Научная статья на тему 'ДАВЛАТ УЛУШИ МАВЖУД ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ДАВЛАТ УЛУШИ МАВЖУД ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хусусийлаштириш / давлат банклари / IPO / ЯИМ / банк активлари / банк капитали / privatization / state banks / IPO / GDP / banking assets / bank capital

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматкаримов, Нодир Баҳодирович

Ушбу мақолада давлат улуши мавжуд тижорат банкларини хусусийлаштиришнинг назарий-концептуал асослари тадқиқ этилган. Шунингдек, тижорат банкларидаги давлат улушининг хусусийлаштириш долзаблиги ҳам асослаб ўтилган. мақолада шунингдек, Ўзбекистонда давлат улуши мавжуд тижорат банкларининг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамияти ҳам таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF PRIVATIZATION OF STATE-OWNED COMMERCIAL BANKS

This article discusses the theoretical and conceptual foundations of the privatization of commercial banks with state shares. The need to privatize the state share in commercial banks is also justified. The article also analyzes the importance of commercial banks with a state share in the country's economy.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ УЛУШИ МАВЖУД ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

ДАВЛАТ УЛУШИ МАВЖУД ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маматкаримов Нодир Баходирович

Банк-молия академияси тингловчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада давлат улуши мавжуд тижорат банкларини хусусийлаштиришнинг назарий-концептуал асослари тадциц этилган. Шунингдек, тижорат банкларидаги давлат улушининг хусусийлаштириш долзаблиги уам асослаб утилган. мацолада шунингдек, Узбекистонда давлат улуши мавжуд тижорат банкларининг мамлакат ицтисодиётидаги ауамияти уам таулил цилинган.

Калит сузлар: хусусийлаштириш, давлат банклари, IPO, ЯИМ, банк активлари, банк капитали

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассматриваются теоретические и концептуальные основы приватизации коммерческих банков с государственной долей. Также обоснована необходимость приватизации государственной доли в коммерческих банках. в статье также анализируется значение коммерческих банков с государственной долей в экономике страны.

Ключевые слова: приватизация, госбанки, IPO, ВВП, банковские активы, банковский капитал

ABSTRACT

This article discusses the theoretical and conceptual foundations of the privatization of commercial banks with state shares. The need to privatize the state share in commercial banks is also justified. The article also analyzes the importance of commercial banks with a state share in the country's economy.

Key words: privatization, state banks, IPO, GDP, banking assets, bank capital

КИРИШ

Бугунги кунда банк тизими миллий иктисодиётимизни тез ривожланиб бораётган секторларидан бири булиб, бозор иктисодиётида тармокларни бир -бири билан боглаб туришида алохдда мухдм молиявий воситачи ролини бажариб келмокда.

Сунгги йилларда Узбекистон банк секторида сезиларли узгаришлар тенденцияси кузатилмокда. Марказий банк маълумотларига кура, Узбекистонда банк активларининг карийб 69 фоиз кисми давлат секторига тегишли булган

Research BIB / Index Copernicus

булса, 20 фоиз кисми хусусий банклари хиссасига, колган 11 фоиз улуши ипотека хамда хориж банклари улуши саналади[1].

Юкоридагиларни инобатга олган холда, охирги йилларда хукумат молия секторида банкларнинг ракобатбардошлигини ошириш ва банк активларининг концентрацияси хавфини камайтиришга каратилган кенг камровли ислохотларни бошлаб юборди. Узбекистан Республикаси Марказий банки ва Узбекистан Республикаси Давлат активларини бошкариш агентлигининг режалари давлат банкларида корпоратив бошкарувни такомиллаштириш хамда уларнинг камида бештасини боскичма-боскич хусусийлаштириш каби чора-тадбирларни уз ичига олади.

Шу нуктаи назардан, давлат банклари фаолиятини ривожлантириш, мавжуд техник-технологик базани ривожланган ахборот технологиялари ва дастурий махсулотлар билан бойитиш оркали давлат банклари фаолиятини трансформация килишга катта ургу берилмокда.

Юкоридаги фиклар ва мулохазалардин келиб чиккан холда шуни таъкидлаш мумкинки, банклардиги давлат улушини хусусийлаштириш масалаларини тадкик килиш мухим долзарблик касб этмокда.

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Давлат улуши мавжуд булган тижорат банкларини хусусийлаштириш билан боглик масалалар куплаб иктисодчи-олимлар томонидан тадкик этилган. Жумладан, Д.А.Трифонов[2], А.В.Вахабов[3], ШД.Ханнаев[4] ва бошкалар бугунги кунда давлат улуши мавжуд тижорат банкларининг асосий вазифалари, улар фаолиятининг самарадорлиги, иктисодиётда тутган урни тадкик этганлар.

Хусусан, Президент Ш.Мирзиёев давлат банклари фаолиятини такомиллаштириш хамда уларнинг самарадорлигини ошириш борасидаги уз нуткида куйидаги фикрларни билдирган эди: "..Банкларимиз халкаро молия бозорларига чикиб, арзон ва узок муддатли ресурслар олиб келиши зарур. Миллий банк ва Ипотека банк бу йил уз евробондларини чикариши максадга мувофикдир.

Давлат улушига эга булган банклар боскдчма-боскдч стратегик инвесторларга сотилади. Банк сохасидаги ислохотларнинг асосий максади -тижорат банкларини мижоз учун ишлашга ургатишдан иборат." [5]

Давлат банклари ва уларнинг иктисодий ривожланишдаги роли ва ахамиятини ошириш, фаолиятини самарали ташкил этишга оид муаммолар куплаб хориж ва мамлакатимиз олимлари томонидан тадкик этилган. Хусусан, Вахабовнинг "Узбекистон Республикаси тижорат банклари ликвидлилиги ва туловга кобиллигини оширишда капиталлашишнинг урни" [3] буйича ёзилган

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

илмий ишида хамда Ш.Ханнаевнинг "Турли мулкчилик шаклидаги банклар фаолияти самарадорлиги тахлили" мавзусидаги илмий маколасида давлат банкларининг иктисодий ривожланишдаги урни ва ахамиятига тухталиб утилган[4].

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Илмий ишни амалга оширишда тижорат банкларида мавжуд давлат улушини хусусийлаштириш буйича илмий тадкикотчилар, олимлар ва соха вакиллари билан сухбат, уларнинг ёзма ва огзаки фикр-мулохазаларини тахлил килиш, эксперт бахолаш, жараёнларни кузатиш, иктисодий ходиса ва жараёнларга тизимли ёндашув, муаллиф тажрибалари билан киёсий тахлил утказиш оркали тегишли йуналишларда хулоса, таклиф ва тавсиялар берилган.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Сунгги йилларда Узбекистон банк сектори баркарор ривожланди. 2020 йилдан 2024 йилгача мамлакат банк активларининг умумий хажми 1,6 бараварга ошди ва келгусида хам улкан ривожланиш салохияти эга. Шу билан бирга, Узбекистонда банк активларининг аксарият кисми давлат банкларида жамланган булиб, улар асосан йирик давлат корхоналарини кредит билан таъминлайди. Бирок, охирги йилларда хукумат молия секторида банкларнинг ракобатбардошлигини ошириш ва банк активларининг концентрацияси хавфини камайтиришга каратилган кенг камровли ислохотларни бошлаб юборди. Узбекистон Республикаси Марказий банки ва Узбекистон Республикаси Давлат активларини бошкариш агентлигининг режалари давлат банкларида корпоратив бошкарувни такомиллаштириш хамда уларнинг камида бештасини боскичма-боскич хусусийлаштириш каби чора-тадбирларни уз ичига олади.

Айни пайтда республика банк секторида 35 та тижорат банки фаолият олиб бораётган булиб, шулардан 11 та давлат банки ва 24 та хусусий банк (уларнинг 7 таси хорижий капитал иштирокида) фаолият юритмокда (1-расм).

о

Research BIB / Index Copernicus

2016 2017 2018 2019 2023

■ банклар сони

■ давлат улушига эга банклар

■ давлат улуши мавжуд булмаган банклар

Манба: Статистик бюлетенъ (2019-2023) маълумотлари асосида

тузилди

1-расм. Тижорат банкларининг давлат иштирокига кура таснифи

Хрзирги кунда, давлат капитали иштирокидаги банклари сони мамлакатимизда 11 тани ташкил этиб, 2017 йил 1 январь холатига нисбатан 1 тага купайган.

Узбекистон банк сохасидаги активларнинг аксарият кисми давлат банкларида жамланган. 2024 йил 1 январь холатига кура, учта йирик банкнинг (Узбекистон Миллий банки, Асака банк, Саноаткурилишбанк) умумий улуши бутун банк секторидаги активларнинг деярли 55 фоизини ташкил килади. Банк сектори жами активларининг 68 фоизи эса давлат банкларининг улушига тугри келади. Давлат банклари кучли позицияга эга. Бу уларнинг иктисодий ва ижтимоий дастурлардаги давлат инвестиция лойихаларининг асосий кредитори сифатидаги мухим функцияси билан боглик. Уз навбатида, хукумат имтиёзли фоиз ставкалари буйича маблаглар бериш ва депозитларни жойлаштириш хамда банкларнинг капиталини купайтириш оркали давлат банкларини куллаб-кувватлайди.

Узбекистонда давлат банкларининг иктисодиётни ривожлантиришдаги урни ва ахамияти бекиёс булиб, Республиканинг барча худудларида ахолига банк хизматларини етказиб бериш, кичик ва оилавий тадбиркорликни ривожлантириш, махаллийлаштириш дастураларини амалга оширишда мухим ахамият касб этади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

Манба: Статистик бюлетенъ (2019) маълумотлари аоссида тузилди. 2-расм. Узбекистон тижорат банклари активлари динамикаси, млрд.

сум

Сунги йилларда банк активлари сезиларли равишда усиб бориб, 2017 йилда 149 трлн. сумдан 2023 йилга келиб 652 трлн. сумга етган ва 4 баробардан ошган. Яна бир трендга эътибор бериш керакки, банк активларида давлат банкларининг улуши камайиб борган. Хусусан, 2018 йилда уларнинг банк активларидаги улуши 81,9 фоиздан 2023 йилда 67,7 фоизга камайган (2-расм).

1-жадвал

Банк тизининг иктисодиётдаги урни

Курсаткичлар номи 2021 й. 2022 й. 2023 й.

ЯИМ (номинал), млрд. сум 738 425,2 896 617,9 1 066 569,0

Банк активлари, млрд. сум 444 922,5 556 746,3 652 157,1

Шундан, давлат капитали мавжуд банк активлари киймати, млрд. сум 362 421,9 435 135,6 441 777,2

Активларнинг ЯИМга нисбати 60,3 62,1 61,1

Кредит куйилмалари, млрд. сум 326 385,6 390 048,9 471 405,5

Шундан, давлат капитали мавжуд банк кредит куйиллари, млрд. сум 280 073,6 324 680,8 333 298,1

Кредит куйилмаларининг ЯИМга нисбати 44,2 43,5 44,2

Депозитлар, млрд. сум 156 189,8 216 737,5 241 686,6

Шундан, давлат капитали мавжуд банклар депозитлари, млрд. сум 104 248,0 135 534,4 124 357,7

Депозитларнинг ЯИМга нисбати 21,1 24,2 22,7

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

Research BIB / Index Copernicus

Курсаткичлар номи 2021 й. 2022 й. 2023 й.

Капитал, млрд. сум 70 917,6 79 565,4 97 079,2

Шундан, давлат капитали мавжуд банклар капитали, млрд. сум 57 695,2 61 919,2 63 239,3

Капиталнинг ЯИМга нисбати, фоизда 9,6 8,9 9,1

Манба: Статистик бюлетень (2023) маълумотлари аоссида тузилди.

Юкоридаги жадвал маълумотларидан куриш мумкинки, тижорат банкларининг мамлакат иктисодиёти ривожланишида ахамияти бекиёс. Буни уларнинг ЯИМ га кушаётган хиссаларидан хам куриш мумкин.Агар 2021 йилда тижорат банклари активлари киймати 444,9 трлн. сумни ташкил этган холда ЯИМдаги улуши 60,3 фоизни ташкил этган булса, 2023 йилга келиб хам бу курсаткич 652,2 трлн. сумни ЯИМдаги улуши эса 61,1 фоизни ташкил этганлигини кузатиш мумкин.

Шунингдек, тижорат банклари кредит куйилмаларининг ЯИМдаги улуши 2021 йилда 44,2 фоизни ташкил этган булса, 2023 йилда хам бу курсаткич узгармаганлигини 1 -жадвалдан куриниб турибди.

Давлат банклари иктисодиётни ривожлантиришда бекиёс ахамият касб этиб, кичик тадбиркорлик субъектларини молиявий куллаб-кувватлашда, ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш каби мухим вазифаларни амалга ошириб келмокда.

Давлат банкларининг Узбекистон иктисодиётидаги ахамияти бекиёслигига карамасдан, сунги йилларда уларни хусусийлаштиришга катта эътибор каратилмокда. Хусусан, 2020 йил 12 майда Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-5992-сонли "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида"ги Фармони кабул килинди[6].

Мазкур Стратегияни ишлаб чикиш жараёнидаги Жахон банки билан хамкорлик, хусусан, ислохотлар жараёнидаги асосий таваккалчиликлар ва уларни минималлаштиришга каратилган чораларни ишлаб чикиш максадида бошка давлатларда амалга оширилган банк тизимидаги ислохотларнинг ижобий ва салбий томонларини урганишга катарилди ва натижада мухим хулосалар шакллантирилди.

Биринчидан, банк тизимида давлат улушининг кискартирилиши банк тизимини ривожлантиришнинг мухим омили хисобланади.

Иккинчидан, давлат иштирокидаги банкларни хусусийлаштириш жараёни илгор технологик ечимлар ва банк ишининг илгор тажрибаси, шунингдек

Research BIB / Index Copernicus

етарли молиявий имкониятларга эга нуфузли ва сифатли акциядорларга йул очиши лозим.

Учинчидан, ислохотлар муваффакиятининг асосий шартларидан бири бу -банкларни кисман эмас тулик хусусийлаштиришдир.

Туртинчидан, давлат иштирокидаги банклар ва реал сектор корхоналарини параллел равишда ислох килиш иктисодий ислохотларнинг самарадорлигида мухим урин тутади. Шу билан бирга давлат иштирокидаги корхоналарни реструктуризация килиш

ва хусусийлаштириш уларнинг иктисодий имкониятларини ошириб, банклар фаолиятига давлат аралашувини кескин кискартиради.

Бешинчидан, ислохотлар даврида давлат иштирокидаги корхоналарнинг кредитлашга булган талабини чеклаб куймаслик хамда молиявий оммабопликни таъминлаш учун айрим банкларда давлат улушини саклаб туриш максадга мувофик.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Олиб борилган тахлиллар натижасида бир катор хулосалар ишлаб чикилган:

1. Илмий адабиётларда давлат капитали иштирокидаги банкларининг асосий функциялари сифатида куйидагилар эътироф этилади: Рагбатлантириш, Жамгариш, Воситачилик, Рационалистик хамда Хдмоялаш функциялари.

Шунингдек, иктисодичи олимлар давлат банкларининг куйидаги хусусиятларига тухталиб утганлар: Ижтимоий, Ривожлантирувчи ва Согломлаштириш сифатлари шулар жумласидандир.

2. Узбекистон банк сохасидаги активларнинг аксарият кисми давлат банкларида жамланган. Давлат банклари иктисодиётни ривожлантиришда бекиёс ахамият касб этиб, кичик тадбиркорлик субъектларини молиявий куллаб-кувватлашда, ахолини ижтимоий куллаб-кувватлаш каби мухим вазифаларни амалга ошириб келмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES):

1. Статистик бюлетень (2023). Узбекистон Республикаси Марказий банкининг йиллик статистик маълумотлар туплами, 347 б.

2. Трифонов Д.А., Аверьянова Л.Л. (2016) О факторах риска снижения стабильности отечественной банковской системы [Текст] // Экономика и бизнес: теория и практика - №1.

3. Вахабов А.В. (2009) «Узбекистон Республикаси тижорат банклари ликвидлилиги ва туловга кобиллигини оширишда капиталлашишнинг урни»

Research BIB / Index Copernicus

мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари.-Тошкент.; Молия .- Б. 34-35

4. Ханнаев ШД. (2019) Турли мулкчилик шаклидаги банклар фаолияти самарадорлиги тахлили. Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмийэлектрон журнали. No1, январь-февраль.

5. Мурожаат (2020) Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси, Халк сузи газетасининг 25 январь сони

6. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги ПФ-5992-сон Фармони билан тасдикланган "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси"

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.