Научная статья на тему 'РЕСПУБЛИКАМИЗ БАНК ТИЗИМИДА МУАММОЛИ КРЕДИТЛАРНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ВА УЛАРНИ КАМАЙТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

РЕСПУБЛИКАМИЗ БАНК ТИЗИМИДА МУАММОЛИ КРЕДИТЛАРНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ВА УЛАРНИ КАМАЙТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
511
107
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Муаммоли кредитлар / стандарт кредитлар / субстандарт кредитлар / қониқарсиз кредитлар / шубҳали кредитлар / умидсиз кредитлар / захиралар / диверсификация / тижорат банклари. / Problem loans / standard loans / substandard loans / unsatisfactory loans / doubtful loans / bad loans / reserves / diversification / commercial banks.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Фарҳоджон Кубаевич Холмаматов

Мазкур мақолада мамлакатимиз тижорат банкларида муаммоли кредитларни таснифлаш мезонлари ва уларнинг шакллари, муаммоли кредитларнинг турлари ва уларни камайтириш йўллари очиб берилган. Шунингдек, мақолада мамлакатимиз банк тизими ва тижорат банкларининг муаммоли кредитларининг амалий ҳолати таҳлили этилган ва уларни камайтириш бўйича хулосалар шакллантирилган ҳамда таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRACTICAL STATUS OF PROBLEM LOANS IN THE BANKING SYSTEM OF OUR REPUBLIC AND WAYS TO REDUCE THEM

This article describes the criteria for classification of problem loans in commercial banks of the country and their forms, types of problem loans and ways to reduce them. The article also analyzes the practical state of problem loans of the banking system and commercial banks of the country and formulates conclusions and recommendations for their reduction.

Текст научной работы на тему «РЕСПУБЛИКАМИЗ БАНК ТИЗИМИДА МУАММОЛИ КРЕДИТЛАРНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ВА УЛАРНИ КАМАЙТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

РЕСПУБЛИКАМИЗ БАНК ТИЗИМИДА МУАММОЛИ КРЕДИТЛАРНИНГ АМАЛИЙ ХОЛАТИ ВА УЛАРНИ КАМАЙТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Фарходжон Кубаевич Холмаматов

Тошкент молия институти доценти, иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори

(PhD)

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада мамлакатимиз тижорат банкларида муаммоли кредитларни таснифлаш мезонлари ва уларнинг шакллари, муаммоли кредитларнинг турлари ва уларни камайтириш йуллари очиб берилган. Шунингдек, маколада мамлакатимиз банк тизими ва тижорат банкларининг муаммоли кредитларининг амалий холати тахлили этилган ва уларни камайтириш буйича хулосалар шакллантирилган хамда таклифлар берилган.

Калит сузлар: Муаммоли кредитлар, стандарт кредитлар, субстандарт кредитлар, коникарсиз кредитлар, шубхали кредитлар, умидсиз кредитлар, захиралар, диверсификация, тижорат банклари.

PRACTICAL STATUS OF PROBLEM LOANS IN THE BANKING SYSTEM OF OUR REPUBLIC AND WAYS TO REDUCE THEM

Farhodjon Kubaevich Kholmamatov

Tashkent Financial Institute, Doctor of Philosophy in Economics (PhD)

ABSTRACT

This article describes the criteria for classification of problem loans in commercial banks of the country and their forms, types of problem loans and ways to reduce them. The article also analyzes the practical state of problem loans of the banking system and commercial banks of the country and formulates conclusions and recommendations for their reduction.

Keywords: Problem loans, standard loans, substandard loans, unsatisfactory loans, doubtful loans, bad loans, reserves, diversification, commercial banks.

КИРИШ

Мамлакатимиз банк тизимида амалга оширилаётган ислохотлар кредитлаш амалиётини янада соддалаштириш, уларнинг иктисодий самарадорлигини ошириш ва фоиз ставкаларини оптималлаштириш, Узбекистонда "Хдракатлар стратегияси"га мувофик мамлакатда амалга оширилаётган ижтимоий-иктисодий ривожланишда банклар урни ва иштирокини фаоллаштириш, муаммоли

кредитлар салмогини камайтириш билан боглик муаммоларнинг бартараф этилиши уз навбатида, сохада ракобат мухитини яхшилашга, тижорат банклари фаолиятини, кредитлаш сифати ва маданиятини хар томонлама оширишга хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ижтимоий жамиятда товар-пул муносабатларининг пайдо булиши кредитлаш амалиёти шаклланиши ва ривожланишига замин яратди. Зеро, товар-пул муносабатлари амал килган хар кандай ижтимоий-иктисодий жамиятда кредитни вужудга келиши ва кредитлаш муносабатларини амал килишини хамда бу жараён муттасил ривожланиб боришини такозо этади. Бирок, сунгги йилларда кредит ва уларга хисобланган фоизларни уз вактида кайтариш, шунингдек кредит таъминоти билан боглик катор муаммолар пайдо булмокда.

2020 йилда иктисодиётда кузатилган мураккаб шароитларга карамай, кредит куйилмалари колдиги йил бошига нисбатан 34,3 фоизга ёки ЯИМ номинал усишига нисбатан 2,5 баробар юкори суръатларда усиб, 2021 йил 1 январь холатига 280,4 трлн. сумга етди.

Хусусан, юридик шахсларга ажратилган кредит куйилмалари колдиги 1,3 баробарга ёки 56,7 трлн. сумга (жами 222,5 трлн. сум), жисмоний шахсларга ажратилган кредит куйилмалари эса карийб 1,4 баробарга ёки 15 трлн. сумга (жами 54,9 трлн. сум) усди.[8]

Мамлакатимиз банк тизимининг самарадорлигини ошириш иктисодиётнинг реал секторини кредитлашда банкларнинг фаол иштирок этиши билан богликдир. Бирок, мамлакатимиз тижорат банклари кредитлаш фаолиятини олиб боришда бир канча кийинчилик ва муаммоларга дуч келмокда. Айникса, бугунги кунда тижорат банкларини даромад келтирувчи активларининг асосий кисмини ташкил этувчи кредитлар орасида муаммоли кредитларнинг мавжудлиги сезиларли булмокда.

Банклар жалб килинган маблаглардан асосан кредит бериш сифатида фойдаланар экан, бунда нафакат даромад олиш, балки маблагларни "кредит олувчи"дан тулалигича ундириб олиш масаласини олдиндан белгилаб олиши зарур. Чунки, "банк сармоя эгаси сифатида сармояни эмас, балки сармоядан фойдаланиш хукукини маълум бир шарт ва устама фоизлар билан сотади"[2]. Айни пайтда бизнинг мамлакатимизда хам илмий-назарий хамда амалиётчилар доираларида "муаммоли кредит" тушунчаси аввалгига нисбатан анча купрок кулланилмокда ва бахс мунозараларга сабаб булмокда.

Илмий доираларда муаммоли кредитлар буйича бахс-мунозаларнинг маълум даврдан бери давом этиб келишига карамасдан, "муаммоли кредит" терминига ягона таъриф хозиргача берилмаган.

Илмий адабиётларда муаммоли кредитларга бир канча таърифлар берилган. Айрим адабиётларда, тижорат банклари фаолиятида хавфли булган кредит куйилмалар - бу муаммоли кредитлар шаклига кирган куйилмалардир деб таърифланса, айрим адабиётларда муаммоли кредитлар деганда, объекти, субъекти ва таъминотига нисбатан банк томонидан шубха пайдо булган кредит дея таъриф берилган. Шунингдек, агар берилган кредит муаммоли таьминотга эга булса ва ушбу таьминотнинг киймати кайтарилмаган карз микдоридан кам булса, бу холда ушбу кредит муаммоли кредит хисобланади, субстандарт ва ундан паст таснифланувчи кредитлар муаммоли кредитлар тоифасига киради.

Жумладан, Питер Роузнинг фикрича, карз олувчи бир ёки бир неча туловларни амалга оширмаганлиги ёки кредит таъминоти кийматининг пасайиши кредитни муаммоли кредитлар туркумига утишини англатади. [3]

Айрим Гарб мамлакатлари иктисодчиларининг таърифлашига кура кредит буйича туловларнинг график буйича 90 кундан ортик кечикиши ёки кредит шартномаси шартларининг бузилиши кредитни муаммоли эканлигидан далолат беради.[7]

Россия адабиётларида айрим муаллифларнинг таъкидлашича, муаммоли кредит деганда объекти, субъекти ва таъминотига нисбатан банк томонидан шубха пайдо булган кредит тушунилади. [5] Уларнинг карашларича, ностандарт, даргумон ва ишончсиз кредитларни, яъни муддати утмаган жорий кредитлардан ташкари барча кредитлар, шу жумладан асосий тулов хамда кредит фоизлари буйича киска муддатли булса хам карздорликка эга булган, шунингдек, кредит шартномаси шартларини узгартирмасдан хеч булмаса бир маротаба кайта расмийлаштирилган кредитлар муаммоли деб тушунилади.

МУХОКАМА

Махаллий олимлардан профессор Ш.З.Абдуллаеванинг ёндашувига кура, субстандарт кредитлар хам уз вактида кайтарилмаганлиги туфайли муаммо келтирувчи кредитлар сифатида тахлил килиниши мумкин.[1]

Махаллий олимлардан яна бири У.А.Тухтабоев эса муаммоли кредитларга куйидагича таъриф беради: кредит рискларининг амалда яккол намоён булишининг натижаси булиб, объектив хамда субъектив сабабларга кура кредит шартномаси шартларининг бузилиши окибатида "субстандарт", "шубхали" хамда "умидсиз" кредитлар категориясига утиб колган кредитларга муаммоли кредитлар дейилади. [4]

Ушбу охирги таъриф муаммоли кредитларга берилган таърифларнинг ичида туликрок талкин этилган дейишимиз мумкин. Чунки бунда муаммоли кредитларни юзага чикишига сабаб буладиган кредит рисклари билан богланган хамда кредит категориялари ажратиб курсатилган. Аммо хозирги пайтда мазкур

таъриф уз мохиятини йукотди, деб уйлаймиз. Сабаби Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2015 йил 14 июлдаги "Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар буйича эхтимолий йукотишларни коплаш учун захиралар шакллантириш хамда улардан фойдаланиш тартиби тугрисида"ги 2696-сонли Низоми кабул килинганидан сунг, кредитларнинг таснифланишида узгаришлар руй берди. Хусусан, "яхши" деб таснифланган кредитлар тоифаси олиб ташланди ва унинг урнига "стандарт" кредитлардан фойдаланиш йулга куйилди. Бундан ташкари "коникарсиз" деган кредитлар тоифаси киритилди.

Маълумки, республикамиз банк амалиётидаги мавжуд меъёрий-хукукий хужжатларга кура муаммоли кредит деганда сифати «коникарсиз», «шубхали» ва «умидсиз» кредитлар сифатида таснифланган кредитлар тушунилади. [6]

Тижорат банкларининг активлари, хусусан кредитлари сифатига кура «стандарт», «субстандарт», «коникарсиз», «шубхали» ва «умидсиз» тоифаларга таснифланади.

Карзларнинг уз муддатида туланишига шубха тугдирмайдиган активлар сифати «стандарт» деб таснифланади.

Карздорнинг молиявий холати баркарор хисобланган, лекин айрим салбий холатлар ёки тенденциялар мавжуд булиб, агар улар бартараф этилмаса, молиялаштирилган лойиханинг амалга ошишига ёки карздорнинг активни уз вактида тулаш кобилиятига нисбатан шубха пайдо булиши мумкин булган активлар сифати «субстандарт» деб таснифланади.

Сифати «коникарсиз» деб таснифланган активларга хос барча хусусиятларга эга булиб, мавжуд шароитда активларнинг тулик кайтарилишини шубха остига ва кам ишончли килиб куядиган активлар сифати «шубхали» деб таснифланади.

Шартномада белгиланган муддатда кайтарилмаган ёки кайтмаслигидан далолат берувчи омиллар ёки аломатлар мавжуд булган хамда кайтмайдиган ёки киймати жуда пастлиги туфайли хисобини балансда актив сифатида юритилиши максадга мувофик эмас деб бахоланадиган активлар сифати «умидсиз» деб таснифланади.

НАТИЖА

Мамлакатимиз банк тизимининг самарадорлигини ошириш иктисодиётнинг реал секторини кредитлашда банкларнинг фаол иштирок этиши билан богликдир. Бирок, мамлакатимиз тижорат банклари кредитлаш фаолиятини олиб боришда бир канча кийинчилик ва муаммоларга дуч келмокда. Айникса, бугунги кунда тижорат банкларини даромад келтирувчи активларининг асосий кисмини ташкил этувчи кредитлар орасида муаммоли кредитларнинг мавжудлиги сезиларли булмокда.

Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2015 йил 14 июлдаги Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 491

"Тижорат банкларида активлар сифатини таснифлаш ва активлар буйича эхтимолий йукотишларни коплаш учун захиралар шакллантириш хамда улардан фойдаланиш тартиби тугрисида"ги 2696-сонли Низомига муаммоли кредит деганда сифати «коникарсиз», «шубхали» ва «умидсиз» кредитлар тушунилади. [6]

кредитлардаги улуши динамикаси[8], фоизда

Муаммоли кредитларнинг жами кредитлардаги улуши 2012-2017 йилларда мунтазам равишда пасайиш тенденциясига эга. 2012 йилда жами кредитларнинг 3,06 фоизи муаммоли кредитлар булган булса, кейинги йилларда кескин пасайиш холати кузатилган. 2017 йилга келиб 0,74 фоизни ташкил этган. Аммо 2018 йилга келиб 1,2 фоизга етган ва олдинги йилга нисбатан 0,5 ф.п.га ошган. 2019 йилга келиб эса 0,08 ф.п.га ошиб, 1,28 фоизни ташкил этган. Агарда банк кредит куйилмаларининг охирги йиллардаги кескин усиш суръатларини ва кредитларнинг хажмини инобатга оладиган булсак, бу банк тизими учун салбий холати хисобланади.

Охирги йилларда, яъни пандемия даврида иктисодий фаолликнинг пасайиши, молиявий кийинчиликларга дуч келган ахоли ва тадбиркорлик субъектларининг кредит туловлари муддатининг узайтирилиши натижасида банк тизимида муаммоли кредитлар улуши (90 кундан ортик муддатга кечиктирилган) 0,6 фоиз бандга ошиб, 2020 йил якуни буйича 2,1 фоизни (5,8 трлн. сум) ташкил этган булса, 1 май холатига мазкур курсаткич4,4 (12,933 трлн. сум) фоизга етган.

1-жадвал.

Тижорат банкларининг муаммоли кредитлари (NPL) т^рисида 2021 йил 1 май х^олатига маълумот, млрд сум

Муаммоли

Кредит портфель Муаммоли кредитларнинг

№ Банк номи кредилар жами

(NPL) кредитлардаги улуши

Жами 292 029 12 933 4,4%

Давлат улуши мавжуд банклар 256 649 11 188 4,4%

1 Узмиллийбанк 66 455 2 641 4,0%

2 Узсаноаткурилишбанк 39 868 1 552 3,9%

3 Асака банк 36 074 1 749 4,8%

4 Агробанк 29 198 1 114 3,8%

5 Ипотека банк 25 029 1 201 4,8%

6 Халк банки 20 183 1 185 5,9%

7 ^ишлок курилиш банк 14 547 716 4,9%

8 Микрокредитбанк 9 794 331 3,4%

9 Турон банк 7 244 239 3,3%

10 Алока банк 6 140 256 4,2%

11 Азия Алянс банк 1 947 163 8,4%

12 Пойтахт банк 106 7 6,7%

13 Узагроэкспортбанк 63 34 54,6%

Бошка банклар 35 380 1 745 4,9%

14 Хамкор банк 7 935 349 4,4%

15 Ипак йули банк 5 676 190 3,4%

16 Капитал банк 5 212 57 1,1%

17 Ориент Финанс банк 3 592 76 2,1%

18 Инвест Финанс банк 3 078 16 0,5%

19 Траст банк 2 292 76 3,3%

20 Давр банк 1 490 0,5 0,03%

21 Тенге банк 1 343 0,3 0,02%

22 УзКДБ банк 931 0 0,0%

23 Савдогар банк 804 117 14,5%

24 Универсал банк 800 20 2,5%

25 Туркистон банк 697 618 88,7%

26 Зираат банк 596 5 0,9%

27 Равнак банк 481 8 1,7%

28 Хай-Тек банк 199 179 89,9%

29 Мадад инвест банк 126 33 26,0%

30 Анор банк 103 0 0,0%

31 Тибиси банк 19 0 0,0%

32 Эрон Содерот банк 7 0,3 3,6%

Мазкур муаммоли кредитларнинг асосий кисми, яъни 8,441 трлн суми ёки 83 фоизи давлат улуши мавжуд тижорат банклари хиссасига тугри келмокда. Бунда Узмиллийбанк (1,9 тлн сум), Узсаноаткурилишбанк (1,7 трлн сум), Асака банк (1,6 трлн сум) ва Ипотека банк (1,1 трлн сум)лар етакчилик килмокда.

Шунингдек, Hi-Tech банкнинг жам кредитлари 201 млрд сумни ташкил этгани холда муаммоли кедитлар(NPL)нинг хажми 179 млрд сум ёки 89,4 фоизни ташкил этмокда. Туркистон банкда эса эса жами кредит портфели 703 млрд сум булиб, шундан 610 млрд суми ёки 86,7 фоизи муаммоли кредитлар хиссасига тугри келмокда.

Мазкур муаммони хал килишнинг энг асосий йули давлат улуши мавжуд тижорат банкларини трансформация килиш хисобланади. Шу муносабат билан Президентимизнинг "2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси" тугрисида Фармони кабул килиниб, мазкур Фармон ижроси доирасида Халкаро молия корпорацияси, Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Осиё тараккиёт банки халкаро молия ташкилотлари хамда "PWC", "KPMG", "Deloitte" ва "McKinsey & company" каби халкаро консальтинг компаниялари банкларни трансформация килиш жараёнларига жалб этилди ва бу борада фаол ишлар олиб борилмокда.

Келгусида кредитлаш усиш суръатларининг юкори даражада сакланиб колиши, иктисодий усишни куллаб-кувватлашга хизмат килиши билан бирга банк тизими баркарорлигига салбий таъсир курсатувчи хатарларни хам юзага келтириши мумкин.

ХУЛОСА

Шу муносабат билан мазкур холатларнинг юзага келишининг олдини олиш максадида куйидаг ишларн амалга оширш таклиф этилади:

- ажратилган кредитларни устувор равишда аввал берилган кредитларнинг кайтиши хисобидан амалга ошириш;

- банклар томонидан 2020 йил якунлари буйича олинган соф фойдани банклар капиталини оширишга йуналтириш оркали банкларнинг капитал буферини макбул даражада саклаб колиш;

- банк кенгашлари томонидан кредитлаш хажмларини банкларнинг молиявий холатидан келиб чиккан холда бизнес-режа параметрлари доирасида амалга оширилишини катъий назоратга олиш.

УШ6У тaклифлaрнинг aмaлиётгa КУЛЛВНИЛИШИ бaнклaрнинг мyaммоли кредитлaрининг пaсaйишигa, бaнк молиявий x1олaтининг бaркaрорлaшишигa ёрдaм берaди.

REFERENCES

1. Aбдyллaевa Ш.З. Бaнк рисклaри Ba кредитлaш. Т.: Молия, 2002. 187 б.

2. Дробозита Л.A. Финaнсы, денежное обрaшение, кредит -Mосквa. ЮНИТИ, 2000. - 329 с.

3. Роуз П. Бaнковский менеджмент. Пер. С am^n. -M.: Дело, 1997, 192 с.

4. Тyхтaбaев УА. Myaммоли кредитлaр Ba утарни бaртaрaф этиш й^лтари. Иктисод фaнлaри номзоди илмий дaрaжaсини олиш учун aвтореферaти. Т, 2006.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Упрaвление деятельностью коммерческого бaнкa (бaнковский менеджмент)/ Под ред. д^ экон. тук, проф. О.И.Лaврyшинa. - М.: Юристъ, 2002, 456-б.

6. "Тижорaт бaнклaридa aктивлaр сифaтини тaснифлaш Ba aктивлaр бyйичa э^тимолий йyкотишлaрни коплaш учун зaхирaлaр шaкллaнтириш x1aмдa yлaрдaн фойдaлaниш тaртиби тyFрисидa"ги (рyйхaт рaкaми: 2696, 2015 йил 14 июль) Низоми

V. Fraser D., Gup B., Kolari J. Commercial banking/ The Management of Risk.1995, б23р.

8. www.cbu.uz (Узбекистон Респyбликaси Maркaзий бaнкининг рaсмий веб-сaйти)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.