Научная статья на тему 'ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИСТОКИ УЧЕНЫХ В НРАВСТВЕННОЙ ПРОЗЕ ХIV ВЕКА'

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИСТОКИ УЧЕНЫХ В НРАВСТВЕННОЙ ПРОЗЕ ХIV ВЕКА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
24
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НРАВСТВЕННЫЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ / ПРОЗАИКИ / ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИСТОКИ / ХIV ВЕК / МИСТИЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА / АНАЛОГИЯ / MORAL LITERARY PRODUCTION / PROSE-WRITER / INTELLECTUAL ORIGINS / THE XIV-TH CENTURY / MYSTICAL LITERATURE / ANALOGUE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нигматов Нумонджон Исломович

В статье рассматривается вопрос истоков нравственно-этической прозы ХIV века. Автор статьи приложил усилия в подробном исследовании темы, с приведением фактов и сведений, определивших основополагающие источники прозы указанного века. Автор подчеркивает, что важнейшими интеллектуальными источниками прозаиков ХIV века являются нравственные энциклопедии и мистическая литература. В заключении статьи автор приводит выводы по исследованию, проводит аналогию и нравственной прозы ХIV века с предшествующими произведениями данной тематики и отмечает их характерные особенности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTELLECTUAL ORIGINS OF SCHOLARS IN MORAL PROSE REFERRING TO THE XIV-TH CENTURY

The article dwells on the issue concerned with the origins of moral-ethical prose referring to the XIV-th century. The author of the article makes an endeavor to adduce information and facts about the theme explored determining the basic sources of prose in that century. The author lays an emphasis upon the idea that the most important intellectual sources of prose-writers in the XIV-th century are considered to be as moral encyclopedias and mystical literature. In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion and adduces the analogues and moral poses of the XIV-th century with the previous literary productions of the relevant theme and asserts their main peculiarities, in general.

Текст научной работы на тему «ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИСТОКИ УЧЕНЫХ В НРАВСТВЕННОЙ ПРОЗЕ ХIV ВЕКА»

Key words: internet, information sites, internet newspapers, public opinion, information space, media space.

Сведение об автора:

Астанакулова Джумагул - аспирантка кафедры печати Таджикского национального университета, Тел.: (+992)987578785; ( +992)908878874;

About the author:

Astanakulova Jumagul - postgraduate student of the Department of Printing of Tajik National University, Tel: (+992)987578785; (+992)908878874;

УДК-8т1 ББК-83.3(0)4 Н-44

САРЧАШМАХ,ОИ ФИКРИИ ДОНИШМАНДОНИАСРИ XIV ДАР ТАЪЛИФИ

ОСОРИ МАНСУРИ АХЛО^И

Нигматов Н.И.

Донышго^и давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Гафуров

Муайян намудани сарчашмахои фикрии суханварони форсу точик тахкикоти арзишманди филологй хисоб меёбад. Ба ин васила метавон ба харими андешаи суханварон рох ёфт ва дар маърифати сухани ноби форсй кадаме фарохтар гузошт. Аз чониби адабиётшиносон барои таъйин намудани сарчашмахои фикрии сухансароён ва манобеу маохизи мавриди истифодаи онон таълифоти гаронкадре ба калам омадаанд. Дар ин замина китобхои "Аходиси "Маснавй", "Маохизи кисас ва тамсилоти "Маснавй", "Аходис ва кисаси "Маснавй" - таълифоти Бадеуззамон Фурузонфар, "Шархи "Маснавй"-и Шахвдй, Сабзаворй, Фурузонфар, Гулпинорлй ва маколахои "Сарчашмахои бархе аз хикоёти Саъдй", "Таъсири пандхои Анушервон ва Бузургмехр дар "Гулистон"-и Саъдй", "Маохизи андешахои Саъдй" ва г. аз чумлаи пажухишхои судманд ба хисоб мераванд.

Нависандагони осори ахлокй кушидаанд, то матолиб ва дастуроти ахлокиро барои хамзамонон ва баъдиниён дар бехтарин сурат пешкаш намоянд. Дар ин маврид, кутуби тафосир, фикху хадис, табакоту таърихномахо, донишномахои ахлокй, кашкулхо, осори ирфонй ва девону мачмуахои шеърй хамчун сарчашмахои мухим хидмат намудаанд.

Барои баррасй ва муайян намудани сарчашмахои фикрии суханварон нахуст кайдхову тасрехоти худи онон кумак менамояд.

Метавон дар кутуби ахлокии асри XIV маворидеро ба мушохида гирифт, ки дар он муаллифон бо сарохат аз сарчашмахои мавриди истифодаи хеш хабар додаанд. Маллифи китоби "Нигористон" аз кутубе, чун «Сухуф»-и Иброхим (с. 115), "Таврот" (с.211), «Кдсасу-л-анбиё» (с.239), "Кдсас" (с.244) сарохатан ёд намудааст. Мачди Хофй дар "Равзаи хулд" аз "Таърихи Яминй" (с.142), "Тиб" (с.180), "Ч,омеу-л-хикоёт" (с.194), «Кдсас» (с.135) бо сарохат ном бурда, аз онхо хикоёт овардааст. Муаллифи "Захирату-л-мулук" аз "Эхёу-л-улум" (с.56), "Таврот" (с.303), "Куту-л-кулуб" (с.51) ном бурдааст. Ё номи кутуберо, чун "Таърихи мулуки Ачам" [21, с. 94], "Сафвату-т-тасаввуф" [3, с. 2], "ал-Анвор фй кашфи-л-асрор" [3, с. 207], "Аворифу-л-маориф" [3, с. 212] дар мутуни ахлокии асри XIV мушохида намудан мумкин аст, ки бешак обишхури нависандагони ин давра будаанд.

Дар баъзе мавридхо муаллифон ба таври умум аз кутуби мавриди мутолиаи хеш хабар додаанд, ки ин низ моро барои амиктар дарк намудани андеша ва чахонбинии нависандагон кумакгар аст. Ба мисли "тафосир", [27, с. 238], "киссаи "Юсуф ва Зулайхо" [25, с. 142], "кутуби фикх" [21, с. 30], "кутуби самовй" [27, с. 107], "ахбори сахеха" [27, с. 139], "наводири хукамо" [27, с. 163], "осору ахбори ахёри мозй" [27, с. 70), таворих [23, с. 13] ва г.

Манобеъву маохизи кисми умдаи матолиб, ки дар осори ахлокии асри XIV омадаанд, зикр нагардидаанд.

Дар идома мекушем, то сарчашмахои фикрии ин идда осорро дар мабхасхои алохида равшан намоем.

1.Истифода аз сарчашмахои ахлокй. Дар матни адабй бахрае аз осори пеш аз худ дорад. Нависандагон зимни таълифи осор гохо тамсил, кисса, хикоя ё тасовиру мазоминеро аз кутуби мутолианамудаи хеш ба калам меоранд, ки он хамчун сарчашмаи фикрии нависанда муаррифй мешавад. Ин амр дар баъзе маворид бошуурона ва мухсус сурат мегирад ва нависанда хатто номи сарчашмаро зикр мекунад. Аммо дар мавориди дигар муаллиф хосили мутолиоти худро, ки дар зехнаш накш бастааст, бо сабки услуби ба худ хос руи когаз меорад. Мутолиаи анбухи

куту6и илмию aдaбй вa кисми мyaйни aшъopy мyтyнpo бa xoтиpa cyпopидaн aз зapypaтхoи мaктaбхoи гyзaштa буд [18, с. 79-80].

Аз ин py, нaвиcaндaгoни мутуни axro^ бa кaшкyл, кутуб вa дoнишнoмaхoи актокии пeш aз xyд oшнo бyдaнд вa дap тaълифoти xeш as ин гущ ocop хамчун capчaшмaи фикpй иcтифoдa нaмyдaaнд.

Дap пoëн мyхимтapин capчaшмaхoe, ки нaвиcaндaгoн бa ora,o бeштap таваччух дoштaaнд, 6o зикpи шaвoхид мeoвapeм:

1. «Синдбоднома»-и Захцрии Самарцандй: «Ba якepo аз кaбилaи Бaнy Тaмим cyoл кapдaнд, чapocт, ки дap кaбилaи шуш x,ap кй oшик шaвaд, бимиpaд? Гуфт: «Лиaннa фй кyлyбинo xиффaтyн вa фй ниcoинo иффатун» [17, с. 110]. (Яънe: 3epo дap кaлбхoи мo лaтoфaт вa дap зaнoни мo пoкивy иффaт acт)

Нaзиp аз «Paвзaи xyлд (Хopиcтoн)»: «Ди^ят. Аз шaxce пypcидaнд аз кaбилaи Бaни Узpa, ки 4apo x,ap кй аз шуш oшик шуд, мeмиpaд? Гуфт: «Лианна фй pичoлинo xиффaтyн вa фй нитоим иффатун» [23, с. 83].

2. «Калила ва Димна»-и Абдулло: ибни Муцаффаъ: «Ba x,ap кй дap дустии кace нафс бaзл кyнaд, дapaчaи y o-ornap aз oн бoшaд, ки мoл фидo дopaд - «ва-л-Чуду би-н-нафси aкco FOяти-л-чуди» [10, с. 167].

Myaллифи китoби «Аxлoкy-л-aшpoф» дap мaвpидe пepoмyни чуду caxo cyxaн мepoнaд вa мacaли «ал-Чуду би-н-шфси акго FOяти-л-чyди»-po мeopaд, ки бapгиpифтa aз «Кaлилa вa Димна» бyдaacт.

Зимни чустучу мyaйян гapдид, ки ин мacaл мaъxyз aз шeъpи Муслим ибни Baлид - мaъpyф бa «Сapeъy-л-Faвoнй» бyдaacт, ки мyaллифи «^^^^ap^n» [9, ч. 1, с. 99] низ ин шeъppo бa шoиpи мaзкyp ниcбaт дoдaacт.

3. «Сироцу-л-мулук»-и Абубакри Тартуши: Тapчyмa: «Ахнaфpo гyфтaнд: «Дусни xyлкpo aз кй oмyxтй?». Гуфт: «Аз Kaйc ибни Осими Mинкapй». Гуфт: «Pyзe дap xoнaaш нишacтa буд вa xo.n^ae дap дacт дeг бa нaздaш oмaд. ^гох дeг бoлoи пиcapaш aфтoд вa y дapхoл хаток гaшт. Хoдимa aз тapc бa дахшат aфтoд. (Kaйc) Гуфт: «Нaтapc, aз бapoи Хyдo ту oзoдй!» [20, с. 405].

Дитяти мaзкyp aйнaн дap «H^op^rem» мacтyp aar: "Ди^ят. Шyнидаам, ки Ахнaфpo пypcидaнд, ки: «Хулк аз кй oмyxтй?». Гуфт: «Аз Кайс ибни Осим. Pyзe дap xoнaи xyд нишаста буд. 4,op^e дoшт, биpëнe бap тaxтae аз oхaн нихoдa мeoвapд. ^гох аз дасташ бияфтoд ва бap capи пиcapи Кайс oмaд. Дapхoл чoн бидoд. аз xaвфy дахшат бap чoи xyA мyтaхaййиp

бимoнд. Кайс гуфт: «Maтapc, ман тypo аз бapoи pизoи Хyдo oзoд кapдaм» [27, с. 52].

Сироцу-л-мулук. Тapчyмa: «Pивoят кapдaaнд, ки Лyкмoни Даким дap назди Дoвyд (а) буд ва Дoвyд (а) зиpeх мecoxт. Ба кopи y нaзap мeдyxт, аммш нaмeдoниcr, ки y чй мecoзaд ва аз oн cyoл низ нaмeкapд. Baктe ки oнpo тaмoм ^p^ гуфт: «Зиpeхи мyхкaмe аст ба pyзи кopзop». Лyкмoн фapмyд: «Хoмyшй хикмат аст, aммo андак катон ба oн амал мeкyнaн,д» [27, с. 394].

Шoхид аз «HOTop^TOrn»: «Ди^ят. Pyзe Лyкмoни Даким ба зиëpaти Дoвyд, aлaйх,иccaлoм, paфт. Дид, ки Дoвyд зиpeх мecoxт. Лукшн аз oн тapкиби бaдeъ ва тартиби Fapиб ачиб дoшт. Xoct, ки бипypcaд, тo ин чoмa чиpo шoяд ва ба кaдoм мaвзeъ ба кop oяд. Дикматаш мoнeъ гашт. Зaмoнe таваккуф намуд. Дoвyд зиpeхpo тaмoм намуд ва бипушиду гуфт: «Heкy викoяecr мapдpo дap чанги душмана». Лyкмoн гуфт: «Хoмyшй хикмат аст, aммo фoилaш кaмтap аст» [27, с. 114115].

4. "Рабеу-л-аброр"-и Замахшари: Тapчyмa: «Hyъмoн ба тaллe нузул кapд. Шaxce аз y пу^иц: «Ärap шaxce дap ин тал(л) кушта шавад, xyни y то кyчo xoхaд pacид?». Гуфт: «Он шaxc (и кyштaмeшyдa) туй ва ман хoлo мeбинaм, ки xym ту тo кyчo мepacaд». Яю аз хoзиpoн гуфт: «Бopхo бoшaд, ки бaъзe кaлимoт ба гуяндааш xитoб кунад, ки мapo бигyзop» [7, ч. 2, с. 122].

Наз^ аз "Hигopиcтoн": «Тамсил. Hyъмoн ибни Myнзиp pyзe ба азимати шикop бapнишacтa буд. Бap сарт тaллe аз бapoи гyзopидaни нaмoз фypyд oмaд. Якe аз му^зиш^ ypo бap зaбoн гузашт, ки arap бap кaнopи ин тал(л) якepo ба катл opaнд, xym кушта аз capи ин пушта тo кyчo pacaд? Hyъмoн гуфт: «Он мактул туй ва ман хoлй paвшaн гapдoнaм, ки xyn тo кyчo мepacaд!». Якe аз хoзиpoн гуфт.

Назм:

Дap дил xap oн чи бapгyзapaд, бap зaбoн мaëp,

Бикшoй чашми аклу бубин FOятaш зи пeш.

Эй бас хи^ято, ки ба савганд 6o зaбoн

Гуяд мapo: Магуву мapaв дap хaлoки xeш [27, с. 36].

Чун бap маъши шeъpи фавк тааммул мeкyнeм, дapмeëбeм, ки oн тapчyмae аз масали дap oxиpи хикoяи китoби «Paбey-л-aбpop» oмaдa мeбoшaд ва ин то чoe мaъxaзи муаллиф будани китоби «Paбey-л-aбpop»-po таъйид мeнaмoяд.

Аз ин ду китоб дaххo хикoëт ва мaoнии мyшoбeхpo зикp кapдaн мумкин аст ва 6o нaзapдoшти Fyнчoиши мaкoлa аз oвapдaни миcoл xyn,n,opñ мeнaмoeм. Алoкaмaндoн ба "Paбey-л-aбpop" ч.2, с.122 - "H^op^ro^' 39-40; 'Mey^^o^' ч.2, с.136 - "H^op^ro^' 41-42; "Paбey-л-aбpop" ч.5, с.100 - "Hno^cre^' с.43-44; "Paбey-л-aбpop" ч.2, с.217 - "Hигopиcтoн"

с.67; "Рaбey-л-aбpop" ч.2, с.224 - "Нигopистoн" с.68; "Рaбey-л-aбpop" ч.2, с.128 - "Нигopистoн" с.68-69; "Рaбey-л-aбpop" ч.2, с.235 - "Нигopистoн" с.70; "Рaбey-л-aбpop" ч.1, с.44 - "Нигopистoн" с.77; "Рaбey-л-aбpop" ч.1, с.66 - "Нигopистoн" с.96; "Рaбey-л-aбpop" ч.1, с.37 - "Нигopистoн" с.97 pyчyъ нaмoянд.

5. «Œa^yamy^-Moyornc вa унсу-л-муцолис»-и Ибни Aбдyлбaр: Тapчyмa: «A Пaëмбap (с) pивoят кapдaaнд, ки y as нaфape aз кабилаи Сакиф пypсид, ки: «Мypyввaт чист?». гуфт: «№куй дap дин, тapтиби yмypи зиндaгй, сaxoи нaфс вa силaи pax^». Пaëмбap (с) фapмyдaнд: «Дap мо низ чунин aст» [1, ч. 2, с. 642].

Намуна aз «Тapaбy-л-мaчoлис»: «Дap китoбe дидaм, ки мexтapи oлaм, aлaйx,иссaлoтy вaссaлoм, пypсид aз шaxсe, ки: «Мо aл-мypyaтy фикум». Крла: «aс-Сaлoxy фи-д-дин вa ислoxy-л-мaъишaти вa сaxoy-н-нaфси вa силaтy-p-paxми». Факола aлaйx,иссaлoм: «Kaзoликa xийa фино» [25, с. 146]

6. «^^^^aptá»^ Ибни Aбдyрaббщ: Тapчyмa: «Бa Пaëмбap (с) гyфтaнд: «Эй paсyли Худо, зoxидтapин инсон дap дyнë кист?» Гyфтaнд: «Kaee, ки кaбpy бaлopo фapoмyш нaкyнaд вa бокирт бap фонй тapчex диxaд вa xynpo aз мypдaгoн шyмopaд» [9, ч. 3, с. 118].

Дикояти фaвк дap «H^op^rem» чунин oмaдa: «Сaййидpo, aлaйxxиeeaлoтy вa-т-тaxиййa, пypсидaнд, ки зoxидтapини мapдyмoн кист? Гуфт: «Он ки aз мapг вa интикол бa мaкoбиp фapoмyш нaкyнaд вa бa xyтoми нoтaмoми дyнë фиpeфтa нaшaвaд вa боки бap фонй Hxrnëp нaкyнaд вa xyдpo aз зиндaгoн нaшyмopaд» [2?, с. 76].

7. «Мy%oзaрomy-л-yдaбo вa мy%oвaрomy-ш-шyaрo»-u Рогиби Иcфa%oнй: Тapчyмa: «Дaкимepo пypсидaнд: «Aсдикo кисганд?». Гуфт: «Нaфси ягoнa дap чио^ои пapoкaндa» [13, ч. 2, с. 5].

Шoxид aз «H^op^rem»: «Фоида. Дaкимepo гyфтaнд: «Aсдикo кистанд?». Гуфт: «Нафси вoxидa дap aчсoди мyтaфappикa» [2?, с. 149].

S. «Aхбору-з-зурроф вa-л-мymaмoцmm»-u Ибни Цaвзü: Тapчyмa: «Вакте ки Бишp ибни Xopra бeмop буд, бa нaздaш дapoмaдeм. Якe бa y гуфт: «Mapo вaсиятe кун». Фapмyд: «BaKre ки бa aëдaти бeмope биpaвй, бa нaздaш биeëp манишин» [11, с. 108].

Шaбexи xикoят aз «Рaвзaи xyлд (Хopистoн)»: «Дикоят. Овapдaaнд, ки xaкимe paнчyp шуд. Чамьс бa aëдaти вaй oмaдaнд вa дep бинишaст(aнд). Даким мaлyл шуд. Яю aз он миëн гуфт: «Mopo нaсиxaтe кун». Гуфт: «Бa aëдaт ки paвeд, дep манишишд» [2З, с. 251].

Aз сapчaшмaxoи axroKï вa кaшкyлxo нaвисaндaгoни oсopи axroKï xeлe вaeeъ истифoдa бypдaaнд. Он тaълифoтe, ки дoнишмaндoни aсpи XIV дap тaълифи oсopи axлoкй бо ощо ошно бyдaнд бa ин теьдод мaxдyд нeeт вa зи^и тaмoмияти сapчaшмaxoвy шaвoxиди ощо aз бapдoшrи мaкoлaи xoзиp бepyн aCT. Бapoи мaълyмoти бeштap мeтaвoн бa «ал-Фозил»-и Aбyaббoси Myбappид (с.88) - «Тapaбy-л-мaчoлис» (с.146); «aл-Фoзил" (с.49) - «Нигopистoн" (с.24); «aл-Бaсoиp вa-з-зaxoиp»-и Aбyxaйëни Тaвxидй (ч.7, с.122) - «Нигopистoн» (с.36-З8); «аз-Зapoифy вa-л-лaтoиф»-и Сaoлибй (с.398) - "Axлoкy-л-aшpoф» (с.175-176); «^к^ату-л-xaмдyния»-и Ибни Дамдун (ч.1, с.364-З65) - «Тyxфa» (дap axлoк вa сиëсaт) с.89-90) pyчyъ нaмyд.

II. Истифода аз сарчашмахри ирфони. Мутуни иpфoнй aз чyмлaи мaнoбeи пypapзиши aдaбиëти фopсy точик бa шyмop мepaвaд. Сapчaшмaxoи иpфoнй бa чуз он ки дap мaвpиди сaйpy сулук вa мaкoмoтy киeeaxoи opифoнy вoсилoнpo дap xyд чой дoдaaнд, инсoниятpo бa суи мaкopими axro: фapo мexoнaд вa киeeaxoи чолибу шypaнгeзepo aз axлoки онон пeшopyи xoнaндa мeгyзopaд. Дap aксapи кутуби иpфoнй бaxшxoи мaxсyeepo дap тapFиби axлoки xaмидa вa мaзaммaти axnoKH зaмимa мeтaвoн бa мyшoxидa г^ифт. Aз ин чо мeтaвoн гуфт, ки мутуни ^фонй дap нaвбaти xyд сapчaшмaxoи пypбopи oсopи axroKï мeбoшaнд.

Бо нaзapдoшти xyсyсиëти мaзкyp нaвисaндaгoнy сyxaнвapoни фopсy точик дap oсopи xeш aз мутуни ^фонй xeлe фapoвoн истифoдa бypдaaнд.

Зи^и киeeaвy xикoëт дap кутуби axroKï aз xaëти бyзypгoни иpфoн, бa мoнaнди Ибpoxими Aдx,aм, Шaкики Бaлxй, Ибpoxими Xaввoс, Молики Динop, Чунайди БaFдoдй, Зуннуни Mисpй, Яxë ибни Муози Розй, Бишpи Дофй, Дoтaми Aсaм, Сaxли Тyстapй вa дигapoн xyд ишopa бap он дopaд, ки нaвисaндaгoни oсopи axлoкй аз кутуби иpфoнй xaмчyн сapчaшмa бaxpa бypдaaнд.

Мутуни иpфoнии мyx,имe, ки нaвисaндaгoни aсpи мaвpиди бappaсй xaмчyн сapчaшмaи таьлиф Kapop додаанд, ба кapopи зайл аст:

1. «Э%ёу улуми-д-дин»-и A6^^omuöu Faззoлй: Тapчyмa: «^ë ибни Зиëди Дopисиpo Fyлoмe буд, бaдaxлoк. ypo гуфтанд: «4apo ypo нигox мeдopй?». Гуфт: «То ин ки бо сабаби y xaлимиpo биомузам...» [6, ч. 3, с. 149].

Шoxид аз «H^op^rem»: «Фоида. Яxëи Муози Рoзиpo, paxмaтyллoxи алайди, Fyлoмe буд мyтaxaттик, пaйвaстa ба xapaкoти xopич ва афьоли кaбex xoтиpи он бyзypгpo paнчa доштй ва ба куфтагиву xaстaгии дили y муболот нанамудй...

Якe Myoзpo гуфт: «Чун аз xyзypи y фoидae мyтaсaввиp нeст, сабаби имсок ва нигox доштани y чист?». Гуфт: «Он ки ба мусоб^зт 63p xyH бади y ва тачовуз аз чypьaтeвy чaсopaтe, ки аз y сод^ мeгapдaд ва нафси xyдpo ба одати xилмy бypдбopй муттасиф мeгapдoнaм» [2?, с. 51].

Э:ёу улуми-д-дин: «Дсч xopиe аз зулли cyoл бaтap нecт» [б, ч. 3, с. 129].

Haзиp аз «Равзаи xy^n;» (Хopиcтoн): «Дикмат. Дeч мeхнaт бaтap аз зулли cyoл нecт» [23, с.

Э:ёу улуми-д-дин: Тapчyмa: «Baктe ки Сaлмoнpo дашшм дoдaнд, фapмyд: «Ärap тapoзyи ман сабук oяд, аз oн чи ту метуй, бaдтapaм ва arap гapoн oяд, oн чи метуй мapo зиëн нaдopaд» [б, ч. 3, c. 354].

Наз^ аз «Зaxиpaтy-л-мyлyк»: «Накл аст, ки шaxce Сaлмoнpo, paзияллoхy анху, дашшм дoд. Сaлмoн гуфт: «Эй бapoдap, aгap дap мавкифи киëмaт тapoзyи ман ба бадй гapoн гapдaд, ман бaдrap аз oнaм, ки ту метуй ва aгap тapoзyи ман ба нeкй гapoн oяд, бидoн, ки oн чй ту метуй, мapo хeч зиëн нaxoхaд дoшт» [24, с. 152].

Э:ёу улуми-д-дин: Тapчyмa: «Шaxce Абyбaкppo дашшм дoд. Гуфт: «Он aйбхoe, ки Худрванд oнpo пушидааст, зиëдa аз oн аст, ки ту мету®» [б, ч. 3, с. 354].

Назио аз «Зaxиpaтy-л-мyлyк»: «Ва me Абyбaкppo, paзияллoхy анху, дaшнoм дoд. Гуфт: «Mo caтapaллoхy анка arcap». Яънe: Он чй Дак, чалла ва aлo, бap ту пушида аст, aйбхoи ман бeш аз oн аст, ки ту мету®» [24, с. 152].

Э:ёу улуми-д-дин: Тapчyмa: «Зaнe мoлики Динoppo гуфт: «Эй prë^p». Гуфт: «Чуз ту каге

мapo нaшинoxт» [б, ч. 3, с. 354].

Haзиp аз «Зaxиpaтy-л-мyлyк>»: «Ва накд аст, ки якс Moлики ,Hraoppo гуфт: Эй му^й! Moлик, куддиса cиppyхy, гуфт: Дap Бacpa мapo хeч кас нaшинoxт чуз ту» ]24, с. 152].

Зи^и ин нукта мухим аст, ки ce хикoяи хамгуни бoлoй ки аз «Эхë» ва «Зaxиpaтy-л-мyлyк» oвapдa шуд, дap хap ду китoб паихам oмaдaacт. Ин нукта capчaшмaи фикpии муаллифи «Зaxиpaтy-л-мyлyк» будани китoби «Эхë»-po таъйиди бeштap мeбaxшaд.

2. «Чаво:иру-т-тасаввуф»-и Я:ё ибни Муози Рози: Тapчyмa: «Шакик ибни Ибpoхим фapмyд: «Одaмoн дap чaхop чиз 6o кавл мyвoфик ва 6o амал мyxoлифaнд: «Аввал oн ки мo бaндaгoни Хyдo метуяд ва амали oзoдaгoнpo дopaнд. Дувум oн ки метуяд: Кафили pизкхoи мo Хyдoвaнд аст, aммo дилхoяшoн бe aшëи дyнë кapop нaмeгиpaд. Савум метуяд, ки oxиpaт бeхтap аз дyнëcт, aммo бapoи душ мoл чамъ мeкyнaнд. Чaхopyм метуянд, ки мapг хатман oмaдaниcт, aммo кopхoe мeкyнaнд, ки iyë нaмeмypдa бoшaнд» [1б, с. 182].

Шaбeхи хикoяти мaзкyp аз «H^rap^TO®»: «^o^Aa. Шакики Бaлxй, paхимaхyллoхy, гуфт: «Map.nyH дap чaхop чиз 6o ман муадфик ба кавл ва ба амал мyxoлифaнд: Гуянд: Оxиpaт бeх аз дyнëcт, динpo ба душ мeфypyшaнд. Гуянд: Дак тaoлo мутакаффили apзoки бaндaгoн аст, эътимoд бap зиëъвy aкop мeкyнaнд. Гуянд: Дама бaндaeм, амали oзoдoн дopaнд. Гуянд: Аз мapг чopa нecт, Foфилy эмин мсзиянд» [27, с. 79].

3. «Рисолаи Кушайрия»-и Aбyлцосими Кушайри: «Абуба^и Bappo^o гуянд, ки гуфт: «Би^ вакт буд, ки ду paкaaт нaмoз кунам ва ман аз oн нaмoз бoзгapдaм, чушн бoшaм, ки касс аз дуздй бoзгapдaд, аз шapм дoштaн» [22, с. 340].

Дитяти хамгун аз «Тapaбy-л-мaчoлиc»: «Дшшт. Pивoят кунанд, ки Шаж Абуба^и Bappoк, paхмaтyллoхи алайхи, гуфт: «Чун аз нaмoз фopиF мeшaвaм, шapм мeдopaм аз Хyдoй шapм дoштaни кате, ки зиш кapдa бoшaд ва пyшaймoн бoзгaштa. Ва бap якс аз мyтaaxxиpин ин XOл чyнoн Faлaбa кapд, ки муддате 6o ахли xyд чамъ нашуд» [25, с. 143].

Рисолаи Кушайрия: «^ë ибни Myoз гуяд: «Ärap гypycнaгй бифypyxтaндй дap бoзop, acхoби oxиpaт хсч чиз вoчиб накунад, ки xapидaндй мaгap oнpo» [22, с. 212].

Шaбeхи хикoят аз «Равзаи xyлд ^op^ro^)»: «Бишpи Дoфй гуфт, paхмaтyллoхи алайхи, ки arap iypycmrä мaтoe бoшaд, ки дap бoзop бифypyшaнд, opифpo нaшoяд, ки Faйpи oн xapaw» [23, с. 176].

4. «Мано:щу-л-орифин»-и Aбyaбдyррa:мони Сулами: Тapчyмa: «Аз Po6m pивoят шудааст, ки кaвмe дap назди y мазаммати дyнë мeкapдaнд. Фapмyд: «Ман ахабба шайъан arcapa зи^аху» (Яънс: Kace чизepo дуст дopaд, oнpo биcëp зикp мскушд) [19, ч.2, с.152].

Дикoяти хамгун аз «H^op^rem»: «Ч,aмъe аз фyкaхo дap мачлиси Poбиaи Адавия, paхмaтyллoхи aлaйхo, мазаммати дyнë мeкapдaнд ва мaoйибy мacoлиби y бapмeшyмypдaнд. Po6m xoмyш нишаста буд. Якс аз acхoб гуфт: «Дap бoби душ чй мeфapмoй?». Гуфт: «Метуям: «Ман ахабба шайъан arcapa зи^аху» - Би^ии ëд кapдaн аз чизс, нишoни мухаббат ва дaлeли дустии oн чиз аст. Шyмopo дap дил мeхpи дyнë нaбoшaд, зи^и y чандин мaкyнeд>» [27, с. 108].

5. «Кашфу-л-ма:цуб»-и Хуцвирй: «Чушнки Зуннун гуяд (¿аз) «ас-Сидку сайфулгохи фи-л-apзи мo вазаъа aro шаъин иллo катаъаху» - Pocm, шaмшepи Хyдo аст, азза ва чалла, aндap замин ва бap хсч чиз нaëяд, иллo ки ornpo бибypaд» [2б, с. 126].

Дикмати мyшoбeх аз «Тapaбy-л-мaчoлиc»: «Зуннуни Mиcpй, paхмaтyллoхи алайхи, гуфт: «ас-Сидку сайфултохи фи-л-apзи мo вазаъа aro шаъин иллo катаъаху» [25, с. 151].

6. «%иляту-л-авлиё»-и Aбyнyaйми Исфа^онй: Тapчyмa: «Ибpoхим ба Шакик гуфт: «^o кaдoм амал ба ин дapaчa pacидaeд?». Гуфт: «Ба ин ма^м чунин pacидeм, ки arap pyзй пaйдo нaмyдeм, биxypдeм ва arap на, caбp нaмyдeм». Ибртхим фapмyд: «Чунин кoppo caгoни Балк низ мeкyнaнд». Шакик фapмyд: «Шуш 6o чй poх pacидeд?». Гуфт: «Ärap pyзи ëфтeм ийcop кapдeм, aгap на, шyкp гуфтсм» [12, ч. 8, с. 37].

Намуна аз «Равзаи xyлд» (Xopистoн): «Дикоят. Ибpoxими Д^дам, paxмaтyллoxи алайди, аз тоифаи суфдани Димишк пypсид, ки сиpaти шумо чист? Гуфтанд: «Arap биëбeм, биxypeм ва aгap на, сaбp». Ибpoxим биxaндидy гуфт: «Сагони суккони Бaлxpo xaмин xoсият аст». Гуфтанд: «CMpairc сyфиëни шумо чист?». Гуфт: «Arap бдабанд, ийсop кунанд ва aгap нaëбaнд, шyкp гуянд» [2З, с. 50].

7. «Кушу-л-кулуб»-и Aбymoлuбu Мйккй: Тapчyмa: «Caxn, paxH^axy-raoxy, мeгyфт: «Мин aлoмaти-л-aвлиëи aннaxyм йастаснуна фй кулли шайьин» (Яьнe: Aз аломоти aвлиë он аст, ки онон дap тамоми чизxo «Ин шoaллox» мeгyянд) [15, ч. 2, с. 227].

Ривояти xaмгyн аз «Aвpoдy-л-axбoб ва фусусу-л-одоб»: «Ва Шат Caxn, paзияллoxy aнxy, фapмyдaaeт: «Мин aлoмaти-л-aвлиëи aннaxyм йастаснуна фй кулли шайъин» [3, с. 9] (Яъш: Дз аломоти aвлиë он аст, ки онон дap тамоми чизxo «Ин шoaллox» мeгyянд).

«Kymy-л-кулуб»-и Aбymoлuбu Mamü: Тapчyмa: «.. .ва такво исмeст, ки тамоми xyбиxopo дap 63p дopaд» [15, ч. 1, с. 347].

Гyфтopи мyшoбex аз «Зaxиpaтy-л-мyлyк»: «Ва такво исмeст, ки чaмeи сифоти xaмидapo шомил аст.» [24, с. 147].

S. «Кимиёи caoдam»-u A6^^omuöu Faззoлй: «Ва A^ ибни Дбдyллox xap rox, ки Fyлoми вай нoфapмoнй ^p.nï, гуфтй: «Haxмop, одати xoчaи xeш гиpифтaй? Чунонки xoчaи ту дap мавлои xeш осй мeшaвaд, ту низ xaмчyнoн мeкyнй» [4, ч. 1, с. 422].

Haзиp аз «Зaxиpaтy-л-мyлyк»: «Накл аст, ки ^ф ибни Дбдyллox Fyлoмe дошт бадс^ат, бeaдaбй биeëp кapдй ва xap rox ки Aвфpo xaшм омадй, гуфтй, ки: «Ин Fyлoм монанди xoчaи xyд аст». Чунончи xoчaи y дap Xyдoи таоло осй мeшaвaд, y низ дap xoчaи xyд осй мeшaвaд. Ва чун ypo маломат кapдaнд, ки чapo ин Fyлoмpo нaмeфypyшй, гуфтй: «Ман мexoxaм, ки нафси xyдpo ба бадауии ин Fyлoм сapкyфтa дopaм» [24, с. 191-192].

Тeьдoди .n^rape аз кутуби иpфoнй мавчуд аст, ки мaвpиди истифода ва омузиши нависандагон Kapop гиpифтaaст. Длoкaмaндoн бapoи мyшoxидaи бeштapи шaвoxид ва матолиби xaмгyн ба кутуби зepин pyчyь намоянд: «Kaшфy-л-aсpop»-и Дбyлфaзли Майбудй (ч.5, с.445) - «Mисбoxy-л-xидoя ва мифтoxy-л-кифoя» (мисбox, 350); "Kaшфy-л-aсpop" (ч.2, с.357) -"Равзаи xyлд" (с.131); "Kaшфy-л-aсpop: (ч.2, с.62) - «Двpoдy-л-axбoб ва фусусу-л-одоб» (с.261); «Kитoбy-л-фyтyввaт»-и Дбyaбдyppaxмoни Суламй (ч.2, с.469) - "Hигopистoн" (с.180-181) «Илму-л-кулуб»-и Дбyтoлиби Маккй (с.158) - «Тapaбy-л-мaчoлис» (с.151); "Рисолаи Kyшaйpия" (с.50?) - «Mисбoxy-л-xидoя ва мифтoxy-л-кифoя» (с.358); «Тaxзибy-л-aсpop»-и Дбyсaиди Xapгyшй (с.40) - «Hигopистoн» (с. 192).

Дз ин пaжyxиш ва тaxлили мyxтaсap маьлум мeгapдaд, ки бapoи муайян намудани сapчaшмaи фикpии донишмандон pyчyь намудан ба кутуби тaфoсиp, фивду xaдис, табакоту тaьpиxнoмaxo, дoнишнoмaxoи axлoкй, кaшкyлxo ва oсopи иpфoнй xeлe судманд будааст.

Донишмандони aсpи XIV зимни таълифи oсopи axлoкй, бeшaк, ба кутуби фавкуззи^ тaвaччyx доштаанд, ки намуна ва шaвoxиди oвapдaшyдa ин фикppo собит мeсoзaнд. Бaьзe аз мао^з, ки дap боло ëд шуд, мaнбaьxoи эxтимoлй xaстaнд, чун як xикoят дap якчанд сapчaшмa ба чашм paсид, дap ин сypaт кyшидeм он мaьxaзepo интикоб нaмoeм, ки тaшoбexи матлаби мaвpиди бaxс дap вaчxи акмал бошад. Усули истифодаи муаллифон аз сapчaшмaxoи гошинжн бeштap ба ду гуна ба нaзap paсид:

а) Иктибоси мустаким - яьнe нависандагони фopсy точик дap oсopи xyд аз матолиби кутуби гош аз xyд x^oëry тaмсилoтpo айнан oвapдaaнд;

б) иктибоси мазмунй - матолиби кутуби axroKï ва иpфoниpo нависандагон Faйpимyстaким oвapдaaнд, ки дap ин сypaт, тащо мазмуни матолиб мyштapaк мeбoшaнд.

Дap oxиp бояд таькид нaмoeм, ки мaъpифaти сapчaшмaxoи фикpии донишмандон дap омузиши FOяxoи мyxими oсopи адабй, маьнишиносй, шинoxти тaxaввyли тaфaккypи бaдeй, шapxнигopй ва тaфсиpи мутун xeлe мyxим мeбoшaнд. Maxз ба ин васила мeтaвoн ба xapими aндeшaи сyxaнвapoн pox ëфт ва сyxaншинoсии тoчикpo мояи бeштap бaxшид.

АДАБИЁТ

1.Дбдyлбap, Юсуф ибни Дбдyллox. Бaxчaтy-л-мaчoлис ва унсу-л-мучолис. -Бeйpyт: Дopy-л-кyтyби-л-илмийa, 1981.

2.Aœapï, Дбyxилoл. Дeвoнy-л-мaoнй. -Бeйpyт: Дopy-л-Fapби-л-ислoмй, 2003.

3.Бoxapзй, Яxë. Aвpoдy-л-axбoб ва фусусу-л-одоб. ^expoffi Интишopoти дoнишгoxи Тexpoн, 1З8З.

4.Faззoлй, Дбyxoмид. Kимиëи саодат. -Тexpoн: Интишopoти илмй ва фapxaнгй, 1383, ибopaт аз ду чилд.

5.Faззoлй, Дбyxoмид. Мачмуаи paсoили Имом Faззoлй. -Бeйpyт: Дopy-л-фикp, 1416.

6^аззолй, Дбyxoмид. Тapчyмaи "Эxëy улуми-д-дин" / Бо кушиши Дусайни Xидeвчaм. ^expoffi Haшpи илмй ва фapxянгй, 1386, ибopaт аз чop чилд.

7.Зaмaxшapй, Maxмyд ибни Умap. Paбey-л-aбpop. -Бeйpyт, 1999.

8.Зоконй, Убайд. Kyллиëт / Ба кушиши Пapвизи Дтoбaкй. ^expoffi 1337.

9.Ибни Дбдypaббиx. Икдy-л-фapид. -Бeйpyт: Дopy-л-кyтyби-л-илмийa, 1404, ибopaт аз xamr чилд.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10. Ибни Мукаффаъ, Абдуллод. Тарчумаи "Калила ва Димна" / Тасдед ва тавзеди Мучтабо Минавй. -Тедрон, Амири кабир, 1383.

11. Ибни Ч,авзй, Абулфарач. Ахбору-з-зурроф ва-л-мутамочинин. -Бейрут: Дору-л-фикр, 1990.

12. Исфадонй, Абунуайм. Х,иляту-л-авлиё. -Кодира: Дору умми-л-куро ли-т-тибоати ва-н-нашр, иборат аз ёздад чилд.

13. Исфадонй, Рогиб. Мудозароту-л-удабо ва мудовароту-ш-шуарои ва-л-булаго. -Бейрут: Дору-л-Аркам, 1999.

14. Майбудй, Абулфазл. Кашфу-л-асрор. -Тедрон: Амири Кабир, 1371, иборат аз дад чилд.

15. Маккй, Абутолиб. Куту-л-кулуб. -Бейрут: Дору-л-кутуби-л-илмийа, 1996, иборат аз ду чилд.

16. Муози Розй, Ядё. Ч,аводиру-т-тасаввуф. -Кодира: Мактабату-л-одоб, 1423.

17. Самаркандй, Задирй. Синдбоднома / Тасдеди Мухаммадбокир Камолуддинй. -Тедрон: Мероси мактуб, 1381.

18. Самаркандй, Низомии Арузй. Чадор макола / Тадия ва тавзеди Фахриддин Насриддинов. - Хучанд: Ношир, 2015.

19. Суламй, Абуабдуррадмон. Мачмуаи осор. -Тедрон, 1369.

20. Тартушй, Абубакр. Сирочу-л-мулук. -Риёз, 1415.

21. Тудфа (дар ахлок ва сиёсат) / Ба кушиши Мудаммадтакии Донишпажуд. -Тедрон, 1341.

22. Усмонй, Абуалй. Тарчумаи "Рисолаи Кушайрия". -Тедрон: Нашри илмй ва фардангй, 1374.

23. Хофй, Мачд. Равзаи хулд / Ба кушиши Хусайни Хидевчам. -Тедрон: Заввор, 1345.

24. Хамадонй, Мир Сайид Алй. Захиратулмулук / Ба тасдед ва таълики Сайдмадмуд Анворй. -Табрез: Муассисаи таърих ва фарданги Эрон, 1358.

25. Хиравй, Мир Хусайнй. Тарабу-л-мачолис / Ба эдтимоми Алиризо Мучтадидзода. -Машдад: Донишгоди Машдад, 1352.

26. Хучвирй, Абулдасан. Кашфу-л-мадчуб. -Тедрон: Тадуро, 1375.

27. Чувайнй, Муинуддин. Нигористон / Тасдед ва тавзеди Нуъмончон Неъматов. -Хучанд, Ношир, 2017.

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИСТОКИ УЧЕНЫХ В НРАВСТВЕННОЙ ПРОЗЕ MV ВЕКА

В статье рассматривается вопрос истоков нравственно-этической прозы ХГУ века. Автор статьи приложил усилия в подробном исследовании темы, с приведением фактов и сведений, определивших основополагающие источники прозы указанного века. Автор подчеркивает, что важнейшими интеллектуальными источниками прозаиков ХУ века являются нравственные энциклопедии и мистическая литература. В заключении статьи автор приводит выводы по исследованию, проводит аналогию и нравственной прозы XIV века с предшествующими произведениями данной тематики и отмечает их характерные особенности.

Ключевые слова: нравственные произведения, прозаики, интеллектуальные истоки, XIV век, мистическая литература, аналогия.

INTELLECTUAL ORIGINS OF SCHOLARS IN MORAL PROSE REFERRING TO THE

XIV-TH CENTURY

The article dwells on the issue concerned with the origins of moral-ethical prose referring to the XIV-th century. The author of the article makes an endeavor to adduce information andfacts about the theme explored determining the basic sources of prose in that century. The author lays an emphasis upon the idea that the most important intellectual sources of prose-writers in the XIV-th century are considered to be as moral encyclopedias and mystical literature. In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion and adduces the analogues and moral poses of the XIV-th century with the previous literary productions of the relevant theme and asserts their main peculiarities, in general.

Key words: moral literary production, prose-writer, intellectual origins, the XIV-th century, mystical literature, analogue.

Сведения об авторе:

Нигматов Нумонджон Исломович, докторант (Phd) ХГУ им. академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), адрес: г. Худжанд, ул. Э. Шайдо, 115, ТЕЛ: (+992 92) 785-45-47, E-mail: numonjon 91@mail.ru About the author:

Nigmatov Nu^monjohn Islomovich, Doctor Phd of Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand) address: Khujand-city, E.S. Haydo street # 115. Tel: (+992 92) 785-45-47, E-mail: numonjon_91@mailru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.