Научная статья на тему 'ИНТУИЦИЯ: АУРОБИНДО ГХОШ ВА ҒАРБ ФАЙЛАСУФЛАРИ НИГОҲИДА'

ИНТУИЦИЯ: АУРОБИНДО ГХОШ ВА ҒАРБ ФАЙЛАСУФЛАРИ НИГОҲИДА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

126
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Гхош / интуиция / фалсафа / Гераклит / тасаввуф. / Ghosh / intuition / philosophy / Heraclitus / mysticism

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Лочин Азаматович Валиев, Баҳром Шавкат Ўғли Нурхонов

Мазкур мақолада Ауробиндо Гхош ва Ғарб файласуфлари нигоҳида интуиция масаласи ѐритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTUITION: IN THE VIEW OF AUROBINDO GHOSH AND WESTERN PHILOSOPHERS

This article addresses the issue of intuition in the eyes of Aurobindo Ghosh and Western philosophers

Текст научной работы на тему «ИНТУИЦИЯ: АУРОБИНДО ГХОШ ВА ҒАРБ ФАЙЛАСУФЛАРИ НИГОҲИДА»

ИНТУИЦИЯ: АУРОБИНДО ГХОШ ВА ГАРБ ФАЙЛАСУФЛАРИ

НИГОХИДА

Лочин Азаматович Валиев

Тошкент давлат транспорт университети ассистенти

Бахром Шавкат уFли Нурхонов

Тошкент давлат транспорт университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Ауробиндо Гхош ва Гарб файласуфлари нигохдда интуиция масаласи ёритилган.

Калит сузлар: Гхош, интуиция, фалсафа, Гераклит, тасаввуф.

INTUITION: IN THE VIEW OF AUROBINDO GHOSH AND WESTERN

PHILOSOPHERS

Lochin Azamatovich Valiev

Assistant of Tashkent State Transport University

Bahrom Shavkat ogli Nurhanov

Student of Tashkent State Transport University

ABSTRACT

This article addresses the issue of intuition in the eyes of Aurobindo Ghosh and Western philosophers.

Keywords: Ghosh, intuition, philosophy, Heraclitus, mysticism.

КИРИШ

Бизга маълумки, инсоннинг тафаккур тарзи, ру^ий хрлати, атроф мухдтга, жамиятга таъсири ва акс таъсири жараёнида муносабатларнинг узгариб бориши каби муаммолар файласуф олимларни кадимдан кизиктириб келган. Айни пайтда, инсоннинг тафаккур тарзи унинг оламга, жамиятга, нарса ва хрдисаларга муносабатини куп жихдтдан белгилаб беради. Оддий тафаккур услубидан тортиб фалсафий тафаккур услубигача булган жараёнда интуиция, интуитив билиш муаммоси алохдда ахдмият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Интуиция фалсафа ва фан тараккиётининг мухим тушунчаларидан булиб, тафаккур, жумладан рационал хамда иррационал тафаккур, ижод, хусусан «бадиий ва илмий ижод», «акл», «хотира», «тасаввур», «диккат», «фахм -фаросат», «онглилик», «онгсизлик», «онг ости сохаси» ва «инстинкт» каби тушунчалар билан диалектик богликликдадир. "Интуиция, интуитив билиш, интуитив тафаккур инсоннинг нафакат миссий ва аклий билиш кобилияти, балки рухияти билан хам бевосита боглик булган мураккаб, серкирра ва яхлит билиш жараёни хисобланади" Пифагор борлик ва билишнинг мохиятини сон, ракамларни англаш деб хисоблаган. Бизнинг фикримизча, сонларнинг борликка, ривожланишга, билишга богликлигида конуниятли алокадорлик мавжуд. Зеро, нарса ва ходисаларнинг туб мохиятини англаб етиш нафакат улардаги сифат ва микдор хусусиятларини, балки улар уртасидаги диалектик алокадорликни хам англаб етиш имкониятини вужудга келтиради. Интуициянинг ижтимоий хусусияти хакида Гераклит суз юритган. У хукмдорнинг жамиятда руй бераётган, руй бериши мумкин булган вокеа-ходисаларнинг мохияти, келиб чикиши хакида билимга эга булиш зарурлигини таъкидлайди.

Ислом фалсафаси ва конуншунослигининг таникли вакилларидан бири Мухаммад Кози хукмдорнинг жамиятда юз бериши мумкин булган вокеа-ходисаларни олдиндан кура билиши ва халк учун хавфли муаммоларни олдиндан фахмлай олиши зарурлигини таъкидлаб, устози Хужа Ахрор Валий хотирасига багишлаб ёзган «Силсилат ул-Орифийн» асарида зукколикни хукмдорда булиши зарур булган унта фазилатнинг бири сифатида курсатган.

Интуиция тасаввуф фалсафасида иррационал тафаккур доирасида шаклланганлиги, у айни вактнинг узида онгли ва рухий жараёнда содир булиши хакида мулохаза юритилади.

Билиш жараёнининг ривожланиши тафаккур тарзининг узгаришига богликлиги, инсон онгида янгича фикрлаш жараёнининг юзага келиши интуитив тафаккурда уз ифодасини топиши курсатилган. Интуиция инсон онгида содир буладиган бурилиш нуктаси, тараккиёт занжиридаги зарурий халка вазифасини бажаради. Табиат ва жамиятда жамики нарса ва ходисалар бир-бирига сабаб ёки окибат тарзида содир булиб, бу хол улар уртасидаги диалектик муносабатда уз ифодасини топади. Билиш жараёнида объект хакида олинган маълумотлар йигиндиси интуитив тафаккурни шакллантириш имкониятини яратади.

Борликдаги жамики нарса ва ходисалар узининг муайян шакли, хусусияти, белги-аломатлари ва микдорига эга булиб, шулар оркали уларнинг сифати аникланади. Бу холат микдор узгаришларининг сифат узгаришларига утиши конунида акс этган. Айни пайтда микдор ва сифат нарса ва ходисаларнинг узаро муносабатлари хакида яхлит билим берувчи фалсафий категориялардандир. Билиш жараёнида интуиция йук жойдан пайдо булмайди, у юзага келиши учун ижодкор изланаётган соха буйича чукур билим, куникма, етарли тажрибага эга булиши, объектив ва субъектив омиллар мавжуд булиши мухим. "Интуиция - тугридан тугри, далиллар билан асосланмасдан туриб, хакикатга етишиш кобилиятини ифодалайди. Баъзида инсон фикри, маълум мавжуд билиш усуллари доирасидан ташкарига чикиб туриб, муаммога янгича ёндашиш усулини илгаб олади ва муаммога ечим топади".

Мантикийлик «онг ости» даражасида ахамиятга эга булиб, интуитив билишнинг таркибий кисмидир. Илмий билишда мантикийлик ва интуитивликни бир-бирини тулдирувчи жараёнлардир.

Интуитив ацл. "Бу акл нурланган аклдан узининг шаффофлиги билан фаркланади. У симоб каби харакатчан булиб, хар кандай паст - баландликда тусик билмай, бемалол ока олади. Олий аклга хос булган мантикий шаблонлар уни сика олмайди, чегаралай олмайди. Бу аклнинг билими кандайдир юкоридан ёки теран чукурликдан эмас, балки хамиша куз унгидан келади. Бу билим бизнинг нурланишимизни, инсоннинг нурланишини кутиб туради" Хдкдкатга эришув учун биз факат узимизни ундан ажратиб турувчи чегаралардан кутилишимиз керак холос. Шундай килиб биз Шарк фалсафасининг жозибадорлиги сирини, унинг онг эволютсиясининг кандай боскичига тегишли эканини тасаввур килиш имкониятига эга булдик. Ушбу сир инсон рухиятининг самовий илхом булоги билан богланишида экан. Шу маънода А.Гхош таснифига кура фойдалансак, Шарк поетик фалсафаси Гарбнинг рационалистик фалсафасидан, маслан, Гегл панлогизмидан камида икки погона баланд туради. Вахоланки, Гегл узининг эвропамарказчилик позициясидан туриб Гарб маънавий маданиятини Шаркникидан устун уринга куйган эди. Бошка ишида эса унинг узи уз диалектикасини ишлаб чикишда Румийнинг "Маънавий маснавий" сидан таъсирланишини ёзади. Вахоланки, Гхош фалсафаси Румийнинг гуё атир гулларидан иборат маснавийлари гулдастаси олдида куриб колган бир гиёхдайдир. Чиндан хам, Гхош таснифига кура Шарк фалсафий олий аклнинг эмас, хатто нурланган аклнинг хам эмас, балки интуитив погонанинг махсули экани куринади. Низомий Ганжавий, ^усрав Дехлавий,

Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин румий, Саноий, Х,офиз, Саъдий ва бошка буюк зотларнинг поетик - фалсафий ижоди эса айни шу погонага тегишлидир. Уларнинг асарлари оддий поэзия эмас (нурланган акл боскичидаги илхомнинг натижаси эмас), балки "Ан ал -Хдк'ликка эришган зотларнинг фалсафий поезиясидир. Зеро бу поезия жазба (экстаз) махсулидир. Ижоднинг айни шу шаклини Шеллинг эстетик интуитция деб аталган эди. Шу муносабат билан Гарб экспериаментал рухшунослигининг хавфли томонларини курсатиб берган А.Гхошнинг фикрларини, айникса унинг замонавий рухшуносликда йул куйилаётган хатолар окибати хакида айтганларини ва бу борада урганиши керак булган жуда катта билим сохаси бор. Хрзирги кунда бу каби ходисалар чиндан хам содир булганини текширадиган илмий изланиш ва материаллар хам тобора купаймокда. Табиат ва жамиятда мувозанатсизлик холатининг кескин кучайиб бораётгани, иклимнинг узгариб бораётгани, кутблар урнининг силжиётгани каби фактлар эндиликда купчилик фан намояндалари томонидан кадимги мифологик башоратларнинг тан олинишига ва хатто тегишли илмий изланиш ва амалий тадбирлар амалга оширишга кадар олиб келмокда. Юкоридаги гоялар Шри Ауробиндо Гхошнинг "Бундан 10000 йиллар олдин бир канча дахо шахслар дунё сирини юлкиб олишга муваффак булган эдилар ва лекин бу сирдан факат айрим кишиларгина бахраманд эдилар..." деган фикрини тасдиклайди ва чиндан хам инсоният жамиятининг бундан анча олдинги даврлардаёк ягона ва мукаммал рухий маданият - традиция (Вахдат хакидаги таълимот) шакллангани хакида хулосага олиб келади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узининг материя ва хотира асарида юкори даражадаги интуиция шакли ни спонтан образли фикр юритиш кобилияти деб хам атайди. Кейинги асарларида эса, Бергсон спонтан образли фикр юритиш кобилиятини тафаккурдан ажратади ва космик даражадаги рухий энергия шакли деб хисоблайди. Эмиржент эволюция асарининг матерния ва рух хаёти бобида Бергсон интуициянинг оламий рухнинг инсон онг остидаги тажаалийси деб хисоблайди . Юкорида айтганимиздек, бу хис-туйгуга рухий мухаббат хосдир. Ушбу туйгу оркали инсон табиатдаги барча мавжудотларни хис килиши ва улардаги хаётий куч-кувватига шерик булиши мумкин. Бергсоннинг таъки лашича, инсоннинг табиатдан бегоналашуви интуитив хис туйгусини сунди риб бормокда. Факатгина чегарадош вазиятларда, яъни инсоннинг хаёти катта хавф

остида колгандагина унда интуитив хис-туйгу кучайиб боради ва огир вазиятлардан чикиб кетиш йулларини инсонга курсатади . Бергсон инсон тафаккурини зулматда ёниб турган шамга ухшатса, интуицияни бутун борликни ёритиб турувчи ва унга хаётий куч берувчи куёшга ухшатади. Тафаккур конун- коидалари билан чегараланган инсон онги бу куёш нурини илгаб олишга кодир эмас. Рухнинг хаёти хакида ёзар экан, Бергсон тафаккурни хам рух ий энергия окимининг бир шакли деб хисоблайди, лекин айнан ушбу шакл колипга тушиб колган бир механизмга ухшайди. Унда ижодкорлик кобилияти сунган. "Инсонда ижодий кобилиятларни кучайтириш учун Бергсон тафаккур ва интуицияни бирлаштириш керак деб хисоблайди. Бергсоннинг айнан шу фикрлари юкорида келтирилган Ж.Румий ва Ш.А.Гхош фикрларига ухшайди. Спонтан образли куриш хакида ёзар экан, Бергсон уни онг остидаги тимсолларга асосланган деб хисоблайди". Бергсоннинг онг остидаги спонтан тимсоллари хам К.Юнгнинг онг остидаги тимсолларига ухшаб кетади. Х,инд йога таълимотида хам А.Гхош интуитив куриш хакида гапирар экан, унга онг остидаги спонтан тимсоллар хос деб ёзади. Бу кобилиятни у ички куриш деб атайди. Х,инд ва суфийларда ички куриш заминида рангларни куриш кобилияти ётади деган фикр мавжуд. Нажмиддин Кубронинг ижодидаги ранглар фалсафаси хам фикримизнинг ёркин далилидир.

Уз ижодининг марказига инсон калбини куйган Ж.Румий уни йуловчига ухшатади. Унинг фикрича, бу йуловчининг олдида бегона уйларнинг эшиклари дарров очилмайди. Узок машаккатли ва азобли йулни босиб утгандан кейингина бу уйнинг эшиклари йуловчи учун очилади. Инсон калбидаги рухий мухаббат оркали хаётнинг хакикий маъноси очилади. Шри Ауробиндо фикрлари Румий фикрларига ухшаб кетади. Масалан, Ауробинодо фикрича, рухий азоб укубатлар инсон калбини покловчи кучли воситалардан бири хисобланади. "Синтез йога" асарида Ауробиндо шундай деб ёзади : "Айрим кимсалар хаётнинг азоб-укубатларидан чучиб, бефарк булиб колишади, лекин Аллохни севган бандаси учун азоб - укубат, дард аламларни чекиб, сабр-токатли булиш Аллох висолига етишишнинг ягона йулидир. Инсон хаётидаги гам -андух ва азоб - укубатлар пардаланган тусиклар булиб, уларни енгиб утган инсонгина охир окибат Аллох висолига етишар экан, бу билан у барча гам андухлардан фориг булади. Улар эндиликда инсоннинг ички дунёсидаги рохат хис туйгуларига айланади."

Рухий мухаббатга кандай эришиш мумкин? Узининг йогик сатханасида Ауробиндо инсоннинг рухий камолотга эришиш йуллари ва усулларини

курсатиб утади. Энг асосий усуллардан бири бу инсоннинг барча эхтиёжларидан воз кечиш, хиссиёт ва фикрларини назорат этишдан иборатдир. Бундай воз кечиш аслида инсоннинг барча нарсаларга узидаги хис туй хуларига бефаркдикни англатмайди. Бундай воз кечиш заминида инсоннинг ички дунёсидаги барча хис туйгулар, эхтирослар, фикрларни уз назоратига олиш ва бошкариш ётган. Инсон узининг эхтиёжларига богланмаслиги натижасида унинг ички дунёсида аста-секин хотиржамлик ва сокинлик пайдо булади. Бундай ички хотиржамлик эса охир окибат инсонда зикр холатини пайдо булишига олиб келади. Бу эса уз навбатида коинотдаги рухий кувватга эришишга имконият яратади. Йогадаги барча медитациялар айнан шундай фикрларнинг сокинлигига ички сукунатга эришишга каратилган. Бу карашларни тасаввуф таълимотида хам учратиш мумкин. "Инсоннинг онги кулнинг сокин сатхига ухшаб колган пайтидагина инсон онги бошка одамларнинг хис туйгу ва фикрларини кабул кила олади. Бундай фикрлар сукунати туфайли инсон очик уз-узини ташкил этувчи системага айланади".

Шундай килиб, юкорида курсатилган йул ва воситалар Румий ва Ауробиндо таълимотларида бир - бирига ухшайди. Бундай ухшашликнинг хайрон коладиган жойи йук. Румийнинг тасаввуфий таълимоти хам Ауробиндо Гхошнинг йогаси хам качонлардир ер юзида мавжуд булган ва кейинчалик йуколиб кетган кадимий маданият учокларида барпо булган эди. Асрлар давомида бу рухий таълимот Х,индистон ва Урта Осиёга таркалиб борди. Бу ердаги яшовчи халкларнинг урф-одатлари диний карашлари, иклим шарт-шароитларидаги фарклар ушбу рухий таълимотни Урта Осиёда ва Х,индтистонда узига хос шаклда таркалишига олиб келди . Агар Х,индистонда инсоннинг комилликка эришиш хакидаги таълимот асосан хилма-хил фалсафий тизим ва йуналишларда акс эттирилган булса, Урта Осиёда эса, бундай таълимот хилма-хил суфия мазхабларининг амалий хаёти ва тажрибасида намоён булди .

Гарбий Европа давлатларида хам иррпационал фалсафий тизимлар юзага келди. Уларда инсоннинг ички дунёсини инстинкт, интуиция хис-туйг уларини ноанъанавий усуллар оркали урганиш масаласи куйилди. Буни биз машхур немис файласуфи Ф.Ницше ва А.Бергсон таълимотларида куришимиз мумкин.

Шундай килиб ушбу маколамизда гарб иррационализми, хинд файласуфи Гхош хамда Румий ижодида рухий мухаббат масалаларининг айрим жихатлари тахлил килинди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Пифагор карашларида математик тафаккур инсонни фикрлашга ундайди, деган мулохаза келиб чикади. Сон ва ракамлар (кичик нуктадан тортиб, чексиз коинотгача) инсонни оламни урганишга ундар экан, оламда мавжуд тартиб ва тартибсизликнинг диалектик муносабатни яхлит тизимга солган холда янги билимларни шакллантиришга имкон яратади. Яхлит тафаккур, тасаввур инсонда интуитив тафаккурни шакллантиришга имкон яратади. Гераклит карашларида бошкарувчи хукмдорнинг жамиятда руй бераётган ёки руй бериши мумкин булган турли жараёнларни ва бу жараёнларнинг бир-бирига таъсири натижасида юзага келадиган муаммоларни билиши ва умуман жамият хакида яхлит билимга эга булиши назарда тутилган. Бунда интуицияда башоратчилик хусусияти уз ифодасини топади. Эмпедоклнинг тана ва рух масалаларига оид карашларида «уйгунлик» тушунчаси акс этган. Инсон айни вактнинг узида моддий ва маънавий неъматлар ишлаб чикарувчи кучдир. Мазкур уйгунлик унинг оламга фаол муносабатида - билиш жараёнидаги интуицияда уз ифодасини топади. Платон назарда тутган инсон рухияти билан боглик холатлар онгсизлик, онгнинг хиралашган холати ва туш муаммонинг ечимига имкон яратади. Мантикийлик муаммога ечим топиши алохида ахамиятга эга. Бирок айни пайтда интуиция онгсиз холатни хам уз ичига камраб олади. Рационаллик ва иррационаллик назария ва амалиёт уртасидаги бирлик, субъект ва объектнинг узаро алокаси, карама-каршиликлар бирлиги, онг ва рухиятнинг бирлиги - буларнинг хаммаси интуицияда узининг ёркин ифодасини топади.

REFERENCES

1. ШДаххорова Глобаллашув шароитида инсон хаёти маъноси. Т.2009.

2. Шри Ауробиндо Гхош. Человеческий цикл. Казань. Новый век. 1992.С.206.

3. Бородов, В.В. Истоки философской мысли Индии: Йога: методология практических занятий. - М.:Изд-во Моск. ун-та, 1990

4. Шри Ауробиндо. Письма о йоге. Часть11. Москва. " Амрита-Русь".2004.С.186.

5. Челышев Е.П. Индийская литература вчера и сегодня. М., 1989.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.