CC BY
7FTAXP 14.35.09
ИНТЕРАКТИВТ1 ОЦЫТУ ЭД1СТЕР1Н «ТИБЕТ ТАУЛЫ ЦЫРАТЫ» ТАЦЫРЫБЫН
вТУДЕ ЦОЛДАНУ
К.А. Тлеубергенова1, Н.Н. Карменова2, Ш.У. Лайсханов3
:п.г.к, доцент , 2г.г.к., доцент, 3PhD, цауым. профессор м.а. 1,2,3 Каза^ ^лттьщ цыздар педагогикалыц университет^ Алматы ц.Дазацстан, [email protected]
Интерактивтi окыту эдiстерiнiн iшiнде «Академиялык пшрталас», <^рлескен iзденiс», «Тренинг» тYрлерi кеп колданылады. «Академиялык пшрталас» TYpiHe байланысты Тибет таулы кыраты жер бедерiнiн ерекшелш мен Кайлас тауы карастырылды. <^рлескен i3AeHic» тYрiнде Ганьсу провинциясындагы Чжанье-Данься улттык геопарк1, осы аймактагы ерекше калыптаскан ландшафттар жэне олардьщ калыптасу себебiн аныктау керсетiлдi. «Окытушы-компьютер-окушы» жYЙесi арасындагы окыту багдарламаларыныц кемепмен жYзеге асырылатын «Тренинг» тYрiнде Мейли карлы шыцында Ерекше калыптаскан «тасбака сауытыныц керiнiсiне сай тапсырмалар бервд^
Tyüíh свздер: интерактивтг эд1с, тренинг, Тибет, Кайлас, ландшафт, улттыц геопарк
Интерактивтгк оцыту технологиясы эр окушыныц жеке ж^мысы мен оныц жеке т^лгасын дамыту адамдардыц б1р-б1р1мен сейлесу жэне ез ара эрекеттесу барысында жYзеге асады. Интерактивт окыту - б^л таным эрекетш ^йымдастырудыц арнаулы формасы. Окытудыц жрттык, топтык тYрлерi кеп колданылады (200ден астам), Топтык тYрiне «Академиялыц тюрталас», «Ырлескен ¡зденю», «Тренинг» т.б. жатады.
Топтык окыту формасында окушылар топпен б1рлескен эрекетте ж^мыс жасайды.Топпен ж^мыста окушылар орындайтын эрекеттер:
- Ырлес1п ой белюедц
- Ыр-б1р1не с^рак кояды;
-Пшрталаска белсендшкпен катысып, ^жымныц тшепмен санасады;
- Бшм сапасына байланысты Yлкен жауапкершшкт алады.
1. «Академиялыц ткгрталас» тYрiн карастырсак. Окушылардыц белсендшгш арттыру Yшiн с^рак коюда, эцпме к¥руда, пшрталаска тYсуде жэне дэлелд1 сейлеуде, б^л интерактивт эдю туршщ мацызы зор. «Академиялыц ткгрталаста» «мэт1нд1 релге белш оку» багытында окушылар мэтш бойынша релдерд1 белш алады да, дайын болганда релдерд1 ойнау эрекеттерше юрюедь *Ыр1нш1 топ мэтш бойынша с^рак дайындайды; *Ек1нш1 , Yшiншi топтар мэтш мазм^нына жауаптар 1здейд1; *Терт1нш1 топ сол жауаптардыц дэйектшгш непздеп, корытады, жариялайды; *Бес1нш1 топ кагаз бетше тYсiредi жэне тактага шыгып коргайды.
Мысалы, Б1р1нш1с1 етш кеткен «Тибет таулы кыраты» такырыбыныц мэтш бойынша темендеп с^рактарды дайындайды
1.Тибет таулы кыратыныц жер бедершщ ерекшелш неде?
2. Кайлас тауы туралы не бшесщ?
3.Тибет таулы кыратын кандай езендер кесш етед1 жэне кайда барып к¥яды?
Екiншi,Yшiншi топтыц мэтш мазм^нына дайындаган жауаптары темендепдей: Сино-Тибет таулары, сонымен катар Сычуань Альпi жэне Хендуаньшан деп те аталады. Б^л ^ытайдагы Тибет Yстiртiнiц шыгысындагы ерекшеленетш таулы аймак. ¥зындыгы шамамен 750 км (солтYCтiгiнде Сары езеннщ жогаргы белiгiнен Янцзыга дейiн) жэне еш 400 км-ге дейiн. Батыстан шыгыска карай биiктiгi 5000-60000 м-ден 1000-1200 м-ге дешн темендейдi. Ец бшк жерi - Гонг тауы (7590 м).
Кайлас немесе Кангринбоче - Кытай Халык Республикасы, Тибет автономды ауданындагы Тибет тау жYЙесiнiц ощустшндеп тау. Б^л ез аймагындагы ец бшк тау, баскалардан карлы калпакпен жэне тетраэдрлш пирамида пiшiнiмен ерекшеленедi. Кайластыц 5680м. биiктiгiнде «Элiм ацгары» бар.Ол жерден тек кана касиеттi жолмен жYPу керек, егер жолдан шыгып кетсе
К^рет кушт аймавда тYседi деп саналган. Ал тас айналар ^аушт аймавда тYскендердi санаулы жылдардан соц тез ^артайтып жiберiп отырган. Кайластагы тацгажайып тасты конструкцияныц бетi тегiс жэне сырт^а шыгывды. СолтYCтiк пен батыс жакгагы, эр^айсысыныц биiктiгi 1800м. болатын Yлкен айналар Кайластыц негiзгi пирамидалары. Fалымдар «б^ндай пирамиданыц бойында жиналатын энергиялар Fаламдьщ бас^а психикалыщ энергиялармен ^осылып, бас^ага да таралады»-деп санайды. Кайластыц на^ты биiктiгi элi кYнге дешн даулы мэселе болып табылады, дегенмен оныц биiктiгi 6666 м болатындыгы кец таралган.Кайлас басына адам шыга алмайтындыщтан, на^ты биiктiгi туралы дау-дамайы кеп, ж^мба^ жер болып отыр. Кайлас жергiлiктi жер дiндарларын оятатын, олардыц а^ылдарын тазалайтын рухани ^ш болып есептеледi [1] (Сурет 1).
Сурет 1. Кайлас тауы
Б^л жерге ^ажылыщ жасаган адам езшщ барлыщ кYнэларынан тазаланып, бейб^шшк К^пиясын таниды деп саналады. Кайлас Батыс Тибеттщ шалгай, ^ол жетпейтш аймагында орналас^ан. Тибеттщ, Yндiстан мен Непалдыц терт негiзгi езендерi Кайлас аймагында агып жатыр: Индус, Сатлей, Брахмапутра жэне Карнали. Осы терт Yлкен езен басын Кайластан алады деп саналады. Спутниктiк тYсiрiлген кескшдер мен топографиялыщ карталарга сэйкес, Кайлас м^здьщтарынан агатын барлыщ су Ланга Цо келше ^¥яды. Б^л келдщ солтYCтiк-батыс жагынан Сатледж езенi басын алады, сейтш, Кайластан агып жат^ан суды тек Сатледж езеш тасымалдайды. Осылайша, бiрнеше топ «Тибет таулы ^ыраты» та^ырыбын ^оргаганда бiр-бiрiне с^ра^ ^ойып, жауап алады. Кейiн твртгншг топ ^орытып, жарияласа, бесгншг топ ^агаз бетiне тYсiрiп жэне та^тага шыгып ^оргайды Ал м¥Fалiм осыныц барлыгын м^ият ^адагалап, тындап, эдш багалаушы ^ызметш ат^арады.
2.«Бгрлескен гздетс» тYрiнде бiрнеше о^ушылар тобы мынадай эрекеттердi орындайды: Мысалы, етiлiп кеткен «Тибет таулы ^ыраты» та^ырыбы бойынша топ^а келесi пысыщтау с^ракгарын ^ою ар^ылы еткiзедi:
1. Тибетте ^алыптас^ан ^андай ерекше ландшафттар бар?
2. Ганьсу провинциясындагы Чжанье-Данься ^лпъщ геопарю туралы не бшесщ?
3. Осы аймакгагы ерекше ландшафттардыц ^алыптасу себебi неде деп ойлайсындар? Ощушылар тобыныц жауабы: Тибет ауданындагы Ганьсу провинциясыныц Daнься аймагында ^алыптас^ан тастан ^¥ралган кемшр^оса^ ¡спеттес ерекше ландшафттар тобеп бар [2](Сурет 2).
Сyрeт 2. TaHbcy провинциясывдaFы Чжaньe-Дaнься ^лттьщ reonapKi
Кызыл к;¥мтастыц жaртaсты тayлaры кeйбiр фильмдepдщ дeкорaциясынa ^^cac. М^цдай бiрнeшe яшы^ тYCтeрмeн м¥нapaлap, YЧгipлep жэж жaртacтaр сия^ты тaцFaжaйып пiшiндeрдi тaбиFaттын e3i бeйнeлeгeнiнe эринe ceHy ^иын. Дeгeнмeн, тayдьщ кeлeмiндeй жeрдeгi тYрлi-тYCтi ^a6airanFaH пирогу Y^cac кeрiнicтi TaHbcy провинцияcындaFы Чжaньe-Дaньcя ^лттьщ reonapKiHeH Kepyre болaды. Б^л ana-^na, ^ызыл ca3bi бacым эpозиямeн aшылып rçanFaH шeгiндiлep. Cy жэнe жeлмeн жyылFaн, caз-бaлшьщпeн ^a6airanFaH, эceмдiгi MeH бipeгeйлiгiнe ce3 жeтпeйтiн, ^ызыл, arç жэнe ^ь^ылт capы, кYлгiн, arç , т.б. тYCтi ecтeн тaндыpaтын б^рмглы жотaлap, ойыcтap MeH шaтrçaлдap, ж¥мбa^ YЧгipлep сия^ты rçaйтaлaнбac ^¥былыcтapы 6ap eлкe.Оcындaй мaцызды, rçaжeттi C¥paктapFa та^ты жayaп 6epy Yшiн, эpинe orçyшылap 6ipirin ж^мыс жacaйды. Нэтижeciндe бiлгeнiн пысы^гап, нa^тылaп aлca, бiлмeгeндepiн бiлiп, eciHe тYCпeгeндepiн ecтepiнe тYcipiп aлaды.
3.Оrçyшылapдьщ ойлay ^a6weri мeн тaнымдьщ rçызмeтш дaмытaтын жaцa тeхнологияны rçoлдaнyдьщ тaFы 6ip ^жымдьщ тYpiнe «Тренингmi» жaтrçызyFa болaды.Тpeнинг OFaH rçaтыcyшылapFa arçпapaт жeтicпeйтiн бeлiмшeлepгe, к¥PДacтapыныц ^ысымыш тeзe aлaтындaй дaFды, тэлiм (м^з-к^льк;) кдушиздш дaFдыcын rçaлыптacтыpyFa мYмкiндiк бepeдi. Тpeнинггщ Heri3ri мarçcaты- o^y пpоцeciнe бapльщ rçaтыcyшылapдьщ бeлceндi 6олуын ^mana^n eтy болып тaбылaды.
Тpeнинг eткiзyгe ^mmararn тaлaптap: -тpeнинггщ бipiншi caбaFындa «тaныcтыpy» мeн «тел^м» rçaбылдay мeн тошардыщ ж^мыс icтey epeжeciн eткiзy;
-достьщ rçaлыптaFы ceнiмдi aтмocфepa rçaлыптacтыpy жэнe 6ykm тpeнинг бойы coFaн rçoлдay ^р^тт отыру;
-бYкiл тpeнинг бойы бapльщ rçaтыcyшылapды бeлceндi apaлacyFa тapтy; ^p6ip rçaтыcyшьшьщ ceзiмдepi мeн пiкipлepiн ^¥pмeттey; -тpeнингкe rçaтыcyшылapды мaдaкray;
-тpeнингкe rçaтыcyшылapдьщ aлдapынa rçoЙFaн orçy-жaттыFyлapьшьщ мarçcaтьшa, e3 пiкipлepiн aйтyFa ^ол жeткiзy;
^орияльщ мaтepииaлдap мeн интepaктивтi жaттыFyлapды тиiмдi Yйлecтipyдi rçaмтaмacыз eтy; -тpeнинг aя^тaлcымeн оньщ ^орытындысын шь^рудыц мiндeттiлiгi.
Тpeнинг бip нeмece бipнeшe caбaкгaн тирады, oлapдыц ^a^ra^i - бipнeшe caFaттaн, бipнeшe KYHre дeйiн созылуы мYмкiн. Тpeнингтi eткiзy к^рылымы мeн кeзeвдepi тYciндipiлeдi. Тpeнep (о^ытушы) eq aлдымeн rçaтыcyшылapFa мiндeттi тYPдe тpeнингтiц тarçыpыбьш хaбapлaп, мarçcaттapымeн жэнe тaпcыpмaлapымeн тaныcтыpaды. Б^л жолы orçyшылapды 4 топ^ бeлiп oтыpFызып aлып, тYpлi тaпcыpмaлapды opындaтyFa бoлaды. Кoмпьютepлiк тeхнoлoгиялapFa нeгiздeлгeн эдic «orçытyшы-кoмпьютep-orçyшы» жYЙeciнiц aяcындa, эр тYpлi о^ыту бaFдapлaмaлapыныц кeмeгiмeн жYзeгe acыpылaды. Мыcaлы, «Тибeт тayлы rçыpaты» тarçыpыбы бoйыншa eтiлeтiн caбa^ты rçapacтыpaмыз:
Тaпcыpмaлapды opындaтy жолы бipнeшe тpeнингтeн тирады: №1-тpeнинг. Тибeт тayлы rçыpaты нeciмeн ^Harç^i? ЙYннaн eлкeciндeгi Лижяц ayмaFы жepлepiн ^н^й eзeндep бacып eтeдi?.
№2-тpeнинг. ^бет тayлы ^biparambiR Мейли кapлы шьщы нeсiмeн epeкшeлeнeдi? 3-тpeнинг. Tибeт тayлы кыpaтыныц eзiнe тэн-эндемик кэнд^ eсiмдiк, жaнyapлapы 6ap? Gкyлык пен araacibi пaйдaлaнып peльeфiн, фayнaсы мен флоpaсын жaзaмыз. №4-тpeнинг. Мейли кapлы шыцыныц сypeтiн кepiп, тaмaшaлaймыз, сeбeбiн ойлaстыpaмыз.
Tоп окyшылapыныц iздeп, зepттeп, rçapacrapa отыpып, бepгeн жayaптapы тeмeндeгiдeй болaды:
1985 жылы ЮНЕСКG-ныц зepттeyшi Faлымдapы жaсaнды сepiктi yшыpып, биiктeн ту^ген кapтaсынaн 98° -100° 30/ шы^ыс бойлык, 25° 30/ - 29° солтуспк eндiк apaлыFындa уш взeннiц жapыca агып жamщaнын бaйкaйды. Олap мол бiлiмi мен тэжpибeсiнe суйене отыpып, 6ул aлкaптыц eзгeдeн бeлeк тaбиFи жэне Fылыми кундылык aлaтынын сeзeдi де, бул бaйкayлapын дepey ^ыгай eлiнe мэлiмдeйдi.
Содaн соц Fылыммeн aйнaлысaтын К^тай мaмaндapы бул aлкaпкa бipдeн зepттey жYpгiзeдi. Cern-rn, 1988 жылы 34 мыц ш.ш. ayмaктaFы «K,amap ащщан уш взeн»- «Мемлекетпк мэнi бap кepкeм ^pirnon eqip»- деп бeлгiлeнeдi. Кepкeм ^pm^i eqip ЙYннaн eлкeсiндeгi Лижяц ayмaFы жepлepiн бaсып eтeдi. 2003 жылы 2 шшдеде "Kaap aккaн Yш eзeн" ayмaFындaFы 17 мыц шapшы шaкыpымдык жep дYниe жYзiлiк тaбиFaт мypaFaттapыныц тiзiмiнe енген. Бул Yш eзeн бaтыстaн шыFыскa кapaй peтiмeн aккaн Нужяц, Лaнцaцжяц, Жиншaжяц eзeндepi болып тaбылaды. Бэpi де Чинхaй - Tибeт Yстipтiндeгi Taнглa жотaсынaн бaстay aлaды. ДYниe жYзi бойыншa ец биiк, ец жaс Yстipттeн жотaны бойлaп aккaн бул eзeндep ЙYннaнныц бaтыс солтYCтiгiндeгi тepeц aцFapмeн кyлaп кeтeдi. Бул жepдe Yш eзeн, нeгiзiнeн кaтapлaсып, солтYCтiктeн ощустшке кapaй 170 шaкыpым шaмaсындa жapысa aFaды. Жapысa aккaн Нужяц мен Лaнцaцжяц eзeнiнiц ец жaкын тYзy сызык apaлыFы 18,6 шaкыpым [3; 386-387].
Бул aлкaп Кbтaйдыц ец ayмaкты дYниeжузiлiк мypaFaттык жepi. Yш eзeннiц жapысa aккaн кepeмeт кepiнiсiн жep бeтiндe тypып тaмaшaлay мYмкiн емес. Бул жepдeгi кepкeм кepiнiстi aлкaптapдыц кeбi - aк ^л тYбeкшeсiндeй кepiнiс болып кaлa бepeдi. Лл, yшaк Yстiнeн кapaFaндa, зэyлiм биiк тayлap, шыцыpay шaткaлдap, aппaк кapлы шындap, сыцсыFaн ну оpмaндap, aлyaн гYлдi aлaцкaйлap, aйнaдaй жapкыpaFaн кeлдep кeзгe тYсeдi. Gсылapдыц шшде тaFы кeзгe ец кepiктi ^pme^m aскap тayлap мен тyцFиык шaткaлдap. Нужяц, Лaццaнжяц, Жиншaжяц eзeндepi тepт улы тayдыц apaсындaFы тap шaткaлдapдaн aFaды. Gсы eзeндepдiц кaлыптaстыpFaн ец тepeц жepi 20004000 мeтpгe жeтeдi. Бaтыстaн шыFыскa кapaй ^сшт жaткaн бул улы eзeндep aFып жaткaн тayлap Гayлигон тayы, Нyшaн (Било кapлы тayы), ЙYнлиц жэне Yлкeндi - кiшiлi кapлы тayлap.
Жиншaжяц eзeнi - ^ытяйцыц ец ipi дapиясы Чaцжяцныц бaс бeлiгi, ЙYЙлиц мен K^a кapлы тayлapыныц apaлыFындa, эpi eтe тepeц, эpi климaты кaтaц, aсa кaтepлi "Жолбapыс кapFымaсы" деп aтaлaтын жepгe 16 шaкыpым биiктiктeн сыpFып aFaды. G^i apaдa eзeн суы epeкшe кYpкipeп, дayысы бipнeшe шaкыpымдaй жepгe естшп тypaды. Gныц ец тap жepiнiц кeцдiгi 30 мeтp, aл тepeндiгi 3000 мeтpгe жeтeдi. Эзен ец шцында Tынык мyхиткa бapып куяды. Гayлигон мен Било кapлы тayыныц apaсындa жeцкiлiп жaткaн Нужяц eзeнiнiц кyлay биiктiгi aсa Yлкeн болFaндыктaн, жылдaмдыFы, aFысы одaн apы бyыpкaнып, толкындaтып жaтaды. Нужяц eзeнiнiц ею жaFaлayы дa жaлaмa жapтaс, гап жepлepi тiк бaFыттaлFaн жaлтыp бет. Нужяц eзeнi оцтYCтiктi бетке aлып, Биpмa жepiнe eткeн соц, Сaлyэн eзeнi деп aтaлып, Yндi мухитыныц Лндaмaн тeцiзiнe куяды [4; 242-247].
Лaнцaцжяц - ^ытяйцыц ipi eзeндepiнiц 6ípí. Gл оцтYCтiктi бетке aлып, шeкapaдaн шыккaн соц, Меконг eзeнi деп aтaлaды дa, Биpмa, Лaос, Taилaнд, Кaмбоджa, Вьeтнaм eлдepiн бaсып eтiп, aкыpындa Gцтустiк тeцiзгe куяды. Эзен ЙYнлиц мен Било кapлы тayы apaсынaн aFып eткeндeгi жepiндe, тepeндiгi 2-3 мыц мeтpлiк белдеу кaлыптaскaн. Эзен aцFapы бо^хн^ жaFaлaй
кaлыптaскaн бaспaлдaкты тeкшe-тeppaссaлap бap. Gлapдыц жep бeдepi бipшaмa жaзыктay кeлeтiндiктeн, ондa дapa пiшiндi Лaнцaцжяц aцFapын epeкшe пaш eтeтiн тaцFaжaйып кepкeм кepiнiс пaйдa болFaн.
Шaмaмeн 40 млн жыл бypын шaмaсындa болFaн, жep кыpтысыныц кYштi козFaлысы нэтижeсiндe Yндi кiшi кypылык бeлiгi мен Еypaзия кypылык бeлiгi ^rra соFылысып, соныц сaлдapынaн кeлдeнeц жaткaн тay сiлeмi шyFыл жэне ^rra сыFылысып, жотaлaнып, бYгiнгi Faжaйып тaбиFи кepiнiстi кaлыптaстыpFaн. Сондыктaн тeцiз децгешмен есептегенде 4000 м-ден aстaм тay тeбeлepiнeн тepeц тeцiз тay жыныстapыныц шeгiндi кaлдыктapын кeздeстipy тaцкaлapлык жэйт емес.
Mepeй ^рлы тayьшыq бac шо^ысы - Кayaгбo тeqiз дeqгeйшeн 6740 м жoFapы, "Жapыca arçrçaH Yш e3eH" aдrçaбьшыq eq биiк шьщы. Tay^iq т¥ЛFacы тiк, жыл бойы муз ^ypcamm, rçap бYpкeнiп, оньщ Ycтiнe rçap кeшкiнi жиi тYciп, со^ыр т¥мaн бacып, нecep жayып, acпaн тYнepiп, дYлeй бopaн coFып т¥paтывдьщтaн, kyhí 6YriHre дeйiн жep шapындa жaн бacпaFaн кYЙi бeтi aшылмaй кeлe жaтrçaн "Кыз шощы " i^ern. Arç мaмьщ жaмылFaн ^рлы тayFa, KeK пYлiш 6YpKeHreH ^дьщ opмaнымeн aжap ^осып, эpлeй тYciп oraipFaH - м¥вдaFы ^ызыл тYCтi Дaншяльщ жep бeдepi. Муньщ iшiндe eq Ke3re тYceтiнi - дYниeжYзiлiк мэдeни м¥paFa aйнaдFaн Лижяц бaйыpFы rçaлaшыFьшaн 140 шarçыpымнaн acтaм rçaшьщтьщтaFы ЛayжYн тayыныq бaypaйындaFы Лимиq ("Taq6o3") дeп aтaдaтын жep. Б^л жep дYниeжYзiндeгi тeqiз дeqгeйiнeн eq биiк, ayдaны eq Yлкeн Дaншяльщ жep бeдepлi ayмaFы болып caнaдaды.
Tay 6a№iH4a м^зды^гар Keq eтeк aдFaн, жaлпы узындь^ы 4000 мeтp шaмacындaFы Mиqй¥q м^здь^ы тay шaтrçaдьшыq бoйымeн иpeлeqдeп, тeqiз дeqгeйiнeн 2650 мeтp бшкпкгеп opмaн бeлдeyлepiнe дeйiн кeciлeдi. Ол rça3ip CoлтYCтiк жapты шapдaFы тeщз дeqгeйi eq тeмeн, coнымeн ^rap eндiк гpaдycы дa eq тeмeн м^здыктардыщ 6ipi eceбiндe [5; 118].
"Жapыca arçrçaH Yш e3eH" aлrçaбы шeл дaдa мeн тeqiз - м¥хиттapдaн e3re, coлтYCтiк жapты шapдыq бapльщ жapaтылыcтьщ кepкeмдiктepiн e3 бойыта жиFaндaй. KeK acпaнFa ¥штacып жaтrçaн ^рлы тay мeн м^зды шorçылap epeкшe кepiнic бepeдi .Teqi3 дeqгeйiнeн 5000 м- дeн жoFapы жaтrçaн 118 ^рлы шorçылap apacынaн Мейли щарлы шыцы eзгeдeн epeкшe Ke3 тapтaды. Еpeкшe rçaдыптacrçaн «тacбarça cayытыныq кepiнiciн» бeйнeлeйдi. Жepгiлiктi Tибeт хгд^ы б^л тayды киeлi тayFa бaлaп, rçacтepлeйдi, эpi тayFa шыFyшылapдыq e3 бeттepiмeн бacyынa тыйым caлaды (Cypeт 3).
Cypeт 3. «K^rap arçrçaH Yш e3eH» aдaбындa epeкшe rçaлыптacrçaн «тacбarça cayыты Kepimti»
"Жapыca arçrçaH Yш e3eH" - гл^бы aya paйыныq к¥былмaдылыFымeн жэж жep бeдepiнiq aдyaн тYpлiлiгiмeн KepHeKri. Teqi3 дeqгeйiнeн 760 мeтp биотите жaтrçaн Нyжяq aqFapынaн eq биш Kayaгбo шыqынa дeйiнгi биiктiк aйыpмacы 6000 мeтp. Етeктeн жoFapы rçapaй жYpгeндe жол бойы кeктeм eri^ жaз кeлгeнiн, ky3 eтiп, ^ыс кeлгeнiн amirç бaйrçayFa бoлaды. ОqтYCтiк субтропитальщ бeлдey, opтa субтропитальщ бeлдey, coлтYCтiк субтроп^^ы^ бeлдey, жылы - rçoqыpжaй бeлдey, rçoqыpжaй бeлдey, суьщ - rçoqыpжaй бeлдey жэнe суьщ бeлдey сия^ты бipнeшe тYpлi aya-parni типтepiн 6íp кeздe бacтaн кeшipyгe бoлaды. Сол ceбeптi ocыдaн 'ïip тayдa тepт мaycым бap, oh шarçыpымдa бacrça элeм " - дeгeн мэтeл rç^FaH.
Coнымeн, кYpдeлi дe, aдyaн тYpлi жep бeдepi мeн aya paйыныq epeкшeлiгiнe бaйлaныcты, "Жapыca arçrçaH Yш e3eH" aлrçaбы дYниeжYзi бoйыншa тipшiлiк тYpлepi eq бaй жepдiq 6ípí болып oтыp.Kaйнoзoй эpacыныq тepтiншi муз бacy дэyipi Еypaзия ^урыль^ыньщ тipшiлiк бeлдeyiнe жой^ын aпaт экeлгeн бoлaтын. Алaйдa "Жapыca arçrçaH уш e3eH" eqipiHiq ^п жepi муздьщтьщ бYpкeyiнe тYCпeгeн. ОqтYCтiктeн coлтYCтiккe coзылFaн acrçap тayлapдыq тepeq caйлapы тipшiлiк тYpлepiнiq apлы-бepлi caбылыcып жaтaтын бacты жoлынaн, бой тacaдaйтын жaйлы бacпaнacынa aйнaлFaн. Бул eqip Кь^й жepiнiq 0,4 пaйыз ayдaнынa жeтep-жeтпec бoлaFaнымeн, мyвдaFы
жогаргы санаттагы ешмдштер саны 6000 турден асып, К^!тайдагы всiмдiк тYpлеpшщ 20 пайызын курайды. Ал хайуанаттарыныц typ саны Кытайдагы жалпы typ саныныц 25 пайыздан астамын курайды. Демек, бул Еуразия курлыгындагы тiршiлiк тобыныц ец мол жиналган жерi. "Жарыса аккан Yш езен" алкабы муз дэуipшен бурынгы, сирек кездесетiн, жойылуга катер тенген едэуiр кеп организм тYрлерiн камтиды, бул жер - мысык аюмен бiрге "Мемлекет асылы" аталган ЙYннан сабалак сары маймылыныц мекеш [6; 422].
"Жарыса аккан Yш езен" алкабын ботаниктер "Таулы ещрдщ табиги гYлбаFы» деп атап отыр. Эр жылы кектем келiп, ^л ашылар кезде, пYлiш кiлем теселгендей алапты жер, ежелгi орман алкабы, кек толкынды, келдщ жаFасы тYгелiмен гYл тещзшдей кулпырады. Тек кекек шептщ езшщ 200 астам TYpi бар, езге баFалы ац - кустар мен гYл - шептер ете кеп.
Кытайдыц Fылым академиясы бул алкапты флора мен фауна кеп тYpлiлiгi жаFынан КытайдаFы 17 непзп алкаптыц бipi деп санап, "ДYниежYзiндегi биологиялык организмдердщ ген коймасы"- деп атап отыр. "Жарыса аккан Yш езен" алкабын дYниежYзiлiк таботи муpаFаттаp катарында каpауFа жолцаFан техникалык кужатында ТабиFатты коpFаудыц Халыкаралык ОдаFы былай деген екен: «Экологиясы мен жер бедершщ алуан тYpлiлiгi жаFынан езге 6îp таулы ещрден дэл осы ещрдей кеpкi женiнен асып TYœTrn жер табу ете киын». Сол себептi бул жерлер адамдаpFа, т.б. бузып-жойдырмау максатында Yнемi коpFалуда.
№5-тренинг. Осы аймак таботатыныц байль^ын, кеpкемдiгiн карай отырып, ластау кездерш атандар. (Эр топ 6îp уран айтады)."Мен табиFатты сYЙемiн, оны эркашан коpFаймын, себебi табиFатсыз кYнiм жок" - деп окушылар ез ойларын бiлдipедi.
Осылайша 4топ окушылары Тибет таулы кыратыныц pельефiн, iшкi суларын, эндемик флорасы мен фаунасын тYpлi оку куралынан, интернеттен кере отырып, бул сабактыц кызыкты еткенiн атай келш, олар табиFатты тек сYЙiп кана коймай, оларды сактап, коpFап жYPу кеpектiгiне кездеpiн жеткiзедi. Болашакта осы Тибет тауындаFыдай жумбаFы мол жеpлеpдi зерттеп, езгеpiстеpiн, жацалыктарын карастырып, тауып, мYмкiндiк болса баспа бетше беpемiз деген Yмiттемiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Хатыбов А.М. Кайлас - гора свастики. http://lit.lib.ru/h/hatvbow a m/kajlas. shtml
2. Тибетское нагорье. http://mirchudes.net/geographv/1366-qingzang-gaovuan.htmI
3. Казак улттык энциклопедиясы (8 том) Алматы, 2006.
4. Власова Т. Физическая география частей света, Москва: Просвещение, 1965.
5. Бейсенова Э. т.б. География. Материктер мен мухиттар. Алматы: Атамура, 2003.
6. Труды Тибетской экспедиции 1889 -1890 гг. - Ч. 1. - Путешествие по Восточному Туркестану, Кун-Луню, Северной окраине Тибетского нагорья и Чжунгарии. - СПб, 1895.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ТЕМЫ
«ТИБЕТСКОЕ НАГОРЬЕ»
К.А.Тлеубергенова \ Н.Н.Карменова 2, Ш.У. Лайсханов 3
1 к.п.н., доцент , 2к.г.н.,доцент, 3 PhD, и.о. ассоц. профессора 1,2,3 Казахский национальный женский педагогический университет, г. Алматы, Казахстан, [email protected]
Среди интерактивных методов обучения широко используются «академическая дискуссия», «совместный поиск», «тренинг». Авторы показывают, как на примере метода «академические дискуссия» можно изучать особенности рельефа Тибетского нагорья и горы Кайлас. Метод "совместного поиска" применен для изучения национального геопарка Чжанье-Данься в провинции Ганьсу. Это позволяет подробно изучить сложившиеся ландшафты данного региона и выяснить причины их формирования. Метод тренинга, реализуемый в форме «преподаватель-компьютер-ученик», содержит задания о снежной вершине Мейли, напоминающей по своим очертаниям черепаху.
Ключевые слова: интерактивные методы, тренинг, Тибет, Кайлас, ландшафт, национальный
геопарк
USE OF INTERACTIVE TEACHING METHODS ON THE TOPIC "TIBETAN HIGHLAND"
K.A. Tleubergenova1 , N.N. Karmenova2, Sh.U. Laiskhanov 3
1 Cand. Sci. (Pedagogy), associate professor, 2 Cand. Sci. (Geography), associate professor,
3 PhD, acting associate professor 1,2,3 Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan,
Among interactive teaching methods "academic discussion", "joint search", "training"are widely used. The authors show how on the example of the method "academic discussion" it is possible to study the features of the relief of the Tibetan plateau and mount Kailas. The method of "joint search" was applied to study the national Geopark of Zhanye-Danxia in Gansu province. It allows to study in detail the developed landscapes of this region and to find out the reasons of their formation. The method of training, implemented in the form of "teacher-computer-student", are given tasks about the snowy peak of Meili, resembling a turtle in its outlines.
Keywords: interactive methods, training, Tibet, Kailas, landscape, national geopark
PegarnHara 26.10.2019 tyctL
