Научная статья на тему 'ИНСТИТУЦИОНАЛ ИҚТИСОДИЁТДА ИНСОН МОДЕЛИ БАРКАМОЛЛИККА ИНТИЛИШНИНГ АСОСИ СИФАТИДА'

ИНСТИТУЦИОНАЛ ИҚТИСОДИЁТДА ИНСОН МОДЕЛИ БАРКАМОЛЛИККА ИНТИЛИШНИНГ АСОСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
94
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / билим / инсон тараққиёти индекси / ресурсларнинг чекланганлиги / мақсад / инсон модели / институционал иқтисодиёт. / образование / знания / индекс человеческого развития / ограниченные ресурсы / цель / модель человека / институциональная экономика.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Инсон иқтисодиётни асосий ҳаракатлантирувчи кучи, неъматларни яратувчиси ва истеъмолчисигина эмас, шу жараённинг барча босқичларида ягона қарор қабул қилувчи ва уни амалга оширувчи ҳамдир. Унинг оқилона қарор қабул қилишига нималар таъсир кўрсатади? Шу нуқтаи назардан қайси “инсон модели” ҳақиқатга яқинроқ? Мазкур мақолада ана шу долзарб саволга жавоб бериш мақсади қўйилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МОДЕЛЬ ЧЕЛОВЕКА В ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ КАК ОСНОВА СТРЕМЛЕНИЯ ЕГО К СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ

Человек является не только главной движущей силой экономики, создателем и потребителем благ, но и единственным принимающим решения и исполнителем на всех этапах этого процесса. Что влияет на принятие рационального решения? Какая «человеческая модель» в этом отношении ближе к реальности? Данная статья посвящена ответу этого актуального вопроса.

Текст научной работы на тему «ИНСТИТУЦИОНАЛ ИҚТИСОДИЁТДА ИНСОН МОДЕЛИ БАРКАМОЛЛИККА ИНТИЛИШНИНГ АСОСИ СИФАТИДА»

Тожибоева Дилором,

иктисод фанлари доктори, Тошкент молия институти "Иктисодиёт" кафедраси профессори

ИНСТИТУЦИОНАЛ ИЦИСОДИЁТДА ИНСОН МОДЕЛИ -БАРКАМОЛЛИККА ИНТИЛИШНИНГ АСОСИ СИФАТИДА

УУК: 371; 330 DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_9_2

ТОЖИБОЕВА Д. ИНСТИТУЦИОНАЛ ИЦТИСОДИЁТДА ИНСОН МОДЕЛИ БАРКАМОЛЛИККА ИНТИЛИШНИНГ АСОСИ СИФАТИДА

Инсон иктисодиётни асосий х,аракатлантирувчи кучи, неъматларни яратувчиси ва истеъ-молчисигина эмас, шу жараённинг барча боскичларида ягона карор кабул килувчи ва уни амалга оширувчи х,амдир. Унинг окилона карор кабул килишига нималар таъсир курсатади? Шу нуктаи назардан кайси "инсон модели" х,акикатга якинрок? Мазкур маколада ана шу дол-зарб саволга жавоб бериш максади куйилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим, билим, инсон тараккиёти индекси, ресурсларнинг чеклан-ганлиги, максад, инсон модели, институционал иктисодиёт.

ТОЖИБОЕВА Д. МОДЕЛЬ ЧЕЛОВЕКА В ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ КАК ОСНОВА СТРЕМЛЕНИЯ ЕГО К СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ

Человек является не только главной движущей силой экономики, создателем и потребителем благ, но и единственным принимающим решения и исполнителем на всех этапах этого процесса. Что влияет на принятие рационального решения? Какая «человеческая модель» в этом отношении ближе к реальности? Данная статья посвящена ответу этого актуального вопроса.

Ключевые слова и понятия: образование, знания, индекс человеческого развития, ограниченные ресурсы, цель, модель человека, институциональная экономика.

TОJIBОEVA D. THE MODEL OF HUMAN IN THE INSTITUTIONAL ECONOMY - AS THE BASIS FOR HIS DESIRE FOR IMPROVEMENT

Man is not only the main driving force of the economy, the creator and consumer of goods, but also the only decision maker and executor at all stages of this process. What influences rational decision making? Which «human model» is closer to reality in this respect? This article is devoted to the answer to this topical question.

Key words and concepts: education, knowledge, human development index, limited resources, goal, human model, institutional economics

Кириш.

Хозирги XXI ахборот асрига келиб, бир томондан, бутун дунёда таълимга эъти-бор борган сари кучайиб бормокда. Чунки, бугунги кунда энг куп талаб цилинадиган ва узини оцлайдиган сармоя "инсон капитали"га инвестиция эканлигини х,амма англаб етди. Иккинчи томондан, энг катта бойлик билим булиб, мамлакатнинг кела-жаги энг аввало мавжуд ресурслардан окилона фойдалана биладиган интеллектуал салох,иятли кадрларга бoFлик булиб колди. Ана шундай кадрлар тайёрлаш асосий уринга чикди. Шу билан бирга жамият ва х,ар бир инсон учун келажакдаги танлов ва ривожла-ниш йулини танлашга йуналтирувчи бир-бири билан боFлик сабаб ва омиллар таъсири нати-жасида:

биринчидан, фан-техниканинг ривож-ланиши, жамият тараккиёти борган сари мех,натнинг мураккаблашуви ва унинг сифа-тини х,ам оширишни талаб килиши ва бу жараён борган сари тезлашиб боришига;

иккинчидан, ахборотлар окимини борган сари ортиши, кашфиёт, ихтироларнинг, янги Fояларнинг реал х,аётга тезда татбик этилиши уз навбатида билимни тез эскиришига олиб келаяпти;

учинчидан, билим, куникма ва малака тез эскириши туфайли мех,нат хизмати бозори талабларига мослашиш кийинлашмокда, унинг асосий куникма ва малакаларга булган талаб даражасидан оркада колмокда. Хаттоки ракамлаштиришга ихтисослашган мутахассис-лар х,ам мунтазам равишда уз билимларини янгилаб, компетенцияларини мустах,камлаб туришга мажбур. Бунинг натижасида мута-хассис кадрларга булган талаб билан таклиф уртасида мувозанатнинг чукур бузилишига олиб келади1.

Хаёт тажрибаси курсатмокдаки, замон-нинг ана шу долзарб чакирикларига жавоб беришнинг бош йули - бу кадрлар тайёр-лашни замон талабларига мослаштиришдир. Бу них,оятда кийин вазифа. Сабаби: а) бу ерда вакт асосий роль уйнайди. Айнан кадрлар тайёрлашда бу муддат камида 11-12 йилни;

1 Тожибоева Д. Ракамли иктисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари. / Бизнес-Эксперт, 2020, №7(151). -Б. 3 - 6.

б) бир умр мех,нат хизмати бозори талабига мослашишни, яъни малакасини, компетен-циясини мунтазам ошириб боришни талаб килади. Натижада бу муаммони них,оятда долзарб килиб куймокда ва у фикримизча, инсон учун доимий йулдош булиб колади.

Муаммони урганилганлик даражаси. Инсон капиталига инвестиция назариясига асос солган Теодор Шульц 1979 йили, таникли олим Г. Беккер "Инсон капитали" фундамен-тал тадкикоти учун Нобель мукофоти олиш-ган. Инсон капиталини киёсий тах,лил килиш. асосида сифатли таълимнинг иктисодий сама-раси юкори булишини асослаб беришган2.

Таникли америкалик олим Питер Друкер уз тадкикотида ривожланган мамлакатларда илм-фан билан шугулланувчилар сони ХХ аср-нинг охирига келиб Америкада ишчи кучи-нинг 40 %ини ташкил этгани3, келажакда улар ортиб бориб, жамият интеллектуаллар жами-яти булиши, билим унинг асосий ресурси булиб, интеллектуал салох,иятли ходимлар ишчилар армиясининг асосий гурух,ига айла-нишини таъкидлайди4.

Билимлар, янги гипотезалар яратиш ва уларни амалиётга татбик этиш Fоясини илгари сурган таникли профессор Йохан Г. Виссема-нинг "Учинчи авлод университети" китобида университетларнинг учинчи авлодига утишга ундаган асосий омиллар, илмий тадкикотлар, тажриба-конструкторлик ишлари, ихтиролар натижаси ва уларни тижоратлаштириш маса-лалари кенг ёритилган5.

Д.Тожибоеванинг тадкикотида республи-камизда инновацион ривожланишни амалга оширишда салох,иятли кадрларнинг илмий тадкикот ва илмий педагогик фаолият билан

2 Shultz T. Human Capital in the International Encyclopedia of the Social Sciences. — N.Y., 1968, vol. 6; Беккер Г. Человеческое поведение: экономический подход. -М.: Издательский дом ГУ - ВШЭ, 2003. - 326 б.

3 Drucker, P.F. Management Challenges for the 21 st Century / P.F. Drucker. -Oxford: Elsevier,1999. - 205 p.

4 Друкер П.Ф. Задачи менежмента в XXI веке / П. Друкер. - M.: Вильямс, 2002. - 257 с.

5 Виссема Й.Г. (Yохаn G. Vissеmа). Университет третьего поколения. Пер. с англ. M.: "Олимп-Бизнес", 2016. - 422 с.

1-расм. Инсон тарак,к,иёти (камолоти) индекси курсаткичлари1.

Инсон

тара^иети (камолоти) нндекси

1. Таълим сифати ва ахолининг саводхонлик даражаси.

2. Кутилаётган умр узок,лиги.

3. Ахоли жон бошига яратилган миллий даромад,

4. Ижтимоий-ицтисодий нотенглик индекси.

5. Тендер нотенглиги индекси.

6. К,ашшок,лик даражаси индекси.

шугулланишига мотивациянинг таъсири ва бу борадаги муаммолар урганилган2.

Республикамиз тадкикотчилари томони-дан таълим тизимини тадкик этишга каратилган ишлар талайгина ва турли-туман. Лекин айнан таълим тизимини инсон модели нуктаи назари-дан ёндашиб урганилган тадкикот йук.

Мазкур тадкикотнинг асосий максади иктисодиётнинг билимлар иктисодиётига айла-ниши, бутун дунёда таълимга борган сари катта ахамият берилаётгани ва инсон моделига ёнда-шишда турли йуналишлар орасида институ-ционал йуналишнинг хакикатга якинлигини, окилона карор кабул килишда институционал иктисодиётни урганиш зарурлигини асослаш-дир.

Маълумки, таълим умумийликка, билим индивидуалликка эга. Таълимнинг сифати ва уни кай даражада ташкил этиш, шахснинг хар томонлама баркамолликка интилиши учун шароит яратиш давлат ва уни бошкарувига, билим олиш эса индивидуаллик билан боFлик булгани учун хар бир индивиднинг мотиваци-яси, уз устида узлуксиз мустакил ишлаши, билим олишга интилиши билан боFлик эканлиги у охир-окибат бутун жамиятнинг фаровонлиги, тараккиёт даражасини белгилашини, баркамол-

1 http://gtmarket.ru/ratings/ human-development-index-info асосда муаллиф томонидан тузилган.

2 Тожибоева Д. Институционал мухит яратиш - илмий фаолият ва инновацияга мотивацияни кучайтиришнинг асоси. / Илм-фан ва инновацион ривожланиш. 2021,

№4. -Б. 17-28.

ликка интилиш учун аввало хато, нотугри карор кабул килиши мумкин булган инсон сифатида уз устида мунтазам ишлаш заруриятини неоин-ституционал назарияга таянган холда назарий жихатдан асослаб берилган.

Тадцицот методлари. Тадкикотда куза-тиш, назарий ва мантикий талкин, статистик гурухлаш, таккослаш, тахлил килиш, синтезлаш, индукция, дедукция, илмий абстракция каби методлардан фойдаланилди.

Тадцицот натижалари ва та^лили. Дунё микёсида билимга, унинг натижасини курсатишга алохида диккат каратилаётганини Инсон тараккиёти (камолоти) индекси (Human Дevelopment Index) хисоблана бошлаганида хам куриш мумкин3. У жамиятда инсоннинг барка-моллигини таъминланишини ифодаловчи интеграл курсаткичдир (1-расм).

Куриниб турибдики, кутилаётган умр узоклиги хам, миллий даромад ва ЯИМ микдори хам охир окибат ахолининг таълим даражасига боFлик. Таълим сифати, ахолининг саводхонлиги, кутилаётган умр даражаси эса уз навбатида мамлакатда яратилган миллий даромад, ЯИМ хажми ва ахоли жон бошига туFри келадиган микдорига боFлик. Даст-лаб, мазкур йиFма индекс учта курсаткич буйича хисобланган булса, 2010 йилдан унга ижтимоий-иктисодий нотенглик, гендер нотен-

3 http://gtmarket.ru/ratings/ human-development-index-info.

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 13

ч_У

1-жадвал. Ривожланган ва Марказий Осиё мамлакатлари уртасида Инсон тарак,к,иёти (камолоти) индексининг узгариши (2010-2022 й.й.)1

Рейтинг Мамлакат ИТИ 2010 й. Рейтинг Мамлакат ИТИ 2020 й. Рейтинг Мамлакат ИТИ 2022 й.

Лидер мамлакатлар

1. Норвегия 0,938 1. Норвегия 0,957 1. Швейцария 0,962

2. Австралия 0,937 2. Ирландия 0,955 2. Норвегия 0,961

3 Янги Зеландия 0,907 2. Швейцария 0,955 3. Исландия 0,959

4. АКШ 0,902 4. Гонконг 0,949 4. Гонконг 0,952

5. Ирландия 0,895 4. Исландия 0,949 5. Австралия 0,951

6. Лихтенштейн 0,891 6. Германия 0,947 6. Дания 0,948

Марказий Осиё мамлакатлари

66 KозоFистон 0,714 51 KозоFистон 0, 825 56 KозоFИстон 0,811

87 Туркманистон 0,669 106 Узбекистан 0,720 101 Узбекистан 0,727

102 Узбекистан 0,617 111 Туркманистон 0, 715 91 Туркманистон 0,745

109 KирFизистон 0,598 120 KирFИЗИCTOH 0,697 118 KирFИЗИCTOH 0,692

112 Тожикистон 0,580 125 Тожикистон 0,668 122 Тожикистон 0,685

Энг охирги уринни олган мамлакат

162 Либерия 0, 300 189 Нигер 0, 394 189 Нигер 0,400

глиги индекси, куп улчовли кашшоклик дара-жаси индекси кушилди.

Тадкик этилган мамлакатлар 4 гурух,га булинади:

1. ИТИ энг юкори даражадаги мамлакатлар (0,9 дан юкори);

2. ИТИ юкори даражадаги мамлакатлар (0,8 дан 0,9 гача);

3. ИТИ уртача даражадаги мамлакатлар (0,5 дан 0,8 гача);

4. ИТИ паст даражадаги мамлакатлар (0,5 дан кам булган);

Жадвал маълумотларидан куриш мумкинки, ривожланган мамлакатлар орасида Инсон тараккиёти (камолоти) индекси буйича 6 та энг юкори урин олган мамлакатлар 2010-2022 йиллар давомида узгариб турган. Факат Норвегия бу гурух,ни тарк этмаган. Шунингдек, энг охирги уринни 2010 йили Либерия (0,300 балл) эгаллаган булса, 2020 йили Нигер ( 0,394 балл), 2022 йили Жанубий Судан (0,385 балл) олди. Гонконг (Хитой) 2020-2022 йилларда 4-уринга кутарилди.

Марказий Осиё (МО) мамлакатлари гурух,ига назар ташласак, K1озоFистон етак-чилик килмокда. Шу билан бирга 2010 йили 66-уринни эгаллаган булса, 2020 йили 51-уринга кутарилди, 2022 йили 56-уринга

1 https://www.un.org/ru/development/hdr/2010/ hdr_2010_indicators.pdf; https://gtmarket.ru/ratings/ human-development-index; Доклад о человеческом развитии. 2021/2022 Резюме. - https://hdr.undp.org > global-report-document асосида муаллиф томонидан тузилган

тушди Узбекистан Туркманистондан узиб, МО мамлакатлари орасида 2020 йили 2-уринни, жах,он микёсида 106-уринни, 2022 йили эса 101+уринни эгаллади. 2022 йили эса Тур-кманистон биздан узиб кетди. Тожикистонда индекс курсаткичлари баркарор усиб борган. KирFизистонда 2010 йилга нисбатан 2020 йили усгани х,олда 2022 йили, аксинча пасайган.

Жадвал маълумотларидан куйидаги мух,им хулосаларни чикариш мумкин:

1.. 2010 йилга нисбатан кейинги йилларда ИТИ буйича жах,он мамлакатлари камрови усган.

2. Барча мамлакатларда ИТИ индекси дара-жаси усган. 2010 йили энг охирги урин 0, 300 баллни ташкил этган булса, 2020 йили 0,394 баллга етган. 2022 йили индексга киритилмаган 2 мамлакат кушилган

3. Мамлакатларнинг эгаллаган мавкеилари сезиларли узгарган. Демак, барча мамлакатларда таълимга ах,амият бериш, мамлакатлар уртасида ракобатда муносиб урин эгал-лаш учун интилиш кучайиб бораётганини, иктисодиётда билим даражаси, инновация-ларни яратиш ва амалиётга татбик этиш асосий уринга чикаётганини курсатади.

Таълим тизими, кадрлар тайёрлашга бах,о берар эканмиз, албатта микдор ва сифат курсаткичлари мух,им. Хозирги кунда жахрнда, жумладан республикамизда х,ам таълим тизими энг динамик ривожланаётган сох,а х,исобланади. Чунки, таълимга ах,амият бермай, юкори дара-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

V__

1-жадвал. Олий таълим тизимида 2010-2022 йиллар давомида асосий мик,дор курсаткичларининг узгариши (ук,ув йили бошига, киши)1

Курсаткичлар 2010-2011 2015-2016 2020-2021 2021-2022 2021-2022 й.й. 2010-2011 й.й. га нисбатан, %

Олий таълим ташкилотлари сони 65 69 127 154 236,9

Олий таълим ташкилотлари талабаларининг битирувчилари сони 76379 66290 83905 103898 136,0

Олий таълим ташкилотлари талабалари сони 274520 264291 571512 808439 294,4

Олий таълим ташкилотлари-да профессор-укитувчилари сони 23021 24909 32070 37364 162,3

Бир профессор-ук,итувчига талабалар сони 11,9 10,6 17,8 21,6 181,5

жада ривожланган жамиятга хос, бозор тала-бларига мос кадрларни тайёрлай олмаймиз.

Республикамизда 2010-2022 йиллар давомида (1-жадвал) Олий таълим ташкилотлари сони деярли 2,4 мартага, талабалар сони деярли 3 мартага, укитувчилар сони 1,6 мартага, бир укитувчига туFри келадиган талабалар сони 8 мартага ортган. Шу билан бирга кейинги 5 йил ичида республикамизда фан докторларининг сони 1,6 мартадан, фан номзодларининг сони 1,4 мартага ортди. Илмий салохият 31 фоиздан 38 фоизга кутарилди.

Бу курсаткичлардан куйидагича хулоса чикариш мумкин:

1. Республикамизда таълим тизимини, жум-ладан олий таълим тизимини ривожланти-ришга, ривожланган мамлакатлар даражасига якинлаштиришга алохида диккат каратилаяпти. Хусусан, олий таълим даргохларининг сонини купайтириш (жумладан нодавлат таълим таш-килотларини хам) кундузги, кечки, сиртки таъ-лимни жорий килиш оркали ракобатни кучай-тириш, шаффофликни таъминлашга эътибор берилиб, тизимни ислох, килиш давом эттири-лаяпти. 2. Олий таълим камровн ортиб бора-япти. Бу уз навбатида ахолини нафакат мод-дий таъминоти, балки маънавий жихатдан хам усишига, сохадаги коррупцияни кескин равишда камайтиришга, ракобатбардошликни оширишга, микдор узгаришлари охир-окибат сифат узгаришларига олиб келади.

Маълумки, 2022 йил 28 январда Узбекистан Президентининг "2022 - 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси туFрисидa" ПФ-60 сонли Фармонига кура «Харакатлар стратегиясидан — Тараккиёт стратегияси сари» тамойилига асосан ишлаб

1 https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/investments асосида муаллиф томонидан тузилган.

чикилган еттита устувор йуналишдан ибо-рат 2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси кабул килинди2. Мазкур стратегияда 100 максад куйилган булиб, туртинчи йуналиш "Адолатли ижтимоий сиёсат юритиш, инсон капиталини ривожлантириш"га каратилган. Жумладан 2026 йилга кадар укув дастурлари ва дарсликларни илFор хорижий тажриба асосида тула кайта куриб чикиб, амалда жорий этиш. Олий таълим билан камров даражасини 50 фоизга етказиш ва таълим сифатини ошириш максадлари куйилган. Ракамлар уларни амалга ошириш имконини курсатади.

Шу билан бирга таълим сифати алохида ахамиятга эга. Тайёрланаётган мутахассис кад-рларнинг билими, куникмаси, малакасини нафакат микдор, балки сифат жихатдан хам кафолатланишини талаб этади. Таълимда унинг сифатига эришиш мураккаб, сабаби, жара-ённинг бир томонида янги билим, куникма ва малакаларни эгаллашга интилган талаба -иккинчи томонида фаннинг максад, вазифа-лари, мазмуни, янгиликларини уларга етказувчи профессор-укитувчи турадики, бу максадни амалга ошириш натижаси куп жихатдан хар икки томоннинг мотивациясига, хамкорлигига боFлик. Унинг кай даражада юкорилиги таъ-лимга куйилган инвестицияларнинг кайтимида акс этади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2-жадвал маълумотларида акс этган таъ-лимга сарфланган инвестициялар ва улар-нинг кайтими курсатиб турибдики, бу жихатдан Корея энг юкори натижага - харажатларга нисбатан 17 марта куп кайтимга эришган. Узбекистан эса ривожланган мамлакатларга

2 2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси. https://lex.uz/ docs/5841063

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

2-жадвал. Бир талабага тааллукли таълимнинг тулик, циклига инвестициялар ва кушилган киймат куринишида кайтиши1

Курсаткичлар Узбекистон Япония АК.Ш Корея

Талабанинг укув циклига давлат инвестициялари хажми, АКШ доллари 18 909 182 103 231 263 30 887

Ходим яратган кушимча кийматининг микдори, АКШ доллари 77 291 2 176 818 3 105 898 2 169 152

Кайтимнинг усиши, марта 4 12 13 17

Караганда анча оркада эканлиги, хозирча кайтим атиги 4 марта куплиги куриниб турибди. Бундай натижа биздан олий таълим тизими-даги камчиликларни тезрок бартараф килишни талаб килади.

Хозирда бутун дунёда, жумладан Узбекистонда хам юкори даражадаги ком-петентли мутахассислар етишмайди. Pricewaterhouse Coopers утказган суровномага кура, дунё микёсида рахбарлар фикрича хозирда куникма ва махоратнинг етишмас-лиги бизнес учун учта асосий хавфдан биридир. Лекин реал х,аёт тажрибаларидан, мантикий хулоса чикариб ва жамиятдаги барча муно-сабатлар, алокаларнинг боFликлигидан келиб чикиб, дунё микёсида, жумладан, Узбекистонда хам, баралла айтиш мумкин - бу етишмовчилик барча сохалар учун жиддий хавф туFдиради, айникса, бошкариш, тартибга солишнинг барча буFинларида. Чунки, уларнинг танлови нати-жаси факат узларига эмас, балки жамоага, колаверса бутун жамиятга таъсир курсатади. Барча даражадаги хукуматнинг амалий фаолия-тини куплаб давлат органлари: идоралар, агент-ликлар, муассасалар амалга ошириши, ман-сабдор шахслар - кабул килинган конунларни бажарилишини назорат килиш хукукига эга эканлиги алохида масъулият юклайди.

Масалага буюк иктисодчи Ж.М.Кейнс нуктаи назаридан карасак, дунёни сиёсатчи-лар ва иктисодчилар бошкарадилар2. Мухим сиёсий масалалар эса иктисодий масала ва муаммолардан келиб чикади. Демак, барча асосий муаммолар иктисодга бориб такалади. Бу уз навбатида иктисодиётни чукур урганиш, иктисодий конунларнинг амал килиши, хаётда уларга мослашиш йулларини топишга ундайди.

1 "Buyuk kelajak" ХННТ томонидан таклиф этилган лойиха: Узбекистон Республикасининг 2035 йилгача ривожланиш Стратегиясининг концепцияси. - Б. 347. https://kun.uz > 2019/05/18.

2 Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Избранное. Пер. с англ. — М.: Эксмо, 2007. — 960 с.

2. Ресурсларнинг чекланганлиги ва эхтиёжларнинг чексизлиги улардан тежамли, окилона фойдаланишни талаб килади. Шу билан бирга уларни асраб-авайлаб сарф-лаш ва унинг янги усулларини кашф килиш учун килинадиган харажатларни хам купайиб бориши бу муаммони янада долзарб килиб куймокда.

3. Бозор иктисодиётига ноаниклик йулдош. Ресурсларнинг чекланганлиги бизни хар кадамда танлашга мажбур килади. Канчалик хисоб-китоб килиб танлашга карамай, унда маълум даражада таваккалчилик ва хавф-хатар мавжуд. Шунинг учун хам танлаш бу - риск килишдир. Бу уз навбатида хавф-хатарни камай-тириш йулларини кидириш, иктисодиётда тан-глик, тушкунлик руй берса тезда ундан чикиш йулларини топиш, чора-тадбирлар куришга мажбур килади. Айникса иктисодиётнинг цик-лли ривожланиши бу масалага алохида диккат каратишни талаб килади. Буни юз берган ва бераётган жахон микёсидаги хамда айрим олинган мамлакатлардаги молиявий-иктисодий кризислар, танглик, тушкунликлар хам курсатиб турибди.

Инсон иктисодиётни асосий

Каракатлантирувчи кучи, шунинг учун кар кандай иктисодий узгаришлар, муносабат-лар жараёнининг марказида туради. Жамият тараккиётининг барча боскичларида камёб табиий ресурсларнинг тугаб бориши, уларни асраб-авайлаб сарфлаш учун килинадиган харажатларнинг хам купайиб бориши бу муаммони янада долзарб килиб куяди. Натижада, доимий диккат чекланган ресурслар ва имко-ниятлар шароитида яратилган неъматни, купайтириш учун рационал хужалик юри-тиш конунларини излашга каратилган. Бунда иктисодий тадкикотлар йуналиши, эътибор каратиладиган масалалар узгарган, лекин асосий максад узгармаган.

Жамият тараккиёти, хужалик юритиш шак-ллари ва иктисодий алокаларнинг кучайиши, мураккаблашуви билан ер юзидаги ахолининг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

купайиши бу муаммонинг долзарблигини янада оширди.

Иккинчи томондан, инсон неъмат-ларни яратувчиси ва истеъмолчисигина эмас, айнан ана шу жараённинг барча босцичларида ягона царор цабул цилувчи ва уни амалга оширувчидир. Шунинг учун х,ам XX асрдан бошлаб жамиятни ижтимоий ташкилий шаклига, «иктисодий одам (homo economicus)» нинг саъй-х,аракати, танлови, субъектив мотив-ларига алох,ида диккат каратиб, турли ёндашув-лар асосида илмий-назарий "инсон модели"да ифодалаш бошланди.

Хар цандай илмий модель уни харак-терловчи, тавсифловчи асосий парамет-рлар, курсаткичларни уз ичига олади. Инсон модели х,ам индивиднинг иктисодий фаоллиги мотивлари, максади ва унга эришиш учун унинг имкониятлари, энг аввало когнитив - билим, малака, мах,орат кабиларни камраб олади. Танловга омилларнинг икки гурухи таъсир курсатишига диццат царатилади: ресурслар-нинг чекланганлиги ва афзал куриш. Бирин-чиси объектив булса, иккинчиси - субъек-тив. Танлаш турли омилларни х,исобга олган х,олда бошкалардан афзал куриш натижасидир.

Иктисодиёт назарияси асосан инсоннинг иктисодий саъй-х,аракати, танловига, яъни турли моддий ва маънавий неъматлар яратиш, уларни таксимлаш, ишлатиш (истеъмол килиш) жара-ёнида узини кандай тутишига диккат каратади. Индивидуал, гурух,ий, умумжамият микёсида тах,лил этилади ва унинг асосида турли назария-лар, жумладан, талаб ва таклиф, ракобат, фойда, истеъмолчилар ва ишлаб чикарувчилар танлови ва бошка назариялар илгари сурилади.

Жараён "эхтиёжлар -мотивация - манфа-атлар - стимуллар - англаш - мацсад цуйиш - фаолият - натижа - истеъмол" тарзида юз беради. Инсон фаолияти мотивацияга асосла-нади. Мотивация - биологик жих,атдан инсоннинг ирсий ва тупланган тажрибаси асосида индивидуал ва гурух,ий равишда эх,тиёжларини кондиришга йуналтирилган, ундайдиган туЙFу. Мотив эса инсонни бирон-бир фаолият юри-тишга йуналтирувчи ички x1ис-туЙFу булиб, у эх,тиёж, хох,иш, кизикиш, интилиш булиши мум-кин.

Инсоннинг турли-туман даражадаги аклий ва жисмоний кобилияти, иродаси х,амда манфа-ати бир бутун булиб бирлашуви натижаси моти-

вация билан биргаликда уни х,аракатга солувчи куч булиб намоён булади. Демак, инсоннинг кандай карор кабул килиши бунда у уз манфа-атлари нуктаи назардан масалага кандай ёнда-шиши катта ах,амиятга эга.

Иктисодий назария манфаатлар билан боFлик х,ар кандай ижтимоий жараёнларга ойдинлик кирита олади. Ягона истисно, хаос (тартибсизлик)дан манфаатдорлик булиши мум-кин. Таникли иктисодчи П. Хейне таъкидлага-нидек, "Агар кишилик жамияти рационалликни кадрламай, антика, тасодифий, бефойда хатти-х,аракатларга устунлик берганларида иктисодий назария деярли узининг иктисодий муносабат-ларни узгариши туфайли кандай натижага эришиш мумкинлигини курсатиш кучидан айрил-ган булар эди. Мувофик равишда илмий тах-мин килиш кучи жамият х,аётининг пухта уйлаб карор кабул килинган сох,аларида юкори"1.

Инсон шахсининг хилма-хиллиги, унинг фаолияти мотивларининг турли-туманлиги иктисодий х,аётни илмий тах,лил килишда инсон моделидан фойдаланиш, яъни ижтимоий-иктисодий тизимда фаолият юритувчи инсон х,акида умумий тасаввурга эга булиш зарури-ятини келтириб чикаради. Демак инсоннинг кандай карор кабул килиши бунда у уз манфа-атлари нуктаи назаридан масалага кандай ёнда-шиши катта ах,амиятга эга.

Инсонни «моделлаштириш»нинг турли-туман йуналишларини шартли равишда уч гурух,га ажратиш мумкин. Улар уртасидаги фарк биринчидан, инсоннинг шахсий фазилатларини турли-туманлигидан, иккинчидан, абстракция-ланиш даражаси жих,атидан, учинчидан, киши-лар фаолияти амалга ошириладиган иктисодий, сиёсий, психологик мух,итни х,исобга олиниш жих,атидан аникланади.

Иктисодиётни назарий жих,атдан урганишда инсон модели классик назарияда устун дара-жада «homo economicus» - «уз манфаатларини кузловчи одам» сифатида каралса, неоклассик назарияда «homo economicus» «иктисодий фик-рловчи», рационал карор кабул килувчи одам сифатида курилади.

Институционал йуналиш вакиллари неоклассик мактабни биринчидан, бошланFич мето-

1 Heyne P. The Economic Way of Thinking, 5th ed., Chicago, Ill.: Science Research Assocoates, 1987. Хейне, П. Экономический образ мышления / Пер. с англ. Изд-е 2-е — М.: «Дело», 1992. -С. 443-444.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

дологиянинг торлиги, иктисодий механизмни амал килишида социологик, сиёсий, ижтимоий-психологик омилларни хисобга олинмаганини; иккинчидан, реал иктисодиётнинг мухим тар-кибий институционал хусусиятларини инкор килганлари учун танкид килишади1.

Неоинституционал назарияда билим, малака, ахборотлар етишмаслиги туфайли «норационал» - царорлар цабул цилиши мумкин булган инсон сифатида царалади. Ундан ташкари турли психологик, социологик, сиёсий омиллар, инсоннинг ижобий, салбий хислатларига эътибор берилади2. Демак, инсон тугри карор кабул килиши учун кандай касбни эгалламасин, кандай иш билан шугулланишидан катъий назар нотуFри карор кабул килиши мумкинлигини хисобга олиб, тинмай изланиши, уз устида мунтазам ишлаши зарур. Бу хислат айнан, таълим-тарбия олиш, укиш, урганиш жараёнида шаклланади.

Шундай килиб, неоинституционал нуктаи назардан "инсон модели"ни иктисодий, ижти-моий муносабатлар марказида турувчи, аник вазиятдан келиб чиккан х,олда иш куришга интилувчи, расмий ва норасмий институтлар, жамият маданияти, психологияси, мафкура-сини узида мужассамлаштирган, лекин билим, малака, ахборотлар, мабла^ вакт ва бошкалар етишмаслиги туфайли «норационал» карорлар кабул килиши мумкин булган инсон сифатида курилади. Шу билан бирга устун дара-жада диккат каратилган жихатларига кура катор йуналишларга булинади, лекин инсон-ларнинг расмий ва норасмий коидаларни яра-тиши, уларга амал килишда ноиктисодий омиллар, хусусан, маънавий ахлокий омилларга хам алохида диккат каратиш, жамият нисбатан мураккаб таркибга эгалиги, уларни мувозанатда ушлаб туриш учун давлатнинг иктисодий муно-сабатларга аралашуви талаб этилиши томон-лари умумий.

1 Тожибоева Д. Неоинституционализм, унинг замона-вий иктисодиёт назариясида тутган урни ва келажаги./

- Тошкент, Молия, №4, 2017. - Б. 63.

2 Автономов В.С. Модель человека в экономической науке. — СПб. : Экономическая школа, 1998. - 230 с.; Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. -М.: «Новости», 1992. - 302 с.;

Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирмы, рынки, «отношенческая контрактация».

- СПб, Лениздат, 1996. - 702 с.

Куриниб турибдики, инсон моделига институционал ёндашув бошка ёндашувларга нис-батан устунликларга эга. Классик, неоклассик йуналишларда инсон моделига факат иктисодий нуктаи назардан ёндашилади ва хаддан ташкари илмий абстракцияга зур берилади. Институционал ёндашувда иктисодий омиллар билан биргаликда расмий ва норасмий нормаларни, ноицтисодий омилларни ^исобга олмаслик нотугри царор цабул цилишга олиб келиши асослаб берилади.

Энг муцими, норационал карор кабул килмаслик учун инсон зарур билим, куникма, малакага, ахборотга эга булиши кераклиги курсатилади ва бунинг учун цар бир инсон уз устида тинмай, мунтазам ишлаши зарурлиги цакида хулоса чикаришига, мувофик равишда мотивация яратишга олиб келади.

Айнан юкоридаги 2-жадвалда акс этган мам-лакатимизда таълим самарасининг пастлигини бартараф килишнинг бош йули хам х,ар бир шахснинг уз устида тинмай ишлашига мотивация яратишдир.

Унинг яна бир му^им эътибор беради-ган жи^ати шундаки, институционал мак-таб вакилларининг маш^ур намоёндалари институционализмда у ёки бу назарияга, йуналишга асос солганлар.

Масалан, Т.Веблен институционализмга асос солган булса, Ж.Р.Коммонс, У.Митчел, Й.Шумпетер инновацион ривожланиш наза-риясига, А.Алчиан, Г.Демцес, Р.Коуз мулк хукуки назариясига асос солишган. Шуннигдек, Р.Коузни трансакцион харажатлар назарияси билан неоинституционал назариянинг асосчиси сифатида каралади. Норт институтлар ва улар-нинг узгариши, Ж. Акерлоф ва Ж. Стиглиц ахборотлар асимметрияси, Г.Беккер инсон капитали назариясига асос солишди. Ж.К.Гэлбрейт, Ф.Найт, К.Полани, К.Айрес ва бошкалар эски институционал карашларни кенг ёйилишига хизмат килишган булса, Ж.Бьюкенен, Г.Мюрдал, О.Уильямсон, Э.Остром, Р.Познер, Г. Саймон Ж.Стиглар, М.Олсон, Ф.Хайек, Ж.Хожсон ва бошкалар "Янги институционал" мактаби-нинг таникли намоёндалари сифатида машхур булишди. О.Харт, Б.Холмстрем контракт (шар-тнома)лар назариясини, Р.Талер инсон саъй-харакати, танловига, карор кабул килишига психологик (бихевиористик) омилларнинг таъ-сирини урганиш борасида назарияларга асос

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

coлишди, тaкoмиллaштиpишди. Шунинг учун х^м x1oзиpгa кeлиб нeoинcтитуциoнaл нaзa-pия иктиcoдиëт нaзapияcининг нуфузли oк1имлapидaн биpигa, икти^дий мaктaбигa aйлaниши, унинг кaтop вaкиллapининг гей-инги йиллapдa бoшкa йyнaлиш нaмoëндaлapигa KapaTa^Aa уcтун дapaжaдa Нoбeль мукoфoтигa ca3oBop 6УЛИШИ бeжиз эмac1.

K,arap pивoжлaнгaн мaмлaкaтлapдa oлий тaълимдa aнa шу йyнaлишлap чукуp ypгaнилиб, янги Foялap билaн бoйитилca, бoшкaлapидa нeoинcтиуциoнaл Ba энг янги инcтитуциoнaл нaзapияни ^Aa тутгaн x1oлдa инcтитуциoнaл иктиcoдиëт Уpгaнилмoкдa.

Шу нуктaи нaзapдaн кapacaк, "2022-2026 йиллapгa мyлжaллaнгaн Янги Узбeкиcтoннинг тapaккиëт cтpaтeгияcи"дa кУйилгaн иcтикбoлдa эpишиш мyлжaллaнгaн мaкcaдлapнинг бapчacи инcтитуциoнaл иктиcoдиëт билaн бoFликлигини кypaмиз.

Шунинг учун opKaAa кoлишни бapтapaф килиб, "кувиб eтиш"ни уддacидaн чикишнинг фикpимизчa, мух,им ЙУЛИ иктиcoдчи мутaхac-cиcлap тaйëpлaшдa нeoинcтиуциoнaл Ba энг янги инcтитуциoнaл нaзapияни, умумлaштиpгaн инcтитуциoнaл иктиcoдиëтни бapчa икти^дий йyнaлишлapдa чукуp ypгaнишни йyлгa КУЙИШ мaкcaдгa мувoфик, дeб билaмиз.

Xynoca.

1. Инcoн нeъмaтлapни яpaтувчиcи Ba иcтeъмoлчиcигинa эмac, aйнaн aнa шу жapa-ëннинг бapчa бocкичлapидa ягoнa кapop Kaбул килувчи Ba уни aмaлгa oшиpувчи э^н-лиги жaмиятни ижтимoий тaшкилий шaклигa, «иктишдий oдaм (homo economicus)» нинг caъй-x1apaкaти, тaнлoви, cубъeктив мoтивлa-pигa aлox1идa дик^т кapaтиш бoшлaнди Ba уни нaзapий жих^^н ифoдaлoвчи Инcoн мoдeллapини яpaтишгa эътибop кучaйди.

2. Taжpибa ^pca^M, инcтитуциo-нaл йyнaлиш вaкиллapи тaклиф этгaн "ин^н мoдeли" Ba унинг пapaмeтpлapи бoшкa йyнaлишлap мoдeлигa ниcбaтaн peaлликa якин, яъни нeoклaccик йyнaлиш вaкиллapи тaъкидлaгaнидeк инcoн paциoнaл ^pop кaбул Kилувчи эмac, бaлки, билим, кyникмa, мaлaкa, aхбopoт Ba бoшкaлap eтишмacлиги туфaйли

1 Toжибoeвa Д. Нeoинcтитуциoнaлизм, унинг зaмoнa-вий иктиcoдиëт нaзapияcидa тутгaн Уpни Ba кeлaжaги.| - Toшкeнт, Moлия, №4, 2017. -Б. 62-71.

нopaциoнaл кapop ^бул килиши мумкин бyлгaн шaхc.

3. Иншн фaoлиятидa фaннинг, билимнинг poли opтиб бopиши нaтижacидa тaйëpлaнaëт-ган мутaхaccиc кaдpлapгa улapнинг микдopи, тapкиби Ba cифaтигa бyлгaн тaлaблap тeз Узгapмoкдa. У aйникca, cифaт кypcaткичлapигa уcтунлик бepишни тaлaб килaди. Иншн тapaккиëти индeкcи Ba жaдвaл мaълумoтлapи бу бopaдaги эpишгaн ютуклapимиз билaн биpгa кaмчиликлapни кypcaтиб туpибди. Рecпубликaмиздa тaълим caмapaдopлиги pивoжлaнгaн мaмлaкaтлapгa ниcбaтaн пacт Ba унинг acocий caбaблapидaн биpи тaйëpлaëт-гaн кaдpлapимизнинг cифaти тaлaб дapaжa-cидa эмacлиги. Уни кyтapиш тaлaбaлapнинг Ba пpoфeccop-yкитувчилapнинг x1aмкopликдaги фaoлияти мoтивaцияcини кучaйтиpиш opкaли aмaлгa oшиpиш мумкин Ba бунинг учун ин^и-туциoнaл мух,итни янaдa тaкoмиллaштиpиш, мукaммaллaштиpиш зapуp.

4. Taълим cифaтини кyтapиш Ba зaмoн тaлaблapигa мoc мутaхaccиc кaдpлap тaй-ëpлaшгa нeoинcтитуциoнaл ëндaшувгa кypa инcoн paциoнaл ^pop кaбул килиши учун уз уcтидa мунтaзaм ишлaши укиши, Уpгaниши зapуp. Дeмaк, уз уcтидa муcтaкил ишлaшни мoтивaциягa, oдaтгa aйлaнти-pиш ^pa^ Moтивaция яpaтиш учун pac-мий Ba нopacмий инcтитутлapни тaлaбaлap тoмoнидaн чукуp ypгaниш, киëcий тax1лил килиш, тycик бyлaдигaн кoнун-кoидaлapини бapтapaф килиш, yзгapтиpиш Ba янгилa-pини ^бул килиш мacaлaлapигa эътибop бepишни ypгaтиш зapуp. Бу вaзифaни бaжa-pишдa Инcтитуциoнaл иктиcoдиëт мух,им poль yйнaй oлaди. Шунинг учун фи^и-мизчa, кaдpлap тaйëpлaшдa бapчa бaкaлaв-pиaт иктиcoдий йyнaлишлapидa yкув peжacи-нинг мaжбуpий фaнлap блoкигa "Инcтитуциo-нaл иктиcoдиëт" фaнини, мaгиcтpaтуpa мутa-хaccиcликлapидa «Нeoинcтитуциoнaл нaзapия Ba иктиcoдиëтнинг acocий муaммoлapи»ни Уpгaниш зapуp. Taлaбaлap Ba мaгиcтpлapни иктиcoдиëтни инcтитуциoнaл нуктaи нaзapдaн ëндaшилгaн илмий тaдкикoтлap oлиб бopишгa paFбaтлaнтиpиш лoзим.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I COВРЕMЕННOЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (11S)

с УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ "Ч 19 и

Манба ва адабиётлар:

1. Тожибоева Д. Ракамли иктисодиёт ва унинг таълим тизимига талаблари. / Бизнес-Эксперт, 2020, №7(151). - Б. 3 - 6.

2. Shultz T. Human Capital in the International Encyclopedia of the Social Sciences. — N.Y., 1968, vol. 6.

3. Беккер Г. Человеческое поведение: экономический подход. -М.: Издательский дом ГУ - ВШЭ, 2003. - 326 б.

4. Drucker, P.F. Management Challenges for the 21 st Century / P.F. Drucker. -Oxford: Elsevier,1999. - 205 p.

5. Друкер П.Ф. Задачи менежмента в XXI веке / П. Друкер. - M.: Вильямс, 2002. - 257

с.

6. Виссема Й.Г. (Yохаn G. Vissеmа). Университет третьего поколения. Пер. с англ. M.: "Олимп-Бизнес", 2016. - 422 с.

7. Тожибоева Д. Институционал мух,ит яратиш - илмий фаолият ва инновацияга мотивацияни кучайтиришнинг асоси. / Илм-фан ва инновацион ривожланиш. 2021, №4. -Б. 17-28.

8. http://gtmarket.ru/ratings/ human-development-index-info.

9. https://stat.uz/ru/ofitsialnaya-statistika/investments асосида муаллиф томонидан тузилган.

10. "Buyuk kelajak" ХННТ томонидан таклиф этилган лойих,а: Узбекистон Республи-касининг 2035 йилгача ривожланиш Стратегиясининг концепцияси. - Б. 347. https:// kun.uz > 2019/05/18.

11. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. Избранное. Пер. с англ. — М.: Эксмо, 2007. — 960 с.

12. Heyne P. The Economic Way of Thinking, 5th ed., Chicago, Ill.: Science Research Assocoates, 1987. Хейне, П. Экономический образ мышления / Пер. с англ. Изд-е 2-е — М.: «Дело», 1992. -704 с.

13. Тожибоева Д. Неоинституционализм, унинг замонавий иктисодиёт назариясида тутган урни ва келажаги./ - Тошкент, Молия, №4, 2017. - Б. 62-71.

14. Автономов В.С. Модель человека в экономической науке. — СПб. : Экономическая школа, 1998. - 230 с.

15. Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. -М.: «Новости», 1992. - 302 с.

16. Уильямсон О. Экономические институты капитализма. Фирмы, рынки, «отно-шенческая контрактация». - СПб, Лениздат, 1996. - 702 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.