Научная статья на тему 'ДАРОМАДЛАР ЁНДОШУВИДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ БАҲОЛАШНИНГ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДАГИ АҲАМИЯТИ'

ДАРОМАДЛАР ЁНДОШУВИДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ БАҲОЛАШНИНГ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

80
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хусусийлаштириш / тижорат банклари / бозор қиймати / баҳолаш / даромадлар ёндашуви / капиталлаштириш усули / пул оқимлари / пул оқимларини дисконтлаш усули / privatization / commercial banks / market value / valuation / Income approach / capitalization method / cash flow / cash flow discounted method

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хулкар Мухторовна Зуннунова

Мақолада тижорат банкларини хусусийлаштириш жараёнида уларни даромадлар ёндашувида баҳолашнинг аҳамияти ёритилиб, баҳолаш билан боғлиқ муаммолар ўрганилган ва уларни камайтириш йўллари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article highlights the importance of valuing commercial banks on income approach in the privatization process, examines valuation issues, and outlines ways to reduce them

Текст научной работы на тему «ДАРОМАДЛАР ЁНДОШУВИДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ БАҲОЛАШНИНГ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДАГИ АҲАМИЯТИ»

ДАРОМАДЛАР ЁНДОШУВИДА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИ БАХОЛАШНИНГ ХУСУСИЙЛАШТИРИШ ЖАРАЁНИДАГИ

АХДМИЯТИ

Хулкар Мухторовна Зуннунова

Узбекистон Республикаси Банк-молия Академияси, таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Маколада тижорат банкларини хусусийлаштириш жараёнида уларни даромадлар ёндашувида бахолашнинг ахамияти ёритилиб, бахолаш билан боFлик муаммолар урганилган ва уларни камайтириш йуллари келтирилган.

Калит сузлар: хусусийлаштириш, тижорат банклари, бозор киймати, бахолаш, даромадлар ёндашуви, капиталлаштириш усули, пул окимлари, пул окимларини дисконтлаш усули.

ABSTRACT

This article highlights the importance of valuing commercial banks on income approach in the privatization process, examines valuation issues, and outlines ways to reduce them.

Keywords: privatization, commercial banks, market value, valuation, Income approach, capitalization method, cash flow, cash flow discounted method.

КИРИШ

2020—2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегиясида давлат улуши мавжуд булган 13 та тижорат банкларидан 10 тасини тулик хусусийлаштиришни 2025 йилга кадар боскичма-боскич амалга оширилиши белгиланган. Тижорат банкларини хусусийлаштиришда аввало кайси хусусийлаштириш турида амалга оширилишини белгилаб олиш зарур. Умуман хусусийлаштириш халкаро амалиётда куйидаги усулларда амалга оширилади: очик аукционлар, туFридан -туFри келишув, очик жойлаштириш (IPO, SPO), назоратни давлат ёки муниципал ташкилотлар назоратидаги ташкиллотга утказиш, сотиб олиш хукуки билан ижарага бериш. 1995-2018 йиллар мобайнида тижорат банкларини хусусийлаштириш жараёнларини жахон аренасида курадиган булсак, 92% битимлар капитал бозори, жумладан 20% IPO оркали акцияларини сотишган. Бундан ташкари ушбу акцияларнинг 65% ички бозорда, 35% (асосан АК,Ш ва

Европа мамлакатлари акциялари) халкаро капитал бозорида сотилган. Капитал бозорида эмитентнинг акциялари ликвидли булиши учун камида жами устав капиталининг камида 25%и турли индивидуал инвесторлар кулида эркин муомалада булиши лозим. Тижорат банкларини хусусийлаштириш жараёни аввало, уларни хусусийлаштиришга тайёрлаш боскичидан бошланади. Бунда тижорат банклари мустакил бахоловчи ташкилот томонидан бахоланади.

Тижорат банкларининг бозор кийматини аниклашда бир нечта ёндашувлардан фойдаланиб, уларга даромад, харажат ва бозор ёндашувлари киради. Шулардан энг кенг кулланиладигани даромад ёндашуви булиб, банк мулкларини тасарруф этиш ва сотиш натижасида юзага келувчи келажакдаги пул окимларини жорий кийматини аниклаш оркали банк фаолиятини истикболларини хисоблашни ифодалайди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

А.Дамодаран тижорат банкларини бозор кийматини бахолашнинг узига хослиги сифатида банкларнинг дивиденд туловлари юкорилигини кайд этган. Чунки банклар бошка тармок корхоналарига нисбатан акциялар буйича юкори дивиденд туловлари тулайди, шунинг учун банкларнинг акционерлик капиталига пул маблаFлари интенсив равишда инвестиция килинади. Олимнинг издошлари хамда унинг карашларини Россияда куллаш имкониятларини урганган рус олимлари Н.Бухарин, Е.Озеров, С.Пупенцова ва О.Шабровалардир. Уларнинг илмий изланишларининг узига хослиги бозор киймати акциялар пакети бозор киймати суммасига тенг деб хисоблашларидир. Олимлар томонидан келтирилган фикрларнинг барчаси хозирги кундаги бахолашнинг барча мезонларини камраб олсада, бу моделлардан фойдаланиш купрок фонд бозори ривожланган мамлакатларга мос келади. Рус олимлари томонидан хозирда келтирилаётган банк стратегияси банк бозор кийматига таъсир этиш борасидаги карашларни урганмаган.

Тижорат банкларини бозор кийматида бахолашда даромад ёндашувининг капиталлаштириш ва пул окимларини дисконтлаштириш усуллари , ARIMA ва VAR моделлари фойдаланилади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тижорат банкларининг бозор кийматини даромад ёндашувида аниклашда туFридан-туFри капиталлаштириш усули ёки пул окимларини дисконтлаш усули кулланилади. Халкаро амалиётда кушилган иктисодий киймат усулидан хам

фойдаланишади. Т^ридан-т^ри капиталлаштириш усулини куллашнинг асосий шарти банкнинг даромадлари ёки пул окимларини баркарорлиги хамда уларнинг усиш суръатларини назорат килиш ва прогнозлаш хдсобланади. Капиталлаштириш усули оркали тижорат банкининг бозор киймати куйидаги формула оркали аникланади:

V=Y/R (1)

V-банк киймати;

Y-банкнинг соф фойдаси (банкнинг соф фойдаси ёки пул окими); R-капиталлаштириш коэффициенти.

Фаолият юритаётган ХАБ Трастбанкнинг бозор кийматида бах,олаймиз бунинг учун аввало, чораклик маълумотлар асосида соф фойдани 2023 йилга кадар прогноз курсаткичларини ARMA (3,1,0) модели оркали аниклаб оламиз. Прогноз курсаткичларини куллаб, банкни бозор кийматида бах,олаймиз.

1-жадвал

Капиталлаштириш киймати асосида ХАБ Трастбанк бозор киймати (йил

якунларига, минг сумда)

Курсаткичлар 2019 2020 2021 2022 2023

Соф фойда 184 496 537 313 751 574 259 955 020 360 917 785 479 087 310

Дисконтлаштириш ставкаси, % 115,97 100,66 30,33 27,39 24,83

Рискдан холи ставка, % 16,00 14,50 14,50 14,50 14,50

Соф фойданинг усиши 80,67 70,06 -0,17 0,39 0,33

Инфляция даражаси, % 14,30 11,10 11,00 7,50 5,00

Риск буйича тузатишлар 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00

Капиталлаштириш коэффициенти 0,35 0,31 0,31 0,27 0,25

Бозор киймати (капиталлаштириш усули буйича сумда) 519 150 110 798 197 131 1 048 005 395 1 071 448 010

ХАБ Трастбанкининг 2021 йилда соф фойдасининг камайиши прогноз килинган булсада, бозор киймати инфляция даражасининг пасайиши хдмда фойдасининг доимий усганлиги сабабли усишини куришимиз мумкин.

Даромад ёндошувининг кейинги усули пул окимларини дисконтлаш усули (DCF) булиб, башорат килинадиган давр ва келажакда даромадларнинг нотекис узгаришларини хдсобга олиш имкониятини беради. Ушбу усул келажакда олинадиган даромадларнинг жорий кийматини, бозор конъектураси, риск ва вакт

омилларини хдсобга олган х,олда бахолайди. Формула буйича тижорат банкининг бозор кийматини пул окимларини дисконтлш усулига кура куйидагича аникланади:

CFt

V = Zt=i (1+r )t + узайтирилган циймат (1)

бунда,

r-дисконтлаш ставкаси;

CFt-t муддатдаги пул окими.

Узайтирилган киймат (Terminal value) бу прогнозлаштирилган муддатидан кейинги вактларда кутилаётган ташкилотнинг пул окимлари кийматини ифодалайди.

VAR моделидан фойдаланган холда пул окимларининг 2023 йилгача прогноз курсаткичларини аниклаймиз. Бунда иккита мустакил узгарувчи сифатида пул окимлари ва банк мажбуриятлари олинди. Курсаткичлар ностатционар булганлиги сабабли пул окимларининг биринчи даражали ва мажбуриятларнинг иккинчи даражали фарки олинди. Прогноз курсаткичлари асосида пул окимларини дисконтлаш усулига кура ХАБ Трастбанкнинг бозор кийматини куйидаги жадвалда аниклаймиз.

2-жадвал

Пул окимлари усули буйича ХАБ Трастбанк бозор киймати (йил якунларига,

минг сумда)

Курсаткичлар ХАБ Трастбанк

2019 2020 2021 2022 2023

Пул окимлари 906659645 127411658 1 134507754 8 13799360 02 16093811 83

Дисконтлаштириш ставкаси, % 80,97 15,30 12,16 12,16 12,16

TV (узайтирилган киймат) 2233997307 230978043 6 300461150 9 34066214 70 0

g (келажакда пул окимларининг усиш даражаси) 0,35 0,35 0,35 0,35 0,35

WACC 0,95 0,95 0,89 0,86 1,05

^арз маблагларининг уртача киймати 0,13 0,13 0,09 0,08 0,05

^арз маблагларининг пассивдаги улуши 0,84 0,83 0,86 0,86 0,86

Фойда солиги ставкаси 0,20 0,20 0,23 0,24

Уз маблаFларининг 0,27 0,25 0,25 0,25 0,43

уртача киймати

Уз маблаFларининг 0,16 0,17 0,13 0,12

пассивдаги улуши

ERP 0,05 0,06 0,06 0,06 0,06

Rf 0,16 0,15 0,15 0,15 0,39

ß 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03

Мажбуриятларнинг уз 5,40 4,76 6,63 7,58

маблаFларига нисбати

Хамада коэффициенти 0,16 0,14 0,15 0,17 0,03

Мамлакат риски 0,10 0,10 0,10 0,10 0,05

Бозор киймати (Пул

окимларини 3 693 348 4 484 105 5 300 933 5 916 428

дисконтлаштириш 525 475 455 944

усули буйича )

ХАБ Трастбанкининг бозор кийматини пул окимларини дисконтлаш усули оркали хисоблашда талаб килиб олингунча депозитларининг муддатли депозитларидан 5 баравар юкорилиги сабабли карз маблаFлари кийматини уртача урта банкларнинг карз маблаFлраи кийматига тенг деб хисобладик. Тармок рискини хам 10% деб олдик. Чунки банкнинг трансформацион риски юкори. Талаб килиб олингунча депозитларнинг жами депозитлардаги салмоFининг юкорилиги банкнинг бозор кийматини ошириб юбориши мумкинлиги сабабли тегишли туFрилашларни бажардик.

Умумий даромадлар ёндашувига кура, ХАБ Трастбанк бозор кийматини АК,Ш доллари(бунда АК,Ш доллариинг курси йиллик уртача усиш тенденцияларини саклаб колади деб хисоблаймиз)да бахолаймиз (3-жадвал).

3-жадвал

ХАБ Трастбанкнинг даромад ёндошуви буйича бозор киймати

Курсаткичлар 2 019 2 020 2021 2022

Бозор киймати (капиталлаштириш усули, минг сумда) 519 150 110 798 197 132 1 048 005 395 1 071 448 010

Бозор киймати (Пул окимларини дисконтлаштириш усули, минг сумда) 3 693 348 525 4 484 105 476 5 300 933 455 5 916 428 945

Уртача бозор киймати, минг сумда 4 212 498 636 5 282 302 608 6 348 938 850 6 987 876 955

Алмашинув курси (хар бир йил охирига) 9 507,56 10 476,92 11 446,28 12 415,64

А^Ш долларида бозор киймати 443 068 504 185 554 673 562 829

Бахолаш натижалари ХАБ Трастбанкининг бозор киймати пул окимларининг усиши хисобига ортишини курсатмокда. Фонд бозоридаги банкнинг акцияларига булган талабнинг юкорилиги ва акциядорларга йиллик дивиденд туловларининг номинал кийматига нисбатан 2018 йилда 92,5 %, 2019 йилда 61,3 % ва 2020 йилда 101,4 % даражасида дивиденд туланганлигидан хам бозор кийматини ортишига олиб келади.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулоса урнида шуни таъкидлаш керакки, даромад ёндашувининг куйидаги камчиликлари мавжуд:

^ тижорат банки кийматининг дивиденд сиёсатига боFликлиги;

^ тижорат банки балансида йиFилган пул маблаFлари ва молиявий куйилмаларнинг хисобга олинишининг зарурлиги;

^ капитал тузилмасининг банк кийматига таъсирини инобатга олинмаслиги;

^ комплекс тарзда хисоб-китобни амалга оширишнинг муракааблиги;

^ тижорат банки томонидан шакллантирилган пул маблаFларнинг аксарият кисми акциядорларга туланадиган маблаF сифатида каралиши.

Бундан ташкари даромад усулида бахолаш давомида бир нечта камчилик аникланди:

> ХАБ Трастбанкининг баркарор ресурсларининг нисбатан анча камлиги ва трансформацион рискнинг юкорилиги;

> банк маълумотларининг етарли даражада шаффоф эмаслиги;

> тахлил жараёнида молиявий курсаткичлар ёрдамида бахолашнинг универсал мезони ишлаб чикилмаганли;

> прогноз курсаткичларни хисоблашнинг универсал эконометрик моделини яратилмаганлиги ва бошкалар.

Юкоридаги камчиликларни бартараф этиш учун куйидаларни таклиф киламиз:

^ Узбекистон Республикаси тижорат банкларининг устав капиталидаги давлат улушини хамда хусусий банкларга хорижлик

инвесторларни жалб килиш учун банкларни бозор кийматини бахолашнинг даромадли ёндашувидан фойдаланиш лозим.

> ХАБ Трастбанкнинг депозит базасини мустахкамлаш. Хорижий банкларни депозитлари таркибини курадиган булсак, муддатли депозитлар талаб килиб олингунча депозитларга нисбатан микдори 1,5-2 баравар юкори булишини куришимиз мумкин.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

> Мижозлар диверсификациясига эътибор каратиш;

> Кредит портфели диверсификациясига алохида эътибор каратиш.

> Хизмат ва махсулотлар турини купайтириш оркали комиссион даромадларини ошириш;

> даромад ёндашувидан фойдаланганда етарлича маълумотлар базасини бахоловчига такдим этиш;

> МСФО буйича пул окимлари туFрисидаги чораклик маълумотларни банк томонидан такдим этиш;

> соф фойдани прогнозлашда ARMA ва пул окимларини прогнозлашда VAR (мустакил узгарувчилар сифатида пул окимлари ва банк мажбуриятларини олиш) моделларидан фойдаланиш;

> Узбекистон амалиётида банкларни IPO, SPO жараёнларига тайёрлашда даромад ёндашувидан кенг фойдаланилса, аник кийматда сотиш имкони мавжуд булиши.

Юкорида келтирилган таклифларнинг амалиётга жорий этилиши нафакат ХАБ Трастбанки балки барча тижорат банкларининг бозор кийматини ошишига, тижорат банкини бахолаш жараёнини осонлашлаштириш хамда баланс кийматидан юкори кийматда сотиш имкониятини яратади.

REFERENCES

1. Bertay A.C., Calice P., Alfonso F., Kalan D., Masetti O. "Recent Trends in Bank Privatization", World Bank Group. July, 2020.

2. Дамодаран А. (2006) Инвестиционная оценка. Инструменты и методы оценки любых активов: Пер. с англ., 3-е изд. / А.Дамодаран. М.: Альпина Бизнес Букс,. -134 с.

3. Н.А. Бухарин, Е.С. Озеров, С.В. Пупенцова, О.А. Шаброва; Учеб. пособие / Под общей ред. Е.С. Озерова — СПб: ЭМНиТ, 2011. — 238 с.

4. Под ред. Есипова В.Е, Маховиковой Г.А. Учеб. пособие /Оценка бизнеса. 3-е изд. - СПб.: 2010. — 512 с.

5. А.Василевский "Гибридные модели и методики оценки стоимости банков и их применение для анализа эффективности продаж белорусских банков"//Автореферат, Минск-20018

6. The Wall Street Journal. Подробнее на РБК: https://www.rbc.ru/finances/07/07/2016/577e338b9a794747d2c29280

7. Узбекистон Республикаси Давлат мулкини бошкариш давлат кумитасининг 2009 йил 28 октябрдаги 2025-сонли узбекистон республикаси мулкни бахолаш миллий стандарти (8-сон мбмс) «хусусийлаштириш максадида мулк кийматини бахолаш»ни тасдиклаш хакидаги карори.

8. А.Г.грязнова и др. Оцнка предприятия (бизнеса).-М:Интерреклама, 2003.544 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.