.
