Научная статья на тему 'Интерактив усул – самарадорлик гарови'

Интерактив усул – самарадорлик гарови Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1585
77
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интерактив усул / Блум таксономияси / синтез / таълим / тарбия / таҳлил / самарадорлик. / interactive method / Blum taxonomy / analysis / scan / synthesis / education / effectiveness

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдухолиқова М. Б., Чариева Ш. Ш.

Мақолада замонавий таълимнинг инновацион усулларини қўллаш масаласи хусусида мулоҳаза юритилган. Таълим-тарбия жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик вазифалари кўрсатиб ўтилган. Муаллифлар томонидан интерактив усулларни дарс жараёнида қўллашнинг натижалари тўғрисида фикрлар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERACTIVE METHODS ARE GUARANTEE OF EFFECTIVENESS

In the article are discussed issues of innovation methods implementation in modern education. There is described the tasks of mutual cooperation between pupils and teachers in education process also. Ideas regarding interactive methods implementation at lesson are expressed by the authors.

Текст научной работы на тему «Интерактив усул – самарадорлик гарови»

Абдухоликова М.Б.,

Кашкадарё вилояти халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти катта укитувчиси; Чариева Ш.Ш.,

К,ашк,адарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти булим бошлиFи

ИНТЕРАКТИВ УСУЛ - САМАРАДОРЛИК ГАРОВИ

АВДУХОЛИК.ОВА М.Б., ЧАРИЕВА Ш.Ш. ИНТЕРАКТИВ УСУЛ - САМАРАДОРЛИК ГАРОВИ

Маколада замонавий таълимнинг инновацион усулларини куллаш масаласи хусуси-да мулох,аза юритилган. Таълим-тарбия жараёнида укитувчи ва укувчи уртасидаги узаро х,амкорлик вазифалари курсатиб утилган. Муаллифлар томонидан интерактив усулларни дарс жараёнида куллашнинг натижалари туFрисида фикрлар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: интерактив усул, Блум таксономияси, синтез, таълим, тарбия, тах,лил, самарадорлик.

АБДУХОЛИКОВА М.Б., ЧАРИЕВА Ш.Ш. ИНТЕРАКТИВНЫЙ МЕТОД - ЗАЛОГ ЭФФЕКТИВНОСТИ

В статье обсуждаются вопросы применения инновационных методов в современном образовании. Показаны задачи сотрудничества между учителем и учащимися в учебно-воспитательном процессе. Авторами высказываются мнения о результатах применения интерактивных методов в процессе урока.

Ключевые слова и понятия: интерактивный метод, таксономия Блума, синтез, образование, воспитание, анализ, эффективность.

ABDUKH0LIK0VA M.B., CHARIYEVA SH.SH. INTERACTIVE METHODS ARE GUARANTEE OF EFFECTIVENESS

In the article are discussed issues of innovation methods implementation in modern education. There is described the tasks of mutual cooperation between pupils and teachers in education process also. Ideas regarding interactive methods implementation at lesson are expressed by the authors.

Keywords: interactive method, Blum taxonomy, analysis, scan, synthesis, education, effectiveness.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

Инсоният пайдо булгандан буён уз авлодларини муносиб цаёт кечиришга тайёрлашга уриниб келмокда. Лекин цеч цайси бир замонда инсоннинг маънавияти цозиргидек муцим ацамият касб этган эмас. Негаки, фан ва техниканинг таращиёти инсон тафаккурининг цудратини мислсиз дара-жада оширди.

Лекин бу кудратнинг факат эзгуликка йуналтирилишига х,еч кандай кафолат йук. Шу-нинг учун х,ам инсоният тарихининг х,озирги боскичида изланувчан, ташаббускор, мадани-ятли ва маънавиятли шахсни шакллантириш мух,имдир. Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов таъбири билан айтганда: «Биз халкимизнинг дунёда *еч кимдан кам булмаслиги, фарзандларимиз-нинг биздан кура кучли, билимли, доно ва албатта бахтли булиб яшаши учун бор куч ва имкониятларимизни сафарбар этаётган эканмиз, бу борада маънавий тарбия ма-саласи, х,еч шубх,асиз, бекиёс ах,амият касб этади»1.

Маънавиятни шакллантиришга таъсир киладиган мух,им омиллардан бири - таълим-тарбиядир.

Глобаллашув даврида фан-техника тарак-киёти туфайли ахборотлар окими юкори дара-жада кучайган х,озирги шароитда укувчиларга таълим жараёнининг объекти сифатида ёнда-шиб, факат билим бериш оркали уларнинг хо-тирасини кучайтиришга уриниш етарли самара келтирмайди. Бугунги таълим тизими олди-да укувчиларни укув жараёни субъекти, яъни ижрочисига айлантириш, уларнинг укув му-аммосини мустакил х,ал этишга йуналтиришга эришишдек мух,им вазифа турибди. Кенг ахборотлар оFуши туфайли ёшларга билим бериш, уларда маълум куникма ва малакалар шакллантиришнинг самарали ва замонавий йулларини излаб топишни талаб килмокда.

Таълимни ташкил этиш ва йулга куйиш бо-расида шу хил узгаришлар кейинги йиллар-да дунё микёсида тобора кенг ёйилиб бора-ётган интерактив усулларни юзага келтирди. Бу усуллар эркин фикрлайдиган, мустакил изланадиган укувчиларни шакллантиришга йуналтирилганлиги билан эътиборга лойикдир. Таълим беришнинг бу усулида укитиш жараё-

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -4-б.

нидаги асосий ишни укувчилар томонидан амалга оширилиши, уларнинг таълим субъекти, яъни укитувчи сингари ижрочи булиши кузда тутилади. Таълим-тарбия самарадорли-гини таъминлашда турли хил усуллар ва ме-тодлардан фойдаланиш асосида укувчилар шахсий сифатларининг шаклланиши х,амда ривожланиши, дунёкараши узгариши, таж-рибасининг бойиши ах,амиятлидир. Бундан ташкари, бу жараёнда укувчиларнинг фаоли-ятини мунтазам назорат килиб бориш, унинг натижаларини тах,лил килиш, йул куйилаётган камчилик ва хатоликлар сабабларини аниклаш ва мавжуд муаммоларни уз вактида бартараф этиш имконияти шаклланади. Интерактив ме-тодлар асосида укитувчи билан укувчиларнинг биргаликдаги фаолиятигина эмас, балки таълим олаётган х,ар бир укувчи билан бошка укувчиларнинг узаро х,амкорликда дидактик фаолият курсатиши туради.

Укитиш жараёнида интерактив метод-ларни куллаш укитувчининг мавкеи ва вази-фасини бирмунча узгартиради. Укитиш жараёнида интерактив методлар кулланганда укитувчи укувчилар олдида х,аётий муаммоларни куйишда укув топшириFи сифатида х,аётда куп учрайдиган ва манбалардан топиш мумкин булган масалаларни бериши даркор. Укувчилар х,ал этишлари лозим булган педа-гогик муаммо сунъий уйлаб топилмаслиги х,амда изланишга арзимайдиган даражада ки-чик булмаслиги керак.

МашFулотларида интерактив методлар-ни куллаётган укитувчи укувчиларга бирор топширик бераётганда уларни фаолият-га ундайдиган суз ва ибораларни куллагани маъкул. Интерактив метод назариячилари «таснифланг, асосланг, тадкик этинг, умум-лаштиринг, тах,лил килинг, андоза беринг, мо-деллаштиринг, ташхис куйинг, бах,о беринг» каби ундовчи сузлар укувчиларни купрок фаолият курсатиш ва шугуллантиришга йуналтиради. Интерактив усуллар укитувчи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

V_/

1-жадвал. Блум жадвали

№ Вазият Жавоб

1 Укувчи таърифни ёддан айтиб беради Билиш

2 Укувчи таърифни математика тилида ифодалайди Тушуниш

3 Укувчи уз иншосида таърифни мисол сифатида келтиради Куллаш

4 Укувчи таърифда мухим белгилар етишмаслигини аниклайди Тахлил

5 Укувчи таърифдаги тушунчалар ва мухим белгиларни умумлаштиради Синтез

6 Укувчи таърифга танкидий муносабат билдиради Бахолаш

укувчиларида билим хосил килишнинг узи би-лан кифояланиб колмаслигини кузда тутади. Бу укувчиларда мустакил фикрлаш, уз фикри-ни баён килиш, вазият, холатни англаш, ижти-моий хаётда уз хаётий позициясига эга булиш куникмаларини шакллантиради. Укувчиларда бундай куникмаларни шакллантириш учун ав-валомбор таълим шаклига эътибор каратиш лозим. Чунки билим бериш таълим жараёни олдидаги максадларнинг энг бирламчиси, хо-лос. Таълим жараёнида билим бериш турли боскичларда амалга оширилади.

Америкалик психолог Бенжамин Блум ишлаб чиккан «Укув максадларининг асо-сий тушунчалари таксономияси»га (УМАТТ) кура укувчиларнинг билиш кобилияти олти боскичдан иборат булади1. Ушбу таксоно-мияга кура билиш бу жараённинг энг куйи боскичи хисобланади: билим, тушуниш, куллаш, тахлиллаш, умумлаштириш (синтез), бахолаш (1-жадвал).

Блум жадвалида укувчи укиган матн ёки мавзуни укиганини билишни, мазмунини ту-шунишни, кайта сузлашга тайёр булишини, таърифларни тушуниб, англаб етиб, аник да-лиллар асосида мисоллар келтириб куллаш имкониятига эга булишни, мухим белгилар асосида тахлил ва синтез килишни ургатади.

Блум таксономияси билимнинг максад эмас, балки мустакил фикрли, изланувчан, ташаббу-скор ва х,ар кандай таълимий ва хаётий муам-мога ечим топишга интиладиган шахсни шакллантириш йулидаги биринчи восита эканини англатади. Билим эгаллашдан кейин тушуниш, яъни утилганни узлаштириш боскичига кели-нади, навбатдаги учинчи боскич куллаш, яъни урганганларини стандарт ва янги вазиятларда ишлатишни кузда тутади.

1 Очилов М. Янги педагогик технологиялар. - Карши: «Насаф», 2000. -40-б.

Унутмаслик керакки, боскичлар зинапояси катъий булиб, бузилиши мумкин эмас. Унинг биттасини утамай туриб, кейингисини эгаллаб булмайди. Шу сабабли тахлиллаш, умумлаштириш, бахолаш боскичларига етиш учун ун-дан олдингилари тула босиб утилиши лозим (2-жадвал).

Дарсликларда курсатилган «Тумарис» афсо-насини узлаштиришда укувчи бош кахрамонга таъриф беришни, тасвирланган вокеаларни тушуниб кайта сузлашни, мерос сифатида бизга етиб келганлигини англаб олади. Шархлашда Тумарис тимсоли, Эрон шохининг инсонга хос булган яхши-ёмон фазилатларини куради ва улардаги яхши хислатларни узида шакллан-тиришга харакат килади. Бу образдаги хатти-харакатларни киёслаб нега шундай йул тутга-нини шархлашга урганади. Жумладан, бундай умумлаштириш тахлиллари укувчиларда хар кандай вазиятда узининг хаётий позициясига эга булишга, мустакил фикрлашга, уз фикрини эркин баён килишга, холатларга объектив му-носабат билдиришга ургатади.

Укитиш жараёнига интерактив усуллар-ни жорий этишда энг мухим жихат таълим жараёни катнашчилари уртасида хамкорлик булишига эришишдан иборатдир. Хамкор-ликда амалга оширилган таълим нафакат осон ва кизикарли, балки самарали булади. Чунки купдан яхши, туFри ва янги фикрлар чикиши мумкинлиги исбот талаб этмайдиган х,акикатдир.

МашFулотларда самарали фойдаланиш мумкин булган ва укувчиларда тадкикотчилик кобилиятини шакллантиришга хизмат кила-диган интерактив усулларнинг бири кластер, яъни тармок деб аталади. Бу усул укувчиларни тезкор фикрлаш, далилларни тахлил килиш, хусусий факт замиридаги умумийликка хос жихатни куриш ва улар асосида хулоса чикаришга ургатади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

54 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ ч_/

2-жадвал. «Тумарис» афсонасини узлаштириш буйича Блум таксономиясини куллаш намунаси

Таксономия боскичлари Савол ва топширик, намуналари

Билим Мавзу номини изохлаш. Афсонанинг бош кахрамонларига таъриф бериш. Афсонада тасвирланган вок,еаларни баён этиш. Афсона качон ёзилган? Кайси асар оркали бизгача етиб келган?

Тушуниш Афсона шундай тугалланганлиги сабабини шархланг. Тумарис тимсолининг сюжетдаги урнини тушунтиринг. «Эрон шохи Кир золим, тажовузкор, конхур ва айни пайтда номард шахс» тасвирини тушунтиринг. Афсонанинг якуни нима булишини чамаланг. Афсонанинг к,иск,ача мазмунини баён килинг.

К,уллаш Афсона вокеаларига узингизча нисбат бериб куринг. Афсона вокеалари, бугунги кунда кахрамон жасорати ва шиддаткорлиги хотин-к,изларга кай даражада турри келади деб уйлайсиз? Тумарис билан хаёлан сухбатлашиб куринг.

Тахлил (анализ) Асосий образларнинг табиати билан уларнинг хатти-харакатларини киёсланг. Тумарис душманига нисбатан нега шундай йул тутганлигини шархланг. Тарихий шароит кахрамонлар табиатига кандай таъсир килганини тушунтиринг. Тумарис образини хозирги кун билан киёсланг.

Умумлаштириш (синтез) Ушбу афсона сюжетига тахрир киритинг. Узингизни кахрамоннинг урнига куйиб куринг. Афсона мавзуси буйича шеър ёки хикоя ёзинг.

Бахолаш Афсонага такриз ёзинг. Афсона кахрамонларини окланг ёки кораланг. Афсона хотимасини исботланг.

«Кластер» усулидан фойдаланиш хам бир неча боскичли жараёндир. Биринчи боскичда укитувчи синф доскасига умумий муаммони ва уни ечишда кул келиши мумкин булган калит сузларни ёзиб куяди. Масалан, «Тумарис» афсонасини кластер усули асосида урганишда «Тумариснинг маънавий, олижаноблик хис-латлари нимада?» муаммосининг ечими учун дустлик, жасорат, мардлик, кахрамонлик, шид-дадкорлик, хузр-халоват, бахт-саодат, тинчлик, осойишталик, золим, тажовузкор, конхур, номард, адолат, эзгулик, халоллик, худбин-лик, манманлик каби калит сузлар берилади. Иккинчи боскичда укув гурухи икки гурухга булиниб, 1-гурух Тумариснинг мардона ку-раши, 2-гурух Эрон шохи Кирнинг золимлиги хусусида афсона матнига таяниб, «кластер» усулида изланиш олиб боришлари кераклиги айтилади. Имкон кадар купрок калит сузлар, кучирмалар, фикрлар топилади. Бунда фикр ва таклифларнинг чегараси белгиланмайди, факат вактгина чегараланади, холос. Хар бир кичик гурух уз кластери юзасидан кузатишла-рини охирига етказгач, олдиларига куйилган муаммо буйича топилган ечимларни укитувчи ва бошка гурухдошларига такдим этадилар.

Хулоса килиб айтганда, интерактив метод-лар асосида укиш ва укитишни йулга куйиш

таълим жараёнини янги боскичга кутаради, укувчиларнинг билимларни мустакил узлаштириб, уларни куникма ва малакалар холига келтиришни тезлаштиради.

Таълим самарадорлигини таъминлашда дарс жараёнини режалаштириш, лойихалаштириш, моделлаштириш укувчилар фаолиятини мувофиклаштириш, инновацион технология-ларни билиш мухим ахамият касб этади. Укув жараёнини олдиндан лойихалаштириш зарур. Бу жараёнда укитувчи укув фанининг узига хос томони, жой ва эхтиёжини, хамкорликдаги фаолиятини ташкил эта олишини хисобга оли-ши керак. Бу таълим-тарбия жараёнининг на-тижавийлигига боFликдир, чунки самарадор-лиги текширилаётган янгиликлар ва татбик этилаётган инновациялар хамда ташкил этила-ётган инновацион жараён аник бир максадга, яъни таълим-тарбия жараёни субъектлари-нинг билим, куникма ва малакаларини ривож-лантириш, уларнинг фаолиятини такомиллаш-тиришга каратилган булади. Бунда:

- янгича ёндашув ва харакатларни кабул килади;

- муаммони ечишнинг янгича йулларини излайди;

- бахсда хиссиётга эмас, далилларга таянади;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

- янги далиллар булаа, карашларни узгар-тиради;

- xулocа чикараëтганда адoлатли булишга интилади;

- муаммoнинг барча кирраларини куради.

Интерфаoл уеуллар эркин фикрлайдиган,

муетакил изланадиган укувчиларни шакллан-тиришга йуналтирилганлиги билан эътибoр-га лoйикдир. Бу уеуллар укитиш жараëнида-ги аcocий иш укувчилар тoмoнидан амалга oширилишини кузда тутади. Интерфаoл ме-тoдларнинг аcocида нафакат укитувчи билан укувчиларнинг, балки xар бир укувчининг бoшка укувчилар билан yзарo xамкoрлиги

йулга куйилади. Бу уеулда укувчиларнинг муайян микдoрдаги билимларини муетакил узлаштириши кузда тутилгани учун уларда эркин фикрлаш, муетакил изланишга раFбат уЙFoтади. Интерфаoл метoдлар укувчиларнинг укув материалларини узлари xoxлагандай эркин узлаштиришларига аcoc була oлади.

Энг муxими, интерактив уеуллар укувчиларнинг маънавияти шаклланишига xам ижoбий таъеир куреатадики, бу миллат ëшлари шаxcиятининг баркамoллигига xизмат килади.

Адабиётлар:

1. Каримoв И.А. Юкоак маънавият - енгилмао куч. - Т.: «Маънавият», 2008.

2. Oчилoв М. Янги педагогик теxнoлoгиялар. - Карши: «На^ф», 2000.

3. Cаидаxмедoв Н.С. Янги педагогик теxнoлoгиялар. - Т.: «Moлия», 2003.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 12

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.