Научная статья на тему 'ИНСОННИНГ САЛОМАТЛИККА МУНОСАБАТИНИНГ ИНДИВИДУАЛ ДИНАМИК ХУСУСИЯТЛАРИ МУАММОСИНИ ЭМПИРИК ЎРГАНИШ'

ИНСОННИНГ САЛОМАТЛИККА МУНОСАБАТИНИНГ ИНДИВИДУАЛ ДИНАМИК ХУСУСИЯТЛАРИ МУАММОСИНИ ЭМПИРИК ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
73
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саломатликка муносабат / индивидуал динамик хусусиятлар / ёш босқичлари / оилавий ҳаёт тажрибаси / гендер хусусиятлар / саломатликка муносабатдаги жинс / маълумот ва яшаш ҳудудига боғлиқ фарқланишлар. / отношение к здоровью / индивидуально-динамические особенности / возрастные этапы / опыт семейной жизни / гендерные особенности / различия в отношении к здоровью / связанные с полом / образованием и местом проживания.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Исакова Муъазам Тулкиновна

Мақолада инсоннинг саломатликка муносабатининг индивидуал динамик хусусиятлари бўйича муаллиф томонидан олиб борилган эмпирик ўрганиш натижалари келтирилган. Шунингдек муаллиф томонидан ўтказилган илмий тадқиқот натижалари асосида муаммога боғлиқ хулоса ва амалий таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЭМПИРИЧЕСКОЕ ИЗУЧЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ ИНДИВИДУАЛЬНОДИНАМИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ ОТНОШЕНИЙ ЧЕЛОВЕКА К ЗДОРОВЬЮ

В статье приводятся результаты эмпирического исследования, проведённого автором по изучению индивидуально-динамических особенностей отношения человека к здоровью. Вместе с тем, приведены выводы и практические рекомендации, сформулированные автором на основе результатов проведённого исследования.

Текст научной работы на тему «ИНСОННИНГ САЛОМАТЛИККА МУНОСАБАТИНИНГ ИНДИВИДУАЛ ДИНАМИК ХУСУСИЯТЛАРИ МУАММОСИНИ ЭМПИРИК ЎРГАНИШ»

Исакова Муъазам Тулкиновна,

ФарFона давлат университети доценти, психология фанлари номзоди

ИНСОННИНГСАЛОМАТЛИККА МУНОСАБАТИНИНГ ИНДИВИДУАЛ ДИНАМИК ХУСУСИЯТЛАРИ МУАММОСИ ВА УНИ ЭМПИРИК УРГАНИШ1

УУК: 159.9.072

ИСАКОВА М.Т. ИНСОННИНГ САЛОМАТЛИККА МУНОСАБАТИНИНГ ИНДИВИДУАЛ ДИНАМИК ХУСУСИЯТЛАРИ МУАММОСИНИ ЭМПИРИК УРГАНИШ

Маколада инсоннинг саломатликка муносабатининг индивидуал динамик хусусият-лари буйича муаллиф томонидан олиб борилган эмпирик урганиш натижалари келтирилган. Шунингдек муаллиф томонидан утказилган илмий тадкикот натижалари асосида муаммога боFлик хулоса ва амалий таклифлар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: саломатликка муносабат, индивидуал динамик хусусиятлар, ёш боскичлари, оилавий х,аёт тажрибаси, гендер хусусиятлар, саломатликка муносабатдаги жинс, маълумот ва яшаш х,удудига боFлик фаркланишлар.

ИСАКОВА М.Т. ЭМПИРИЧЕСКОЕ ИЗУЧЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ ИНДИВИДУАЛЬНО-ДИНАМИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ ОТНОШЕНИЙ ЧЕЛОВЕКА К ЗДОРОВЬЮ

В статье приводятся результаты эмпирического исследования, проведённого автором по изучению индивидуально-динамических особенностей отношения человека к здоровью. Вместе с тем, приведены выводы и практические рекомендации, сформулированные автором на основе результатов проведённого исследования.

Ключевые слова и понятия: отношение к здоровью, индивидуально-динамические особенности, возрастные этапы, опыт семейной жизни, гендерные особенности, различия в отношении к здоровью, связанные с полом, образованием и местом проживания.

ISAKOVA M.T. EMPIRICAL STUDY OF THE PROBLEM OF HUMANS INDIVIDUAL-DYNAMIC FEATURES RELATION TO HEALTH

The article presents the results of an empirical study conducted by the author of the individual-dynamic features of a person's attitude to health. As well, the conclusions and practical recommendations formulated by the author on the basis of the results of the study are presented.

Key words and concepts: attitude to health, individual-dynamic features, age stages, experience of family life, gender characteristics, differences in attitude to health related to gender, education and place of residence.

1 Мазкур макола Муаззам Тулкиновна Исакованинг "Замонавий таълим" журналининг 2021 йил 7-сонида чоп этил-ган "Инсоннинг саломатликка муносабати билан унинг индивидуал-динамик хусусиятларининг узаро боFликлиги муаммолари" номли маколасининг давомидир (Тахририят).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

Аввалги маколада муаллиф томонидан олиб борилган тадкикот мавзусининг дол-зарблиги ва зарурати, куйилган муаммонинг урганилганлик даражаси, тадкикот объекти, предмети туFрисида умумий маълумотлар баён этилган1.

Мазкур мавзунинг илмий янгилиги.

Инсоннинг уз саломатлигига булган муносаба-тининг шахс индивидуал-динамик хусусиятла-рини ифодаловчи етакчи ижтимоий-психологик омиллар, яъни когнитив, эмоционал, хулк-атвор, мотивацион-кадрият даражалари, психомотор, интеллект, коммуникатив сохаларда тадкик этилган ва уларнинг ёш, худуд, оилавий турмуш стажи ва жинс хусусиятларига кура таъ-сирининг фаркланиш жихатлари аникланган.

Мазкур мацола мавзуи буйича цулланилган усуллар. Инсоннинг саломат-ликка муносабатининг индивидуал динамик хусусиятлари муаммоси эмпирик урганиш максадида В.М.Русаловнинг "Индивиду-алликнинг расмий-динамик хусусиятлари суровномаси"дан фойдаланилди. Шунингдек, олинган натижаларнинг статистик ишончлилик даражаси Стьюдентнинг 1-мукаррарлик мезони билан тасдикланди, тегишли курсаткичларнинг алокадорлик даражалари Пирсоннинг корреляция формуласи оркали урганилди.

Инсоннинг саломатликка муносабатининг индивидуал динамик хусусиятлари эмпирик урганиш натижалари.

Бу йуналишдаги изланишда В.М.Русаловнинг "Индивидуалликнинг расмий-динамик хусусиятлари суровномаси"дан2 фойдаланилди. Мазкур суровномада респондентларнинг саломатликка муносабати туртта психологик компонент оркали бахолаш имкониятини берди: когнитив, эмоционал, хулкий ва мотивацион-кадриятли.

Суровноманинг бахолаш шкалалари буйича олинган натижалар респондентларнинг саломатликка муносабати уч жаб^ада бахолашга эришилди:

1. Ёш боскичлари буйича.

2. Оилавий тажрибалари буйича.

1 Исакова М.Т. Инсоннинг саломатликка муносабати билан унинг индивидуал-динамик хусусиятларининг узаро боFликлиги муаммолари. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2021 йил 7-сон, 42-48 бетлар.

2 Русалов В.М. Опросник формально-динамических свойств индивидуальности человека (ОФДСИ). - М.: ИП РАН, 2004. — 136 с.

3. Гендер хусусиятларига кура.

1. Ёш боскичлари буйича.

Биринчи холатда респондентларнинг саломатликка муносабати уларнинг ёш боскичлари буйича урганишга эришилди (1-жадвал).

Респондентларнинг 20 ёшдан то 60 ёшгача булган боскичлари буйича муносабатларининг уртача кийматлари барча бахолаш шкалалари буйича Стьюдент 1-мезонидан фойдаланилди. Эмпирик курсаткичларга кура синалувчилар-нинг барча боскичларида статистик жихатдан фарк килувчи холатлар жуда кам учради. Саломатликка муносабат 51-60 ёшли респондент-ларда кузатилди. Улар саломатликни когнитив шкалалари буйича муносабати инсоннинг соFликни саклаш сохасидаги онги ёки малакаси даражаси, асосий хавф омиллари ва хавфга карши билиш, фаол ва узок-умр куришда сало-матликнинг ролини тушунишда колган ёш боскичларидан статистик жихатдан тафовутла-нишини курсатди (64,33 ±8,60; 1=-3,169; р<0,01). Курсаткичлар 51-60 ёшлиларнинг саломатликка муносабатини фаркли куриниш олиши уларнинг саломатлик борасидаги билимлар даражаси хаётий тажрибаси, саломатлик буйича турли хил хаётий вазиятларни бошдан кечир-ганлиги ва ёш нуктаи назардан маълум касал-лик аломатларига дуч келганликлари сабабли булиши мумкин. Бу эса уларда хар бир инсон уз саломатлиги учун жавобгар ва масъул булиш керак деган когнитив тасаввурни шаклланишига олиб келган.

Респондентларнинг эмоционал шкаласи буйича саломатликка муносабатларида статистика буйича фарк кузатилди. Бу эса 20-30 ёшлиларда кузатилди. Уларнинг саломатликка муносабати етуклик ёшига хос булиб, саломатликка нисбатан хавотирнинг оптимал даражаси, саломатлик холатидан хузур олиш ва ундан бахраманд булиш кобилиятини акс эттирмокда. Бу ёш боскичида шахсларнинг саломатликка муносабатида эмоционал бахолаш устувор булади (107,73±12,54; 1=-3,248; р<0,01). Уларнинг организм кучга тулган, Fайрат-шижоат устувор, кадди-комати эса узи хохлаган куринишга эга. Касаллик аломатли деярли истисноли холатларда кузатилмаса, колган холларда энг оптимал даражага эга. Улар мав-жуд саломатлик имкониятлардан фойдаланишга хохиш сезадилар. Таажжубли томони шундаки, респондентларнинг бошка курсаткичлари ёш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

1-жадвал. Саломатликка муносабатни урганиш шкалаларининг респондентлар ёш боск,ичлари буйича курсаткичлари

Шкалалар Ёш Х а t

Когнитив 20 ёшгача 61,86 14,78 -0,547

20-30 ёшгача 64,00 13,77 0,365

31-40 ёшгача 59,93 10,90 0,372

41-50 ёшгача 60,06 12,15 -0,100

51-60 ёшгача 64,33 8,60 -3,169**

Эмоционал 20 ёшгача 87,60 17,98 -0,879

20-30 ёшгача 107,73 12,54 -3,248**

31-40 ёшгача 92,73 10,70 -1,346

41-50 ёшгача 96,06 19,73 -0,202

51-60 ёшгача 94,00 18,13 -0,206

Хулк,ий 20 ёшгача 74,46 14,09 0,662

20-30 ёшгача 75,60 17,28 1,184

31-40 ёшгача 75,13 9,38 -0,511

41-50 ёшгача 71,06 12,58 1,061

51-60 ёшгача 68,00 14,41 0,041

Мотивацион-кадриятли 20 ёшгача 120,80 14,86 -0,121

20-30 ёшгача 124,80 19,65 -0,547

31-40 ёшгача 117,26 11,56 0,365

41-50 ёшгача 120,53 14,30 0,372

51-60 ёшгача 121,40 16,26 -0,100

Изох,: ** р<0,01.

билан боFлик статистик ахамиятга эга булган муносабатлари кузатилмади.

Ушбу таажжубли холатларни мохиятини урганишда эмпирик курсаткичларнинг барча ёш боскичлари буйича корреляция тахлилини амалга оширдик. Чунки респондентлар-нинг саломатликка муносабатининг уртача курсаткичида кузатилмаган тафовутлари улар-нинг ёшига кура шкалалараро корреляция тахлилида аникланиши мумкин деган хуло-сага олиб келди. Бунинг учун хар бир ёшга хос саломатликка муносабат буйича корреляция тахлили амалга оширилди.

2. Оилавий тажрибалари буйича.

Тадкикотнинг навбатдаги боскичида респон-дентларнинг оилавий тажрибалар нуктаи назардан бахолашга каратилган. Бу эса навбатдаги эмпирик курсаткичлар тахлилида кузати-лади.

Респондентларнинг саломатликка муносабатининг оилавий тажрибаси буйича муносабат-ларининг уртача кийматида эса бахолаш шка-лалари орасидаги тафовутлар кам кузатилди (2-жадвал).

Респондентларнинг ёшга кура курсаткичлари тахлилида етуклик ёшини бошдан кечираёт-ган саломатликка муносабатни амалий хатти-

харакат ва хулк-атвор натижаси тарзда ёнда-шиш оркали эришиш мумкин деган хулосага келганликлари кайд килинган эди. Респондентларнинг оилавий тажрибаларига кура муноса-батларида хам яна бир бора тасдикланмокда. 21-30 йиллик оилавий тажрибага эга шахслар-нинг саломатликка хулк-атвор ва кундалик фао-лиятнинг ажралмаси амалий кисми сифатида караш устуворлик килмокда. Саломатликни факат амалий хатти-харакатлар хисобида таъ-минлаш мумкин деган хулосани бермокда. Ёки "хаёт -бу харакат" деган наклга амал килиш уларнинг асосий Fоясига айланган. Оилавий тажрибасига кура тафовутларнинг кузатилма-ганлиги ушбу социал мезон буйича респондентларнинг эмпирик курсаткичларини корреляция тахлилига зарурат тугдирди.

3. Гендер хусусиятларига кура.

Эркак ва аёл респондентларнинг индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка муносабатлари навбатдаги тахлил предмети-дир.

Эркак респондентларнинг натижала-рида куйидаги корреляция коэффициентлари аникланди.

Эркакларнинг психомотор сохасидаги пла-стикликка хос бир жисмоний мехнатдан иккин-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

Изох: ** р<0,01.

3-жадвал. Шахслар индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка к,адрият сифатида муносабат (эркаклар орасида)

2-жадвал. Саломатликка муносабатни урганиш шкалаларининг респондентларнинг оилавий тажрибасига кура курсаткичлари

Шкалалар Оила тажрибаси Х а t

10 йилгача 61,52 11,63 1,008

Когнитив 11-20 йилгача 59,80 16,24 1,272

21- 30 йилгача 60,76 10,19 1,355

10 йилгача 93,52 15,65 0,242

Эмоционал 11-20 йилгача 96,15 20,61 -0,298

21- 30 йилгача 96,72 15,022 -0,378

10 йилгача 71,38 17,09 1,529

Хулкий 11-20 йилгача 76,10 17,33 0,169

21- 30 йилгача 66,30 13,84 3,909**

10 йилгача 120,09 11,71 0,629

Мотивацион 11-20 йилгача 121,70 20,03 1,008

21- 30 йилгача 120,10 13,59 1,272

Сохалар Шкалалар Саломатликка муносабат

Когнитив Эмоционал Хулкий Мотивацион-кадриятли

Психомотор соха Эрглик (МЭР) -0,064 -0,090 -0,044 -0,109

Пластиклик (МП) 0,205* 0,020 0,205* 0,191*

Тезлик (МТ) 0,063 0,065 0,208* 0,042

Эмоционаллик (МЭ) -0,055 0,049 0,155 -0,013

Интеллект сохаси Эрглик (МЭР) 0,148 0,008 0,105 -0,022

Пластиклик (МП) -0,036 0,004 -0,040 -0,116

Тезлик (МТ) 0,063 0,127 0,129 0,017

Эмоционаллик (МЭ) -0,075 0,015 0,036 -0,099

Коммуникатив соха Эрглик (МЭР) 0,032 -0,043 0,137 -0,060

Пластиклик (МП) -0,107 0,061 0,109 -0,045

Тезлик (МТ) -0,136 -0,069 -0,090 -0,107

Эмоционаллик (МЭ) -0,018 -0,083 -0,061 -0,108

Изох: * р<0,05; ** р<0,01.

МЭР - Моторика сохасидаги эрглик

МП - Моторика сохасидаги пластиклик

МТ - Моторика сохасидаги тезлик

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

МЭ - Моторика сохасидаги эмоционаллик

чисига осон куча олиш ва фаоллик, хар хил жисмоний мехнатни бажаришга юк,ори тайёр-гарлик хусусиятлари туфайли саломатлик учун зарур билимларни узлаштиришга хам сусткаш-ликка йул куймас эканлар (г=0,205; р<0,05), саломатликни амалий жихатдан таъминлашга хайрихох (г=0,205; р<0,05)лик хос ва саломат-ликлари доимо уларнинг диккат марказидаги масала сифатида урин олган (г=0,191; р<0,05) (3-жадвал).

Эркаклар психомотор сохасидаги тезликка хос хар хил харакат фаоллигида психомотор хулк-атвори юкори темпга эгаликлари хисобида саломатликни таъминлашга йуналтирилган жисмоний машклар ва саломатлик тадбир-

лари улар учун мухим фаолият турига айланган (г=0,191; р<0,05).

Аёл респондентларнинг саломатликка муно-сабати ва индивидуал-динамик хусусиятлари орасидаги корреляцион боFликлик эса узгача (4-жадвал).

Аёллар интеллект сохасидаги эргликни ифодаловчи интеллектуал имкониятлари-нинг юкорилиги, таълим олишга кобилияти юкорилиги, аклий зурикишларни талаб этувчи фаолиятга доимо интилишлари ва тез фик-рлашлари хисобида саломатликни амалий жихатдан хулк-атворларига мослаштиришга интилмокдалар (г=0,295; р<0,01).

Шунингдек респондентларнинг маълумотлик курсаткичлари асосида саломатлик билан инди-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

Изох,: * р<0,05; ** р<0,01.

5-жадвал. Шахслар индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка к,адрият сифатида муносабат (олий маълумотли)

4-жадвал. Шахслар индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка ^адрият сифатида муносабат (аёллар орасида)

Сохалар Шкалалар Саломатликка муносабат

Когнитив Эмоционал Х,улк,ий Мотивацион-кадриятли

Психомотор соха Эрглик (МЭР) -0,007 0,050 0,030 0,076

Пластиклик (МП) -0,171 0,028 -0,109 0,055

Тезлик (МТ) -0,010 -0,063 0,109 -0,061

Эмоционаллик (МЭ) 0,116 0,072 0,163 -0,135

Интеллект сохаси Эрглик (МЭР) 0,141 0,023 0,295** -0,026

Пластиклик (МП) 0,090 -0,022 0,069 0,161

Тезлик (МТ) 0,012 0,002 0,003 -0,028

Эмоционаллик (МЭ) -0,005 -0,013 0,032 -0,045

Коммуникатив соха Эрглик (МЭР) 0,065 -0,021 0,130 0,117

Пластиклик (МП) 0,145 0,047 0,151 -0,125

Тезлик (МТ) 0,123 0,081 0,135 -0,054

Эмоционаллик (МЭ) 0,107 -0,017 0,114 -0,036

Сохалар Шкалалар Саломатликка муносабат

Когнитив Эмоционал Х,улк,ий Мотивацион-кадриятли

Психомотор соха Эрглик (МЭР) 0,079 0,125 -0,254* 0,145

Пластиклик (МП) -0,019 -0,025 0,137 -0,007

Тезлик (МТ) -0,077 -0,134 0,005 0,031

Эмоционаллик (МЭ) -0,047 -0,149 0,057 0,005

Интеллект сохаси Эрглик (МЭР) 0,108 -0,092 0,165 0,068

Пластиклик (МП) -0,021 -0,077 0,051 0,021

Тезлик (МТ) -0,067 -0,043 -0,048 0,040

Эмоционаллик (МЭ) -0,152 -0,042 0,072 -0,124

Коммуникатив соха Эрглик (МЭР) 0,009 0,085 0,116 0,236*

Пластиклик (МП) 0,010 -0,059 0,147 0,146

Тезлик (МТ) 0,113 -0,200 0,114 0,025

Эмоционаллик (МЭ) -0,088 -0,149 0,094 -0,126

Изох: * р<0,05; ** р<0,01.

видуал-динамик хусусиятлари уртасидаги кор-реляцион боFл иклик урганилди.

Эмпирик курсаткичларга кура олий маълумотли респондентларда психомотор соханинг эрглик шкаласи билан боFлик психомотор фао-лият сохаси тор, мускул тонуси паст, жисмоний зурикишни хохламайдиган, фаолиятга кизикиши суст ва мехнат килишдан кочадиганларда сало-матликни амалий жихатдан таъминлаш пасайиб кетар экан (г=-0,254; р<0,05). Аммо, уларда ком-муникатив сохадаги эрглик туфайли мулокотга булган эхтиёжи юкори, танишлари доираси кенг, муносабатга осон киришадиган ва етакчи-ликка мойиллари орасида саломатлик кадрият сифатида шаклланган (г=-0,236; р<0,05) (5-жад-вал).

Урта маълумотли респондентларда эса индивидуал-динамик хусусиятлари билан сало-

матликка муносабатда алохида кирралар аникланди. Ушбу тоифа респондентлар психомотор сохасидаги фаолликлари хисобидан саломатлик борасида билимлар ва куникмалар (г=-0,177; р<0,05) хам саломатликни таъмин-лашга амалий жихатдан ёндашар эканлар (г=-0,174; р<0,05) (6-жадвал).

Респондентлар интеллект сохасидаги эргликка хос - интеллектуал имкониятлари юкори ва аклий зурикишларни талаб этувчи фаолиятга доимо интилиш, тез фикрлашлари (г=-0,228; р<0,01) ва тезликка хос хусусиятлари-аклий жараёнларни фаол бажариш хисобидан (г=-0,188; р<0,05) саломатликни амалий жихатдан таъминлашга эришмокдалар. Бундан куринадики, маълумотлилик даражаси кандай даражада булишидан катъий назар инсон сало-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

Изох: * р<0,05; ** р<0,01.

7-жадвал. Шахслар индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка к,адрият сифатида муносабат (шах,арларда яшовчилар)

6-жадвал. Шахслар индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка ^адрият сифатида муносабат (урта маълумотли)

Сохалар Шкалалар Саломатликка муносабат

Когнитив Эмоционал Хулкий Мотивацион-кадриятли

Психомотор соха Эрглик (МЭР) 0,045 0,161 -0,007 0,032

Пластиклик (МП) -0,083 -0,108 -0,056 -0,023

Тезлик (МТ) 0,177* 0,080 0,174* 0,084

Эмоционаллик (МЭ) 0,100 0,115 -0,013 0,108

Интеллект сохаси Эрглик (МЭР) 0,077 0,071 0,228** 0,077

Пластиклик (МП) 0,094 0,019 0,188* -0,102

Тезлик (МТ) 0,095 0,008 0,064 -0,054

Эмоционаллик (МЭ) -0,102 -0,012 0,004 -0,011

Коммуникатив соха Эрглик (МЭР) 0,076 -0,058 0,079 -0,048

Пластиклик (МП) -0,022 0,004 0,056 -0,020

Тезлик (МТ) -0,024 -0,001 0,050 -0,054

Эмоционаллик (МЭ) -0,018 -0,031 0,150 -0,009

Сохалар Шкалалар Саломатликка муносабат

Когнитив Эмоционал Хулкий Мотивацион-кадриятли

Психомотор соха Эрглик (МЭР) 0,010 -0,109 0,130 -0,129

Пластиклик (МП) -0,021 -0,067 -0,077 -0,002

Тезлик (МТ) -0,182 -0,114 -0,123 -0,079

Эмоционаллик (МЭ) -0,035 -0,001 -0,028 -0,146

Интеллект сохаси Эрглик (МЭР) 0,010 0,021 -0,027 -0,061

Пластиклик (МП) -0,180 -0,208 0,010 -0,194

Тезлик (МТ) 0,037 -0,051 0,088 -0,069

Эмоционаллик (МЭ) 0,151 -0,088 -0,103 -0,102

Коммуникатив соха Эрглик (МЭР) -0,156 -0,186 -0,088 -0,169

Пластиклик (МП) -0,111 -0,173 0,092 -0,098

Тезлик (МТ) -0,263* -0,270* 0,103 -0,232

Эмоционаллик (МЭ) -0,102 -0,169 0,064 -0,055

Изох: * р<0,05; ** р<0,01.

матликка нисбатан узининг муносабатини шак-ллантирган булар экан.

Респондентларнинг яшаш худудларига кура саломатликка муносабатлари ва индивидуал-динамик хусусиятлари куйидаги куриниш олди.

Шацарлик респондентларнинг индивидуал-динамик хусусиятлари билан саломатликлари уртасидаги муносабатда иккита салбий корреляция аникланди (7-жадвал).

Коммуникатив сохадаги тезликка хос хусусиятлардаги фикрларни баён этиш-даги кийинчилик, нуктдаги тормозланишлар ва узлари учун зарур маълумотларни сурай олмасликлари окибатида саломатлик учун зарур билимлардан бахраманд була олмаслик (r=-0,263; р<0,05) ва саломатликка нисбатан

бефаркликка (r=-0,270; р<0,05) сабаб булмокда экан.

Кишло^да яшовчи респондентларнинг саломатликка муносабатларини шакллантиришда индивидуал-динамик хусусиятларининг психомотор сохасидаги эрглик (r=0,198; р<0,05), пластиклик (r=0,244; р<0,01), эмоционаллик (r=0,188; р<0,05); интеллект сохасидаги пластиклик (r=0,346; р<0,01), тезлик (r=0,188; р<0,05) саломатликка кадрият сифатида карашларни таъминлаган булса. Коммуникатив сохадаги эрглик (r=-0,316; р<0,01), пластиклик (r=-0,249; р<0,01) ва тезлик (r=-0,229; р<0,01)даги сустли-клар хисобига саломатликнинг юкори ахамияти, саломатликни саклаш ва мустахкамлаш моти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

8-жадвал. Шахслар индивидуал динамик хусусиятлари билан саломатликка к,адрият сифатида муносабат (к,ишлок,ларда яшовчилар)

Сохалар Шкалалар Саломатликка муносабат

Когнитив Эмоционал Хулкий Мотивацион-кадриятли

Психомотор соха Эрглик (МЭР) -0,026 0,043 0,085 0,198*

Пластиклик (МП) 0,150 0,040 0,153 0,244**

Тезлик (МТ) -0,044 -0,063 -0,038 0,097

Эмоционаллик (МЭ) -0,028 -0,149 0,053 0,188*

Интеллект сохаси Эрглик (МЭР) 0,028 -0,026 0,037 0,121

Пластиклик (МП) -0,024 -0,167* 0,084 0,346**

Тезлик (МТ) 0,070 0,008 0,100 0,188*

Эмоционаллик (МЭ) 0,072 -0,026 0,172* 0,103

Коммуникатив соха Эрглик (МЭР) -0,062 -0,025 -0,101 -0,316**

Пластиклик (МП) -0,090 -0,040 -0,067 -0,249**

Тезлик (МТ) -0,097 -0,064 -0,132 -0,229**

Эмоционаллик (МЭ) 0,349** 0,529** 0,453** -0,007

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Изох: * р<0,05; ** р<0,01.

вациясининг шаклланишида пасайиш юз бермокда экан (8-жадвал).

Интеллект сохасидаги пластикликка хос тафаккурининг ёпишкрк,, муаммолар ечишга стереотипли ёндашуви окибатида саломатликка эътиборсизлик билан ёндашмокдалар (г=--0,167; р<0,05).

Кишлоклик респондентлар коммуникатив сохадаги эмоционалликни - аклий мехнатда кутилаётган ва реал натижалар уртасидаги тафовутларга нисбатан ута сезгир хамда уни кучли эмоционал кечинмалар оркали бош-дан кечиришларини устириш хисобида саломатликка нисбатан билимларни шаклланти-ришлари (г=0,349; р<0,01), доимо саломатликка Fамхурлик курсатишлари (г=-0,529; р<0,01) ва хулк-авторнинг (г=-0,453; р<0,05) ажралмас кисми сифатида ёндашишларини таъминламокдалар.

Хулосалар.

1. Хозирги глобаллашув жараёни ва пандемия шароитида инсон рухий сало-матлиги долзарб муаммолардан бирига айла-ниб бораётган бир пайтда кишиларда рухий баркарорликни таъминлаш борасида хаётий кадриятлар ва йуналишларни таркиб топти-ришга алохида эътибор каратилиши максадга мувофик хисобланади.

2. Хар бир ёш даври боскичидаги респон-дентларнинг саломатликка муносабатининг ички конунияти мавжуд. Бу эса уларнинг саломатликка муносабатига нисбатан когнитив, эмоционал, хулкий ва мотивация-кадриятли муно-

сабатларида акс этади. Ёш боскичлари етуклик-нинг дастлабки боскичида саломатликка нисбатан хулкий ва эмоционал муносабатлар усту-вордир. Инсон ёш даврининг етуклик урта боскичларида саломатликка нисбатан когнитив, эмоционал, хулкий ва кадриятли муносабатлар етакчи эканлиги кузатилади.

3. Респондентларнинг саломатликка муно-сабатида индивидуал-динамик хусусиятларнинг интеллект сохасидаги тезликнинг усиши интеллектуал фаолиятда аклий операцияларни бажа-риш тезлигининг юкори булиши туфайли сало-матлик туFрисидаги энг зарур маълумотларни узлаштириши ва саломатликни таъминлашга хизмат килувчи куникмаларнинг шаклланишини таъминлашга хизмат килиши (г=0,509; р<0,05) ва саломатлик хакида Fамхурлик килиши, ундан бахра олишига сабаб булмокда (г=0,456; р<0,05).

4. Эркакларнинг психомотор сохасидаги пластикликка хос бир жисмоний мехнатдан иккинчисига осон куча олиши ва фаоллик, хар хил жисмоний мехнатни бажаришга юкори тай-ёргарлик хусусиятлари саломатлик учун зарур билимларни узлаштиришда сусткашликка йул куймасликларини ифодалаган (г=0205; р<0,05), саломатликни амалий жихатдан таъминлашга хайрихох (г=0,205; р<0,05)ликларининг юкорилиги уз саломатликлари доимо уларнинг диккат марказидаги масала сифатида урин олишига сабаб булар экан (г=0,191; р<0,05).

5. Аёлларда интеллект сохасидаги эргликни ифодаловчи интеллектуал имко-ниятлари ва таълим олишга кобилиятининг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

юк,орилиги, ак,лий зурик,ишларни талаб этувчи фаолиятга доимо интилувчанлиги ва тез фик-рлашлари саломатликни амалий жих,атдан хулк,-атворларига мослаштиришга интилишлари юк,орилигига олиб келади (r=0,295; р<0,01).

Тавсиялар.

1. Рух,ий саломатликни таъминлаш омил-лари сифатида кундалик мулок,от, муомала х,амда у билан боFлик1 келиб чик,иши мум-кин булган муаммолар ва уларнинг ечим-лари, шахсий муносабат, алок,аларнинг мурак-каблиги, чалкашлиги, инсон идрокига дахл-дор стереотиплар ва субъектив фикр, дунёк,арашнинг мулок,отга таъсири масала-лари доимий равишда ота-оналар, педагоглар, тегишли масъул ва мутасадди шахслар дик,к,ат-эътибори марказида булиши мак,садга мувофик, х,исобланади.

2. Хаётнинг х,амма даврларда х,ам киши уз соFлиFига узи масъул булганидек, айник,са, бугунги кунда инсон рух,ий саломатлигига, уни барк,арорлигига узи масъуллиги асосий масала-лардан бири булиши мак,садга мувофик,.

3. Етарли дам олиш, яхши х,иссий ва рух,ий соFликка эга булиш учун танага Fамхурлик килиш мух,имдир. Киши узини яхши х,ис к,илиши учун узлигини ва уз танасини хурмат к,илиши шарт. Яхши ва сифатли овк,атланиш зарур.

4. Жисмоний машк,лар стрессни енгил-лаштиришга ва кайфиятни кутаришга ёрдам беради. Машк,лар стресс, ташвиш ва депресси-яга кучли антидоридир. Кундалик ишлар тар-кибига жисмоний фаолиятни киритиш учун энг кичик имкониятларни топиш зарур. К,уёш нурида тобланиш, парх,ез, жисмоний машк,лар, узига ишонч, дам олиш фойдадан х,оли эмасли-гини унутмаслик шарт.

5. Рух,ий ва х,иссий саломатлигини яхши-лаш, сак,лаб к,олиш ва рух,ий ва х,иссий саломатлигини мустах,камлаш, инсон уз эх,тиёжларига ва x1ис-туЙFуларига эътиборини к,аратиши жуда мух,им. Стресс ва салбий x1ис-туЙFулар йиFилиб колишига йул куймаслик зарур. Агар инсон узига яхшигина Fамхурлик к,илса, баъзан х,аёт солиши мумкин булган к,ийинчиликларни енгиши осонрок, булинади.

Адабиётлар руйхати:

1. Березовская Р.А., Опросник «Отношение к здоровью» [Электронный ресурс] / Р.А. Березовская // Файловый архив для студентов «Stydfiles». - Режим доступа: http:// www.studfiles.ru

2. Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, в которые играют в игры (Психология человеческих взаимоотношений). - М.: "Прогресс", 1992. - 400 с.

3. Ибодуллаев З. Асаб ва рух,ият. - Т.: "Замин Нашр", 2018. - 233. б.

4. Исакова М.Т. Инсоннинг саломатликка муносабати билан унинг индивидуал-динамик хусусиятларининг узаро боFлик1лиги муаммолари. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали, 2021 йил 7-сон, 42-48 бетлар.

5. Каримова В.М. Саломатлик психологияси: ёхуд соFлом булиш учун рухиятни бошк,ариш сирлари. - Т.: "Янги аср авлоди", 2005.-70 б.

6. Русалов В.М. Опросник формально-динамических свойств индивидуальности человека (ОФДСИ). - М.: ИП РАН, 2004. — 136 с.

7. Сборник научных трудов по материалам III Всероссийской научно-практической конференции «Психологическое здоровье личности: теория и практика» 20 -21 октября. Ставрополь. 2016. 201-207 с.

8. Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности. - М.: "Республика", 1994. -447 с.

9. Шарипова Д.Д., Мусурманова А., Таирова М. Формирование здорового образа жизни. - Т.: УзГИФК, 2005. 180 с.

10. Segrin, C (1998). Disrupted interpersonal relationships and mental hyealth problems./https://psycnet.apa.org/record/1998-08064-011

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 8 (105)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.