Научная статья на тему 'IPO ДАВЛАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МЕХАНИЗМИ'

IPO ДАВЛАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МЕХАНИЗМИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хусусийлаштириш / давлат банклари / IPO / ЯИМ / банк активлари / банк капитали / privatization / state banks / IPO / GDP / banking assets / bank capital

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматкаримов, Нодир Баҳодирович

Ушбу мақолада давлат улуши мавжуд тижорат банкларини хусусийлаштиришнинг назарий-концептуал асослари тадқиқ этилган. Шунингдек, тижорат банкларидаги давлат улушининг хусусийлаштириш долзаблиги ҳам асослаб ўтилган. мақолада шунингдек, Ўзбекистонда давлат улуши мавжуд тижорат банкларининг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти ҳам таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IPO IS A MECHANISM FOR PRIVATIZATION OF STATE BANKS

This article discusses the theoretical and conceptual foundations of the privatization of commercial banks with state shares. The need to privatize the state share in commercial banks is also justified. The article also analyzes the importance of commercial banks with a state share in the country's economy.

Текст научной работы на тему «IPO ДАВЛАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МЕХАНИЗМИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

IPO - ДАВЛАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МЕХАНИЗМИ

Маматкаримов Нодир Баходирович

Банк-молия академияси тингловчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада давлат улуши мавжуд тижорат банкларини хусусийлаштиришнинг назарий-концептуал асослари тадциц этилган. Шунингдек, тижорат банкларидаги давлат улушининг хусусийлаштириш долзаблиги уам асослаб утилган. мацолада шунингдек, Узбекистонда давлат улуши мавжуд тижорат банкларининг мамлакат ицтисодиётидаги ауамияти уам таулил цилинган.

Калит сузлар: хусусийлаштириш, давлат банклари, IPO, ЯИМ, банк активлари, банк капитали

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматриваются теоретические и концептуальные основы приватизации коммерческих банков с государственной долей. Также обоснована необходимость приватизации государственной доли в коммерческих банках. в статье также анализируется значение коммерческих банков с государственной долей в экономике страны.

Ключевые слова: приватизация, госбанки, IPO, ВВП, банковские активы, банковский капитал

ABSTRACT

This article discusses the theoretical and conceptual foundations of the privatization of commercial banks with state shares. The need to privatize the state share in commercial banks is also justified. The article also analyzes the importance of commercial banks with a state share in the country's economy.

Key words: privatization, state banks, IPO, GDP, banking assets, bank capital

КИРИШ

Бугунги кунда банк тизими миллий иктисодиётимизни тез ривожланиб бораётган секторларидан бири булиб, бозор иктисодиётида тармокларни бир -бири билан боглаб туришида алохида мухдм молиявий воситачи ролини бажариб келмокда.

Сунгги йилларда Узбекистон банк секторида давлат банклари фаолиятини ривожлантириш, мавжуд техник-технологик базани ривожланган ахборот технологиялари ва дастурий махсулотлар билан бойитиш оркали давлат банклари фаолиятини трансформация килишга катта ургу берилмокда.

Research BIB / Index Copernicus

Бунда хусусийлаштиришнинг энг асосий механизмларидан бири сифатида IPO яъни, акцияларни дастлабки оммавий жойлаштириш амалиётларидан фойдаланиш белгилаб утилган.

Давлат банкларининг Узбекистан иктисодиётидаги ахамияти бекиёслигига карамасдан, сунги йилларда уларни хусусийлаштиришга катта эътибор каратилмокда. Хусусан, 2020 йил 12 майда Узбекистан Республикаси Президентининг ПФ-5992-сонли "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида"ги Фармони кабул килинди[1].

Мазкур Стратегияни ишлаб чикиш жараёнидаги Жахон банки билан хамкорлик, хусусан, ислохотлар жараёнидаги асосий таваккалчиликлар ва уларни минималлаштиришга каратилган чораларни ишлаб чикиш максадида бошка давлатларда амалга оширилган банк тизимидаги ислохотларнинг ижобий ва салбий томонларини урганишга катарилди ва натижада мухим хулосалар шакллантирилди.

Биринчидан, банк тизимида давлат улушининг кискартирилиши банк тизимини ривожлантиришнинг мухим омили хисобланади.

Иккинчидан, давлат иштирокидаги банкларни хусусийлаштириш жараёни илгор технологик ечимлар ва банк ишининг илгор тажрибаси, шунингдек етарли молиявий имкониятларга эга нуфузли ва сифатли акциядорларга йул очиши лозим.

Учинчидан, ислохотлар муваффакиятининг асосий шартларидан бири бу -банкларни кисман эмас тулик хусусийлаштиришдир.

Туртинчидан, давлат иштирокидаги банклар ва реал сектор корхоналарини параллел равишда ислох килиш иктисодий ислохотларнинг самарадорлигида мухим урин тутади. Шу билан бирга давлат иштирокидаги корхоналарни реструктуризация килиш

ва хусусийлаштириш уларнинг иктисодий имкониятларини ошириб, банклар фаолиятига давлат аралашувини кескин кискартиради.

Бешинчидан, ислохотлар даврида давлат иштирокидаги корхоналарнинг кредитлашга булган талабини чеклаб куймаслик хамда молиявий оммабопликни таъминлаш учун айрим банкларда давлат улушини саклаб туриш максадга мувофик.

Юкоридаги фиклар ва мулохазалардин келиб чиккан холда шуни таъкидлаш мумкинки, банклардиги давлат улушини хусусийлаштириш масалаларини тадкик килиш мухим долзарблик касб этмокда.

Research BIB / Index Copernicus

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Давлат улуши мавжуд булган тижорат банкларини хусусийлаштириш билан боглик масалалар куплаб иктисодчи-олимлар томонидан тадкик этилган. Жумладан, О.Е.Кузмина[2], Б.Боев[3], ЖДурбонов, С.Омонов, Д.Х.Нуралиева [4] ва бошкалар бугунги кунда давлат улуши мавжуд тижорат банкларининг асосий вазифалари, улар фаолиятининг самарадорлиги, иктисодиётда тутган урни тадкик этганлар.

Хусусан, ЖДурбонов, С.Омонов, Д.Нуралиевалар томонидан халкаро IPO амалиётлари тахлилига доир тадкикотлар амалга оширилган булиб, унда Хитой почта жамгарма банки (Postal Savings Bank of China) IPO амалиёти натижасида 4 миллиард А^Ш доллари микдорида капитал жалб килишга эришганлиги ва муваффакиятли амалиётдан кейин акция курси 2,3 фоизга усганлиги таъкидланган[4].

О.Й.Кузмина эса Россиядаги банклар томонидан утказилган IPO амалиётларини тадкик килган[2]. Улар тадкикот натижаларига кура IPO амалиётлари назарий жихатдан банк бизнесининг ривожланишига хизмат килади. Лекин IPO утказиш тугрисида карор кабул килишдан олдин бу карор канчалик тугри эканлигини бахолаш лозимлиги кайд этилади. Яъни 1РОга тайёр булмаган холатда бундай карор кабул килиш молиявий холатнинг ёмонлашувига олиб келиши мумкинлиги таъкидланган. Айникса банклар томонидан халкаро IPO утказишда сарф-харажатларни олдиндан бахолаш лозимлигига хам алохида тухталиб утилган.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Илмий ишни амалга оширишда тижорат банкларида мавжуд давлат улушини хусусийлаштириш буйича илмий тадкикотчилар, олимлар ва соха вакиллари билан сухбат, уларнинг ёзма ва огзаки фикр-мулохазаларини тахлил килиш, эксперт бахолаш, жараёнларни кузатиш, иктисодий ходиса ва жараёнларга тизимли ёндашув, муаллиф тажрибалари билан киёсий тахлил утказиш оркали тегишли йуналишларда хулоса, таклиф ва тавсиялар берилган.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Давлат банклари иктисодиётни ривожлантиришда бекиёс ахамият касб этиб, кичик тадбиркорлик субъектларини молиявий куллаб-кувватлашда, ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш каби мухим вазифаларни амалга ошириб келмокда.

Тегишли хусусийлаштириш дастурларига мувофик, Давлат активларини бошкариш агентлиги томонидан 40 та давлат корхоналарида "битта акция -

Research BIB / Index Copernicus

битта лот" тамойили асосида "Халк 1РО"сини амалга ошириш стратегиясини ишлаб чикиш ва жараённи мувофиклаштириш буйича етакчи профессионал консалтинг компанияси (кейинги уринда - Стратегик консультант)ни жалб килиш юзасидан халкаро танлов эълонига мувофик куйидагилар маълум килинади.

Мазкур танлов жараёнида 4 та махаллий ва халкаро профессионал консалтинг компаниялардан таклифлар кабул килиниб, уларнинг молиявий таклифи, сохадаги тажрибаси, малакаси ва белгиланган вазифаларни амалга ошириш буйича ёндашувлари асосида сараланди.

Саралаш натижасида, фаолият сохасида амалга оширган юкори даражадаги лойихалари, лойиха доирасида жалб килинадиган профессионал жамоасининг малакаси хамда энг макбул нарх таклифини билдирган "KPMG" халкаро компанияси "Халк 1РО"сини амалга ошириш стратегиясини ишлаб чикиш ва жараённи мувофиклаштириш буйича Стратегик консультант сифатида танланди.

Стратегик консультант куйидаги вазифаларни амалга оширади:

• махаллий бозор хусусиятларини инобатга олган холда халкаро тажриба асосида "битта акция - битта лот" тамойили буйича "Халк 1РО"сини амалга ошириш стратегиясини ва уни утказиш тартибини ишлаб чикиш;

• "Халк 1РО"сини амалга ошириш стратегиясини татбик этишда инвестиция воситачилари, андеррайтерлар, махсус PR компаниялар ва бошка манфаатдор томонларни жалб килиш буйича тавсиялар, шу жумладан уларга куйиладиган малакавий мезон ва жалб килиш шартларини ишлаб чикиш;

• "Халк 1РО"си доирасида Давактив агентлиги, акцияларни сотиш буйича жалб этиладиган андеррайтерлар, инвестиция воситачилари, "E-auksion" электрон платформаси, онлайн тулов тизимлари, банклар ва бошка манфаатдор томонларнинг мувофиклашган харакатини таъминлаш;

• оптимал маркетинг стратегияси, жумладан тегишли маркетинг инструментлари ва услублари юзасидан хамда маркетинг материалларини (флайерлар, буклетлар, баннерлар, меморандумлар, фото-видео роликлар ва бошкалар) тайёрлаш буйича услубий тавсиялар ишлаб чикиш;

• "Халк 1РО"си оркали акциялари сотиладиган корхоналарнинг молиявий холати, макроиктисодий вазиятни корхона фаолиятига таъсири, корхона фаолияти секторидаги бозор конъюнктураси (жумладан, акциялардан олинадиган келгусидаги даромад кутилмалари ва дивиденд сиёсати)ни, бозордаги акцияларга булган талаб тахлили (market sounding)ни инобага олган холда акцияларни сотиб олиш буйича келиб тушгадиган буюртмаларни

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

жойлаштириш механизмини, нархлар диапозонини ва бир инвестор (инвестиция воситачиси) томонидан сотиб олиниши мумкин булган акциялар сонига нисбатан киритилган чекловларни белгилаш;

• акцияларни олди-сотди шартномасининг намунавий шаклини ишлаб чикиш.

Давактив агентлиги "KPMG" халкаро компанияси билан биргаликда жараённи очик, шаффоф ва ракобат тамойилларига асосланган савдо механизмларига мувофик ташкил этишнинг барча чораларини куради хамда жараённинг хар бир боскичи тугрисида оммага ахборот бериб борилишини таъминлайди.

IPO амалиётини ташкил этиш хамда утказиш вакт ва маблаг талаб киладиган жараён хисобланади ва маълум бир боскичларни узида камраб олади (1-жадвал).

1-жадвал. IPO жараёни боскичлари [5]

№ IPO SocKHH^apn Боскичларнинг му^им жих,атлари

1. AHgeppafrrep TaH.nam (selecting underwriter) Институционал инвесторларни андеррайтер сифатида танлашда куйидаги жихдтларга эътибор каратиш лозим: - репутацияси (обруси); - тадкикот даражаси; - тажрибаси; - таксимлаш даражаси, яъни андеррайтер чикарилган кимматли когозларни купрок кимларга таклиф этиши (институционал инвесторларга ёки индивидуал инвесторларга); - ушбу институционал инвестор билан узаро муносабатлар борлиги ёки йуклиги.

2. Экспертнзa Ba MetepHH ^y^^aT^ap (due diligence and regulatory filings) Эмитент учун куйидаги андеррайтинг келишувлари мавжуд: - акциялар тулик жойлаштирилишини назарда тутувчи келишув (Firm Commitment); - акцияларни талаб даражасида жойлаштиришни назарда тутувчи келишув (Best Effort Agreement); - таклиф этилаётган барча акциялар жойлаштирилмаса таклифни бекор килишни назарда тутувчи келишув (All or None Agreement); - Андеррайтерлар синдикати (гурух,и)га бирлашишни назарда тутувчи келишув (Syndicate of Underwriters).

3. Hapx^am Таклиф нархига куйидаги омиллар таъсир килади: - роадшоуларнинг* муваффакияти / муваффакиятсизлиги; - компаниянинг максади; - бозор иктисодиётининг х,олати.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

№ IPO боскичлари Боскичларнинг мух,им жих,атлари

4. Мувозанатлаштириш Бунда андеррайтер бозор талабидан келиб чиккан холда нархга таъсир курсатиш оркали жалб килинадиган капитал микдорини ошириши мумкин.

5. Бозор ракобатига утиш Бу акциялар оммавий жойлаштирилгандан кейинги даврни назарда тутади, андеррайтер жалб килинган капитал микдорини хисоблайди ва компаниянинг 1РОдан кейинги кийматини бахолаб беради.

1-жадвалга кура IPO жараёни боскичлари 5 боскичда тавсифланган. Ушбу жараёнда андеррайтер танлаш мураккаб боскичлардан хисобланади. Бунда асосан институционал инвесторлар андеррайтер сифатида танланади ва унинг репутацияси ва тажрибаси бунда мухим роль уйнайди. Шунингдек, андеррайтер билан келишув шартлари хам IPO жараёнида ахамиятли хисобланади.

Таъкидлаб утилган боскичлар орасида нархлаш боскичига хам алохида эътибор каратишимиз лозим. Бунда молия бозорини урганиш, талаб ва таклиф нисбатини инобатга олиш максадга мувофик хисобланади. Халкаро IPO амалиётларида акцияларга нарх белгилашнинг 3 усули кулланилади: белгиланган нарх (fixed-price) усули (очик таклиф (open offer) усули деб хам аталади), аукцион (auction) усули ва бук-билдинг (bookbuilding) усули. Бу усуллар маълумот олиш имконияти, акцияларни жойлаштириш, нархлар ва

бошка жихатлар билан фаркланади ва уларнинг барчасида узига яраша афзаллик ва камчиликлар учрайди. Масалан, бук-билдинг (book-building) усули уз механизмларининг кулайлиги билан афзал курилса, институционал келишув, институционал инвеститорлар ракобати йуклиги каби жихатлар унинг камчиликлари сифатида эътироф этилади.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Олиб борилган тахлиллар натижасида бир катор хулоса ва тавсиялар ишлаб чикилган:

IPO операцияларининг самарадорлигини оширишда уларнинг ташкилий боскичлари, шунингдек, IPO операцияларини ташкил этиш усулларини тахлил килиш зарур. IPO жараёнида белгиланган нархлар (fixedprice), аукцион (auction) ва бук-билдинг (bookbuilding) усулларини куллашнинг ижобий ва салбий жихатларини урганиш ва бу буйича халкаро тажрибани хам тахлил килиш лозим.

IPO амалиётида институционал инвесторларнинг андеррайтерлик фаолиятини хам алохида таъкидлаб утиш лозим. Андеррайтерни танлаш, унинг

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

тажрибаси ва бозордаги обруси билан компания танишиб чикиш зарур, чунки андеррайтер танлаш IPO натижасига бевосита таъсир курсатувчи жихатлардан бири хисобланади. Шу сабабли йирик IPO операцияларини амалга оширган компаниялар андеррайтерлик фаолиятига бир гурух йирик банклар, инвестицион банклар, халкаро сугурта компаниялари ёки кредит ташкилотларини жалб килганлигига гувох булишимиз мумкин.

Давлат банкларининг капиталлашувини янада ошириш, уларнинг инвестицион фаолиятни ривожлантириш учун уларнинг акцияларини дастлабки оммавий таклиф оркали (IPO) сотиш учун тайёрлаш хамда боскичма-боскич фонд биржасига акциялар пакетини жойлаштириш максадга мувофик булади. Мазкур тажриба Хитой давлат банклари амалиётида жорий этилган булиб, унинг самараси уларок Хитойнинг 4 та давлат банки банклари капиталлашуви буйича жахон рейтингида кучли унталикка кирган.

Шунингдек, бу тажриба кушни ^озогистоннинг бир нечта банклари томонидан амалга оширилган булиб узини оклаган амалиёт саналади. Хусусан, 2006 йилда ^озогистоннинг Халк банки томонидан 20,0 фоиз акциялар пакети Лондон фонд биржасида IPO асосида сотилган булиб, банкнинг 3,9 млрд. доллар кийматида капиталлашуви натижасини беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES):

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сон Фармони билан тасдикланган "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси"

2. O.Y.Kuzmina. Theory and Practice of IPO by Russian Banks. // European Proceedings of Social and Behavioral Sciences, 2020. https://www.researchgate.net/publication/340367637

3. Боев Б. Акцияларни оммавий жойлаштириш амалиётини такомиллаштиришнинг асосий йуналишлари. PhD илмий даражасини олиш учун дисс. автореферати. Тошкент, 2021. - 56 б.

4. бурбонов Ж., Омонов С., Нуралиева Д. Халкаро IPO амалиётлари тахлили: ташкилий хусусиятлари ва институционал инвесторлар иштироки. // Икктисод ва молия, 2021. №1. - Б. 53-61.

5. Элмирзаев С.Э., Боев Б.Ж. Акцияларни оммавий жойлаштириш операцияларини ташкил этиш ва утказиш. // "Халкаро молия ва хисоб" илмий электрон журнали. № 3, июнь, 2018 йил. - Б.8; http://interfinance.uz/en/arxiv/238-ikkiz20182307

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.