CC BY
1экспедицияларга чыгарууну, аларды финансылык каржылоону жолго коюу мамлекеттик децгээлде колдоого алынуу менен мамлекеттик кeзeмeлдYн болушу, бул учурдагы кыргыз илиминдеги актуалдуу маселелердин катарын толукташы керек деп эсептейм.
Колдонулган адабияттар:
1.Бетенеев Ж.С., Мырзаканова С.М., Камалов Э.Т. Знаменитые востоковеды и африканисты. Словарь-справочник. - Ош, 2018.
2.Абрамзон С.М. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер/Котор. С. Мамбеталиева, Д. Сулайманкулов, С. Макенов. - Б., 1999.
3. Кыргызстан. Улуттук энциклопедия: 7 том / Башкы ред. Y.А.Асанов. - Б., 2015.
4. Восточные авторы о кыргызах: Сб./Сост., введ. И комм. О. Караев; - Б., 1994.
5. Хрестоматия по средневековой истории Кыргызстана (ХШ-ХУШ вв.): Учебное пособие/Сост. Т.Д. Джуманалиев. - Б., 1996.
ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан
преподаватель ОшГУ, Кыргызстан преподаватель ОшГУ, Кыргызстан преподаватель ОшГУ, Кыргызстан
Чыгыш ойчулу Кулкожоакмат-Ясевинин педагогикалык идеялары
Педагогические идеи восточного мыслителя Кулкожоакмат-Ясевий Pedagogical ideas of the Eastern thinker Kulkozhoakmat-Yaseviy
Бул илимий макалада орто кылымдардагы белгилYY чыгыш ойчулу Кулкожоакмет-Ясевинин педагогикалык идеялары анализделет.
Ачкыч сездер: Чыгыш ойчулу, Кулкожоакмет-Ясеви, педагогикалык идеялар.
В данной научной статье даётся анализ педагогических идеях известного востоковеда в средневековья Ахмета Ясеви.
Ключевые слова: Востоковед, Ахмета Ясеви, педагогические идеи.
Pedagogicall ideas eastern scientist Akhmet Isevi lu this scientific article analyzed pedagogical ideas of famous eastern scientists Akhmet Isevi.
Key words: Pedagogical ideas, orientalist, Ahmet Yasevi.
Орто Азия тYрктeрYнeн чыккан улуу аалым жана олуя Ахмет Ясеви Казакстан жумуриятынын тYштYГYндeгY Чымкенттин чыгыш тарабында Тарым дарыясына куйган Сайрам дарыясынын кичи куймаларынын биринин жанында
УДК:
.013
Бекназаров С.М., Орозматова А.С., Райымбаева А.Ч.,
Бекназаров С.М., Орозматова А.С., Райымбаева А.Ч.,
жайгашкан Сайрам шаарында дYЙнeгe келген. Болжолдуу маалыматтар Ахмет Ясеви XI кылымдын биринчи жарымында дYЙнeгe келгендигин айт [1,157].
Ахмет Ясеви алгачкы билимин жети жашка чейин атасынан алган. Уламыштарга Караганда Ахмет Ясевинин руханий тарбия устаты "Арслан Баба" болгон. Ахмет Ясеви эми гана кeзY ачылып, кeeдeнY агарып кeпчYЛYктeн айрымалуу сапаттары ачыла баштаганда Арслан Баба аалам менен кош айтышат. Андан соц билимин терецдетYY максатында Бухарага барып eз доорунун эц атактуу аалымы жана сопусу (мустасаввуф) Хожа Юсуф Хамединийге шакирт (окуучу) болот. Бухарада ^п жыл билим алган соц Самаркандда хадис илиминен ^п жылдар сабак берип Низамийе медресеси сыяктуу атактуу билим берYY мекемелеринде иштee укугун берген илимий даражага ээ болгон.
Устаты жана шейхи Юсуф Хамединий кeзY тирYY кезинде эле ордуна халифа болууну сунуштаганына карабастан кайрадан элдин арасына кайтып, eмYPYн аларды тарбиялап туура жолго багыттоого арнагандыгы, анын туулган жери менен элине кызмат кылуу ыкласы канчалык даражада жогору болгондугун айгинелеп турат.
Ырасында эле, Ахмет Ясеви ошол доордун эц дацктуу билим борборлорунда окуп бийик даражага ээ болсо да туулган жери ТYркстанды туу казык катары аздектеп eмYP кечирген. Аалым таалайын туулган жеринин тагдыры менен туташ байланышта карап чоочун жердеги жашоону мусапырлык деп мYнeздeйт.
Мусапырлык башка тYштY таппайм айла
Чоочун жерде жалгыз калып чектим жапаа Хорасанды, Шамды, Иракты ниет кылып Мусапырлык кадырын мен билдим анда [2,424].
Ал кайда болбосун "Туулган жерим ыйык ТYркстандан боорума таш салып сагынып келгем мында"- деп дYЙнeгe алып келген эл журтун, жек-жаатын, ата-бабаларынын руху жаткан жерлердин элесин ар дайым медер тутуп жашаган.
Ахмет Ясевинин аалымдык жана даанышмандык осуяттарынын ("Дивани Хикмет") eзбек, кыргыз, казак жана Волга тYркмeндeрYHYн арасында кецири тарап ыйык китепке айланышын тeмeнкY жагдайлар менен тYШYндYPYYгe болот. Биринчиден, ал осуят, насыят китебин eзY жашаган аймактагы карапайым калкка жеткиликтYY, тYШYHYктYY огуз-кыпчак тилинде жазган. Экинчиден, Аксак Темирдин кeздYн жоосун алган кYмбeз-мавзолейди салдыруусу-акындын атагын жана ошону менен бирге чыгармаларын кецири эл арасына жайылтууга eбeлгe тYЗгeн. Диний ортолук болуп келген алыскы Меке менен Мединага барып сыйынууга калайык калктын мYмкYнчYЛYГY келген эмес, ошондуктан жакын турган акындын мечитине барууга ар бир мусулман баласына жецилдик тYЗYЛгeн. Аксак Темир ошол мезгилдег кYчтYY диний идеологиялык куралды eз колуна алган. Натыйжада акындын хикметтерин билбеген адамды табуу eтe кыйын эле [3,98].
YчYнчYдeн, Ахмет Ясевинин насыяттары eзY жана шакирттери тарабынан тYPДYY аймактарда курулган мектептерде сабак катары окутулган. 03YHYH мектебинен жYЗ мицдеген мугалимдер даядалып чыккандыгы тууралуу маалыматтар учурайт [4,361368].
Айрым маалыматтар боюнча Ахмет Ясевинин он эки миц шакирти eзY жашаган аймакта, токсон тогуз миц шакиртти алыскы eлкeлeрдe жашаган Муриттери жана салт боюнча кeзYHYн тирYYCYндe дайындаган халифтери да бар болгон.
Ахмет Ясевинин насыяттарынын карапайым калктын кальщ катмарынын дилинен орун табышынын табышмактуу сыры аалымдын 63yhyh кYHYмдYк жашоодогу нуска ернегунде жатат. Ахмет Ясеви жашоо турмушунда eзYнeн бир кылым кийинчерээк суфий акыны Мевлана тарабынан айкындалган "Кандай болсон, ошондой кeрYн элдин кeзYнe, кeрYнгeндeй болгун же туруктуу бол сeзYцe"- деген принципти бекем карманган инсан болгон. Ал дербиш жолуна тYШYYДe жана жeнeкeйлYктe алгач eзYнe e3Y насаат айтып, баарын eзYнeн баштоо керек экендигине ишенген. Андан соц гана бул ишин башкаларга жайылтууга eткeн. Жыйынтыктап айтканда ал сопулук жолун бекем кармап, eзYн пайгамбардын инсандык изги сапаттарынын негизинде eнYктYPYYнY бекем туткан. Ал гана эмес ал пайгамбар жашына жетиши менен жер астына-уц^рге кирип жарык дYЙнe менен коштошуп пайгамбардан ашыкча жашоону кYнee деп эсептеген.
Алымыш кунум, алтымыш тунум бир кыл жалан,
Тан атканча намаз окуп бир жол салам.
Алымыш учто болду омурум акыры тамам.
Мустапага маарым тутуп келдим мына. [5,272].
Ахмет Ясеви кYндYк жашоо турмушун Y4^ бeлгeн. Биринчи, кeбYрeeк бeлYГYн ибадат жана зикир менен eткeргeн. Экинчи бeлYГYн шакирттерин окутууга арнаган. YчYнчY, эц аз убактысын бешене тери менен жасаган кепкир, кашыктарын сатууга бeлгeн. Ал мацдай тери менен жашоону насаат кылган сопу болгон. 03Yнe келген сансыз белектерди муктаждарга жана шакирттерине сарптаган. Демек, баарын eзYнeн баштагандыгы YЧYн, айткандарын eзY баш болуп жасагандыгы YЧYн YГYт-насааттары таасирдYY болгон.
"Дивани Хикмет" тYрк мусулман элдеринин улуу педагогикалык мурасы катары .
Ахмет Ясевинин атын дацаза кылган чыгармасы "Дивани Хикмет". СeздYктeрдe " Хикмат" кeркeм санат сeз, насыйкат катары чемеленет. [6,256].
Диванда Ясавинин кош саптан турган диний мистикалык дидактикалык мYнeзгe ээ акыл-насааттары орун алган. Китептин ^п варианттары бар. Эц эски нускалары XVI-XVII кылымдарга таандык. Бул нускалар тил жана мазмун жагынан айрымалуу экендиги аныкталган. Айрым изилдeeчYлeр алардын айрымдарын Ахмет Ясевиге таандык эмес дешет. Кийинчерээк кээ бир накыл сeздeр Ясави дервиштери тарабынан "Диван-и Хикметке" киргизилген.
Туркиялык адабият тарыхчысы Фуат КeпрYЛYHYн пикиринде " Дивани Хикмет" чыгармасынынын тYрк тилдуу элдердин маданиятындагы тарыхый ордун тeмeнкYдeй эки жагдай менен тYШYндYPYYгe болот: биринчиден, "Дивани Хикмет" тYрк тилдуу элдердин адабиятынын тарыхында диний руханий билим берYY чeйрeсYндe кецири тараган эц алгачкы жана таасирдYY чыгарма. Экинчиден, "Дивани Хикмет" тYрк дYЙнeсYндeгY ага чейинки Жусуп Баласагындын "Кут алчу билим" аттуу чыгармасынан олуттуу айырмачылыкка ээ. Эгерде "Кут алчу билим" дастанында коомдук адеп-ахлак маселеси алдыцкы планда турса "Дивани Хикметте" адеп-ахлак насааттары жеке пендеге чакырык катары багышталган.
Ырасында эле насыяттардын eзeгYн акыл, кецеш берYY, кудай тааланын ак жолуна тазалыкка, сабырдуулукка, акыйкаттык менен адилеттYYЛYккe чакыруу сыяктуу ошол доорго таандык озгун тYптYY педагогикалык идеялар жатат. Аалым адеп-ахлагы, ишенимдери бекем адамдардан куралган коом гана ынтымак ырашкерликте бакубат турмуш кечире аларын белгилеген.
Ахмет Ясевинин таалим-тарбия идеяларынын езе^нде "мистика, дервиштик, акыйкат, чеберчилик, даанышмандык, адеп" сыякуу суфийлик тYШYHYктер жатат жана ошол тYШYHYктер аркылуу гана жеткиликтYY чечмеленет. Башка даанышман аалымдар сыяктуу Ахмет Ясеви да ез осуяттарын санат насыят ыр формасында тариздеген. Кыргыздын даанышман акындары да адамдарды ак менен караны ажыратууга карата акыл кецештерин санат ыр формасында жаратышкан. Демек, поэзия менен педагогиканын мындай синтези тYрк элдеринде салтуу маданий кубулуш катары калыптанган. Мындагы поэзия салты менен педагогикалык даанышандыктын чеги илимий максатта гана ажыратып каралбаса катардагы адам анчейин барк албайт. Ахмет Ясеви YЧYн карайлап кайсыл тарапка басышын аныктай албай жYрген адамдардын сезим туйгуларын ойготуу, ак жолдо жашап етYYге ынандыруу санат ырларсыз кара сез тYPYндегY силлогизмдер аркылуу мYмкYн эмес эле. Ошону менен бирге Ахмет Ясеви таалим нуска тарбиячы менен тарбиялануучу бирдей тYШYHYктYY тилде CYЙлегенде гана таасирдYY болоорун тYбYнен тYШYHYY менен арабча жана фарсча жакшы билгендигине карабай хикметтерин жаратууда тYркченY тандап алганы ошол доордун шарттарында эрдикке тете педагогикалык ернек болгон.
Уксан эгер, кецYЛYВДY жайлатат даанышмандар. Аят менен хадисти тYркче айтсац угушат, ТYШYнгендер маанисин, моюн сунуп турушат. Жупуну, алсыз Хожа Ахмад, жети атаца рахмат, Фарси тилин билип турат, Ошентсе да ТYрк тилинде CYЙлеп турат [7,323].
Ахмет Ясевинин тYрк тилине карата мамилесин "эрдикке тете" дегенибиздин обьективдYY себептери бар. Анткени, ошол эле доордо Улуу Сельжук мамлекети узак жылдар бакубат жашап турганына карабастан тYрк тилинин мYмкYнчYЛYктерYн колдонууга жол ача алган эмес. Ал тургай дин менен илим билимдин тили катары арабчаны, мамлекеттик жана адабий тил катары персчени кабыл алышкан. Бул тууралуу жазуучу Намык Кемал Зейбек минтип жазат: "Селжуктардын заманындагы аскердик медреселерде араб тили менен перс тили басымдуулук кылып турган эле. Ошол медреселерди б.а. бYГYнкY университеттедин негизин тYЗген Низам перс улутундагы киши болгон" [8,229]. Ырасында эле, азы тарыхка кайрылсак Селжук доорундагы илим жана адабият мурастарынын дээрлик баары перс тилинде жазылган.
ТYрк тилинин ошол маалдагы абалы Ашык Паша мындай CYреттеген:
ТYрк тилине эч ким маани бербеген
ТYрктерге да эч ким ке^л белбеген
ТYрктер болгон ез тилдерин билбеген
Ал чыйыр жол улуу меерей кездеген [8,127].
Мына ушундай кыдаалда турк тилинин туусун бийик кетерYп ошол тилде жазган санаттарын аалам сапарына аттандырып мектептеги окутуу ишин тYрк тилинде жYPГYзе баштаган аалым Ахмед Ясеви болгон.
Колдонулган адабияттар:
1. Ahmed Yasavi, Islam Alimleri Ansiklopedisi, Tlirkiye Gazetesi, Istanbul, (Sayi 157, Kasim 2013).
2. Dini Terimler Sozliigu. Ankara, 2008 - 424 6.
3. Акматалиев А. Ахмет Ясеви //Китепте Кыргыз адабияты : тарых жана мезгил. Б.: 2010. - 940 б (98)
4. Гордлевский В. А. Ходжа Ахмет Ясеви // Избранные сочи-нения. - М.: Издательство восточной литературы, 1962. — Т. III. - С. 361-368. - 588 с.
5. Калыгул Акылман: ырлар, акыл насааттар, даректуу баяндар, илимий изилдeeлeр.ТYЗ. С. Мусаев, А. Акматалиев. Б.: 2000.-272 б.
6. Молдо Кылыч. Казалдар. /ТYЗгeн: Сооронов О. — Ф.: Адабият, 1991. -256 б.
7. Намык Кемал Зейбек. Ахмед Ясеви жолу хикметтер. — Ан-кара, 2003.- 323 б. (кыргыз тилинде).
8. Шериев Ж. Байыркы адабият тарыхы. Окуу китеп. Биш-кек, 1996. - 127-229 б.
УДК:94.341.76 (575.2) (510)
Гимазитдинов И.Р., с.т.и.к., ОшМУнун доценти, Кыргызстан Тухтаматов А.С., ОшМУнун окутуучусу,Кыргызстан Мырзаканова С.Т., ОГПИнин окутуучусу, Кыргызстан
Гимазитдинов И.Р., к.п.н., доцент ОшГУ, Кыргызстан Тухтаматов А.С., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Мырзаканова С.Т., преподаватель ОГПИ, Кыргызстан
Кыргыз - кытай дипломатиялык байланыштарынын тузулушу жана енугуу
тарыхы: абалы жана келечеги
Установление и история развития кыргызско-китайских дипломатических отношений: состояние и перспективы
Establishment and history of the development of Kyrgyz-Chinese diplomatic relations:
state and prospects
Бул илимий макалада, Кыргыз-кытай дипломатиялык байланыштарынын тYЗYЛYШY, калыптанышы жана внYгYY тарыхы, учурдагы абалы жана келечеги тууралуу баяндалат.
Ачкыч свздвр: кыргыз, кытай, дипломатия, байланыш, внYгYY, тарых, келечек.
В данной статье речь идет о формировании, истории развития и современном состоянии кыргызско-китайских дипломатических отношений.
Ключевые слова: кыргыз, кытай, дипломатия, связь, развитие, история, будущее.
