Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА САНОГЕН ТАФАККУРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА САНОГЕН ТАФАККУРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
308
128
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бўлажак ўқитувчи / ўспиринлик даври / саноген тафаккур / патоген тафаккур / саноген рефлексия / мотив / мотивация / когнитив соҳа. / будущий учитель / отрочество / саногенное мышление / патогенное мышление / саногенная рефлексия / мотив / мотивация / познавательная сфера.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Исмаилов Муродулла Кахрамонович

Ушбу мақолада муаллиф томонидан бўлажак ўқитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш муаммосининг долзарблиги асосланган, саноген ва патоген тафаккур тушунчаларининг моҳияти, уларга хос бўлган алоҳида хусусиятлар мазмуни қиёсий таҳлил қилинган. Шахснинг когнитив, эмоционал, мотивацион ва экзистенционал соҳалари саноген тафаккурни ривожлантиришга таъсир этувчи психологик (субъектив) омиллар сифатида ажратиб кўрсатилган. Шунингдек, бўлажак ўқитувчиларда саноген фикрлаш қобилиятининг ривожланганлик даражасини аниқлаш учун қуйидаги мотивацион, когнитив-рефлексив, ҳиссий-эмоционал ва регулятив мезон кўрсаткичлари мазмуни ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ САНОГЕННОГО МЫШЛЕНИЯ У БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ

В статье рассматриваются актуальние проблемы развития саногенного мышления у будущих учителей, сопоставляется сущность понятий саногенного и патогенного мышления, содержание их специфических черт. Когнитивная, эмоциональная, мотивационная и экзистенциальная области человека выделяются как психологические (субъективные) факторы, влияющие на развитие саногенного мышления. Также раскрывается содержание мотивационных, когнитивно-рефлексивных, эмоционально-чувствительных и регулирующих критериев для определения уровня развития способности саногенового мышления у будущих учителей.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА САНОГЕН ТАФАККУРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ»

Исмаилов Муродулла Кахрамонович,

Термиз давлат университети тадк,ик,отчиси

БУЛАЖАК УКИТУВЧИЛАРДА САНОГЕН ТАФАККУРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ

УДК: 37.03-378.2

ИСМАИЛОВ М.К. БУЛАЖАК УКИТУВЧИЛАРДА САНОГЕН ТАФАККУРНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ

Ушбу мак,олада муаллиф томонидан булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш муаммосининг долзарблиги асосланган, саноген ва патоген тафаккур тушунчаларининг мох,ияти, уларга хос булган алох,ида хусусиятлар мазмуни киёсий тах,лил килинган. Шахснинг когнитив, эмоци-онал, мотивацион ва экзистенционал сох,алари саноген тафаккурни ривожлантиришга таъсир этувчи психологик (субъектив) омиллар сифатида ажратиб курсатилган. Шунингдек, булажак укитувчиларда саноген фикрлаш кобилиятининг ривожланганлик даражасини аниклаш учун куйидаги мотивацион, когнитив-рефлексив, х,иссий-эмоционал ва регулятив мезон курсаткичлари мазмуни ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: булажак укитувчи, успиринлик даври, саноген тафаккур, патоген тафаккур, саноген рефлексия, мотив, мотивация, когнитив сох,а.

ИСМАИЛОВ М.К. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ САНОГЕННОГО МЫШЛЕНИЯ У БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ

В статье рассматриваются актуальние проблемы развития саногенного мышления у будущих учителей, сопоставляется сущность понятий саногенного и патогенного мышления, содержание их специфических черт. Когнитивная, эмоциональная, мотивационная и экзистенциальная области человека выделяются как психологические (субъективные) факторы, влияющие на развитие саногенного мышления. Также раскрывается содержание мотивационных, когнитивно-рефлексивных, эмоционально-чувствительных и регулирующих критериев для определения уровня развития способности саногенового мышления у будущих учителей.

Ключевые слова и понятия: будущий учитель, отрочество, саногенное мышление, патогенное мышление, саногенная рефлексия, мотив, мотивация, познавательная сфера.

ISMAILOV M.K. PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE DEVELOPMENT OF SANOGENIC THINKING IN FUTURE TEACHERS

ТЬю article is based on the relevance of the problem of developing sanogenic thinking among future teachers, the essence of the concepts of sanogenic and pathogenic thinking, the content of their specific features are compared. Cognitive, emotional, motivational and existential areas of the person are distinguished as psychological (subjective) factors influencing the development of sanogenic thinking. It also covers the content of the following motivational, cognitive-reflexive, emotional-sensitive and regulatory criteria to determine the level of development of sanogen thinking ability among future teachers.

Key words and concepts: future teacher, adolescence, sanogenic thinking, pathogenic thinking, sanogenic reflection, motive, motivation, cognitive sphere.

Кириш. Дунё хамжамияти ривожланишининг хозирги суръати, табиий ва ижтимоий генезис-нинг тобора ортиб бораётганлиги, инсон хаёти динамикасининг интенсивлиги, жамият хаётида содир булаётган ижтимоий-иктисодий узгаришлар ва ислохот жараёнларининг мураккаблиги шахсда турли хил хиссий-эмоционал ва рухий зурик,иш омиллари булиб хизмат килади. Шу муносабат билан, замонавий олий таълим тизимининг мухим вазифаси бу каби омилларга бардош бера ола-диган, позитив ва диалектик фикрлай оладиган, содир булаётган вокеаларни тутри идрок эта оладиган, реал оптимистик прогнозларга, яъни сано-ген тафаккурга эга булган талаба-ёшларни тарби-ялаш хисобланади.

Мавзунинг долзарблиги ва тадк,ик,от мацсади. Узбекистон "Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари" тамойили асосида тараккиётнинг янги боскичига кадам куйди. Янги давр шиддати ва талаблари таълим-тарбия тизимига хам узининг аник, катъий талабларини куймокда. Зеро, - "... бу икки жараён узаро уЙFун, узлуксиз асосда ташкил этилгандагина одобли, ахлокий фазилатларга эга, юксак маънавиятли, шу билан бирга билимдон, зукко, рухан ва жис-монан соFлом, кенг дунёкараш ва тафаккурга эга, замонавий касб-хунар эгаси булган ватанпарвар ёшларни етиштириб беради"1.

Шундан келиб чиккан холда айтиш мумкинки, замонавий олий таълим тизимида укув-тарбия жараёни шахсий инсонпарвар ёндашув тамойили асосида ташкил этилиши хамда талабаларда янгича инновацион фикрлаш куникмаларини шак-ллантиришга алохида эътибор каратилиши лозим.

Шу уринда х,акли бир савол тугилади: "Нима учун булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш керак?", "Олий таълим муасса-салари талабаларининг тафаккури, уларнинг ёш ва индивидуал психологик узига хосликлари маз-муни кандай?".

Биз булажак укитувчилар деганда олий таълим муассасаларида ёки университетларда таълим олувчи талабаларни тушунамиз. Ёш даврлари

1 Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2019 йил 31 декабрдаги "Узлуксиз маънавий тарбия кон-цепсиясини тасдиклаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари туFрисида"ги 1059-сонли карори. - https:// lex.uz/docs/4676839

ва педагогик-психологияда бу давр успиринлик даври деб номланади. Успиринлик даври, асосан, унда мустакил хаётнинг бошланиши билан харак-терлидир. Хаётдаги бу узгаришлар талаба шахсига, уни узини англашига таъсир курсатади. Талаба-лик даврида билишга оид к,изик,иш кулами тобора амалий хусусият касб этиб бошлайди. Уларда сез-гирлик, кузатувчанлик янада ривожланиб боради, мантикий хотираси, эслаб колишнинг окилона йули сифатида таълим жараёнида етакчи вази-фани адо эта бошлайди. Тафаккурнинг ривожла-ниши билан биргаликда таълим олувчиларнинг нутк бойлиги хам ривожланади. Талаба турли жанрдаги адабий асарларни укиши, тушуниши орк,али мустак,ил фикр юритиш, мулохаза килиш ва мунозарага киришишга урганиб боради.

Талабалик йилларида ёшларнинг хаёти ва фаолиятида узини узи камолотга етказиш жараёни мухим роль уйнайди, лекин уз-узини бошкаришнинг таркибий кисмлари (узини-узи тахлил к,илиш, назорат этиш, бахолаш, текшириш ва бошкалар) хам алохида ахамият касб этади. Мазкур ёш даврида идеал (юксак, баркарор, бар-камол) «Мен»ни реал (аник,, хак,ик,ий) «Мен» билан так,к,ослаш орк,али узини-узи бошк,аришнинг таркибий кисмлари амалий ифодага эга булади. Биз-нинг фикримизча, талабаларда идеал «Мен» хам муайян мезон асосида етарли даражада текши-риб курилмаган, шунинг учун улар гохо узини тасодифий, Fайритабиий хис этиши мукаррар, бинобарин, реал «Мен» хам шахснинг хакикий бахосидан анча йирокдир. Талаба шахсининг такомиллашувида бундай объектив ва субъек-тив карама-каршиликлар уз шахсиятига нисба-тан ички ишончсизликни, укишга нисбатан эса салбий муносабатни вужудга келтириши мумкин. Мазкур холат булажак укитувчилар, яъни талабаларда саноген тафаккурни ривожлантириш маса-ласини ижтимоий-психологик зарурият сифатида белгилайди. Шундан келиб чикиб, дастлаб саноген фикр юритиш мазмунини илмий асосда урганиш ва булажак укитувчиларда соFлом тафаккурни ривожлантириш жараёнига таъсир этувчи психологик (субъектив) омилларни аниклаштириш тадкикот ишининг асосий максади этиб белги-ланди.

Тадк,ик,отда ^улланилган усуллар. Кузатиш, адабиётлар ва илмий-тадкикот иш натижалари

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

тахлили, педагогик-психологик тахлил килиш, таккослаш, тизимлаштириш.

Илмий адабиётлар тахлили. Саноген тафак-кур соFломлаштирувчи, куллаб-кувватловчи ва рухлантирувчи фикрлаш тарзи. Шунингдек, саноген фикрлаш шакли бу маълум бир алгоритмдан фойдаланган холда фикр юритиш ва урганишнинг шахсий патоген (носоFлом фикрлаш) стереотипла-рини кайта куриб чикиш ва тартибга келтиришдан иборат булиб, муайян фаолият давомида юзага келадиган муаммо ва кийинчиликларни т^ри акс эттириш кобилиятидир.

Хар бир киши хаётий фаолияти давомида тез-тез астеник (ёкимсиз) туЙFуларни бошдан кечи-ради ёки салбий хиссий кечинмаларни вужудга келтирадиган нокулай вазиятларга дуч келади: хафагарчилик, ишончсизлик, муваффак,иятсизлик, умидсизлик, сабрсизлик, айбдорлик ва бошк,алар. Баъзиларимиз шу каби х,ак,ик,ий хис-туЙFулар олдида узимизни йукотиб куямиз ва аклий кучи-миз заифлашади. Бошк,алар эса - узлари билан тез келишиб, бундай нокулай холатларни тез енгади ва хаётда муносиб уринни топишга кодир. Хуш, мазкур холат шахсдаги кайси сифат ёки хусу-сият билан боFлик хисобланади? К,андай шахсий фазилатлар сизга энг яхши усулни танлашингизга ёрдам беради? Бундай вазиятларда инсон тафак-курининг индивидуал узига хослиги ахамиятлими?

Психология, тиббиёт ва педагогика сохасидаги мутахассислар ушбу ва бошка куплаб саволларга жавоб топишга харакат килишмокда. Замона-вий психологияда мазкур холатлар саноген фикрлаш муаммосининг ажралмас кисми хисобланиб, хорижлик олимлардан Ю.М.Орлов (1991, 2004, 2005, 2006) \ С.Н.Морозюк, Е.В.Мирошник2,

1 Орлов Ю.М. Восхождение к индивидуальности. - М.: Просвещение, 1991. — 287 с.; Орлов Ю.М., Обида. Вина. Серия 1: Исцеление размышлением. Из-во: Слайдинг,

2004. - 96 с.; Орлов Ю.М., Стыд. Зависть. Серия 2: Исцеление размышлением. Изд-во: Слайдинг,

2005. - 96 с.; Орлов Ю. М. Оздоравливающее (саногенное) мышление / составитель А. В. Ребёнок. Серия: Управление поведением, кн.1. — Издание 2-е изд., исправленное. - М.: Слайдинг, 2006. - 96 с.

2 Морозюк С.Н., Мирошник Е.В. Саногенный стиль мышления. Управление эмоциями. «Обида». (Модульно-кодовое учебное пособие в мобильной системе обучения КИП-М к циклу курсов по бесконфликтной адаптации и саморазвитию личности - М.: 2006, - 102 с.

К.Э.Изард3, Дж.Дюи4, R.J.Sternberg, ^Sternbergl^ саноген тафаккурнинг мохияти, табиати ва уни ривожлантириш механизмларини, ватани-миз олимларидан Э^озиев6, В.М.Каримова7, З.Нишонова8 ва бошкалар тафаккур жараё-нининг психологик хусусиятлари, фикрлаш-нинг ижтимоий мазмуни ва мустакил фикрлаш кобилиятини ривожлантиришнинг педагогик-психологик асосларини тадкик килишга алох,ида эътибор каратмокда.

Бизга маълумки, куп х,олатда шахснинг фикрлаш жараёни асосан ташки вокеа-х,одисаларга, яъни "объект"га йуналтирилган булади. Аммо фао-лиятни амалга ошириш учун инсон ташки дунёга эътибор каратиши етарли эмас. У узини, х,ис-туЙFуларини, хатти-х,аракатларини бошкариши, яъни узини узи яхши билиши керак. Якин вактгача психологияда тафаккурни ташки ва ички оламга йуналтирилганлиги буйича таснифлашга бир-гина уриниш булган: реалистик - аутистик. Шу муносабат билан педагогик-психологияда шах-снинг уз-узини англашга, узини узи бошкаришга каратилган фикрлашини тах^ил килиш учун: саноген ва патоген фикрлаш турлари фарклаб курсатилади.

Саноген фикрлашнинг энг тизимли ва хажмли муаммоси Ю.М.Орлов томонидан урганилган. Олимнинг фикрига кура, " ... соFлом тафаккурнинг асосий вазифаси шахснинг уз-узини тако-миллаштириш максадларига эришиш учун шарт-шароитларни яратишдир: хусусиятлар ва сифатлар уЙFунлиги, узи ва атроф-мухит билан уЙFунлик, ёмон одатларни йук килиш, хиссиётларни бошкариш ва назорат килиш. Ички можаро-ларни, зурикишни камайтирадиган, соFликни келтириб чикарадиган фикрлаш шакли сифатида Ю.М.Орлов "саноген", яъни "соFлом фикрлаш"ни

3 Изард К.Э. Психология эмоций. - СПб.: "Питер", 2009. - 464 с.

4 Дж.Дюи. Психологическая и педагогическая мышления. - М.: 1998. C. 340

5 Sternberg, R.J, Sternberg K. Cognitive psychology. Boston, MA: Cengage Learning; 2016, p. 643

6 Fозиев Э. F. Тафаккур психологияси - Т.: «Университет» 1 990, 1 40 б.

7 Каримова В.М. Фикр тарбияси ва мустакил фикрлаш. -Т.: «Маърифат» 1999.

8 Нишонова З.Т. Мустакил ижодий фикрлашни шак-ллантиришнинг психологик асослари: Псих.фан док. ... дис. - Т., 2005.- 391 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

таклиф килади. Аксинча, маданият талаблари билан дастурлаштирилган, репродуктив, автоматизм билан бошкариладиган оддий фикрлашни патоген (носоFлом, зарарли), яъни касалликни келтириб чикарадиган фикрлаш деб аташ мум-кин1.

Инсон нафакат уз хатти-харакатларини, хис-туЙFуларини назорат килиши, балки муайян к,оидаларга мувофик, фикрлаш тарзини хам назорат кила олиши лозим. Мазкур ёндашувдан келиб чиккан холда фикрлашнинг икки тури ажратиб курсатилмокди: саноген ва патоген фикрлаш.

Болани индивидуал тарбиялаш ва укитиш муаммоларини тадкик этган рус олимлари О.С.Гребенюк ва Т.Б.Гребенюклар мазкур фикр юритиш шаклларини куйидагича изохлайди:

- саноген фикрлаш ички низо, зурикиш ва хавотирни камайтирадиган фикрлаш тарзи булиб, у фикларни, хис-туйтуларни, эхтиёж ва истакларни бошкаришга имкон беради ва шунга кура касал-ликларнинг олдини олади.

- патоген фикрлаш бу муайян фаолият даво-мида юзага келадиган муаммоларни нотуFри акс эттириш хисобланади. Шунингдек, фаолиятнинг оFир шароитларида ва хиссий-эмоционал жара-ёнларни тартибга солишда асоссиз рефлексив сте-реотиплардан фойдаланиш булиб, бу охир-ок,ибат муваффакиятсизликка олиб келади2.

Аклий харакатлар мажмуи сифатида фикрлашнинг анъанавий тушунчасидан фаркли уларок,, «саноген фикрлаш» яъни "саноген тафак-кур" атамаси ички муаммоларнинг ечимини акс эттиради (масалан, ишончсизлик, куркув, муваффакиятсизликни бошдан кечириш ва х.к). Г.Минер мазкур концепцияни - "хиссий фикрлаш"3 кобилияти сифатида тушунади. Ушбу фикрлаш тарзининг узига хос хусусиятларини тавсифлаб, тадк,ик,отчи бунда когнитив жараён иккинчи дара-жага тушурилганлигини ва фонга сурилганлигини

1 Орлов Ю. М. Оздоравливающее (саногенное) мышление / составитель А. В. Ребёнок. Серия: Управление поведением, кн.1. — Издание 2-е изд., исправленное. -М.: Слайдинг, 2006. С. 14-15

2 Гребенюк О.С., Гребенюк Т.Б. Основы педагогики индивидуальности. Учебное пособие. - Калининград 2000, с. 44)

3 Практикум по развитию саногенного мышления / С.Н.Морозюк, Ю.В.Морозюк. - Москва: МПГУ: Прометей, 2013. - 14 с.

таъкидлайди. Туйтулар одамни бошк,арувчи механизм сифатида намоён булади.

А.Л.Рудаков4 отир стрессли вазиятларда инсон-нинг хатти-харакатларини тахлил килиб, "саноген фикрлаш" тарзини куйидагича изохлайди: ".... атрофдаги дунёга эътибор бериш, хозирги онгни идрок этиш, зарурий карор кабул килиш ва улар хакида мулохаза юритишдир".

Онг холатини узгартиришда шахсий саноген акс эттиришнинг урни ва инсон психокоррекци-яси самарадорлигига таъсир этувчи омилларни тадкик этган психолог олим А.Б.Россохин саноген фикрлаш усулининг куйидаги ижобий хусусиятларини ажратиб курсатади:

- сотлом фикрлашни ургатиш шахсда куплаб ижобий узгаришларни таъминлайди;

- саноген фикрлаш аклий фаолиятнинг хилма-хиллиги ва мустакиллигини таъминлаш воситаси сифатида хизмат килади5.

С.Н. Морозюк уз тадкикот ишида олий таълим муассасалари талабаларининг шахсий ва характер хусусиятларини психодиагностик жихатдан тахлил килиб, "саноген рефлексия"ни соFлом тафаккур-нинг таркибий кисми сифатида белгилайди. Саноген рефлексия - бу турли хил вазиятларда туFри хулк-атвор усулларини танлашга имкон берувчи, инсоннинг уз-узини, хиссий кечинмаларини, фикрлари ва муаммоларини объектив куриш ва бахолаш кобилияти.

Тадкикотчининг фикрича, "саноген рефлексия шахс характер акцентуациясини оптималлашти-риш ва талабаларнинг укиш фаолияти самара-дорлигини ошириш омили булиб, саноген тафак-курни шакллантириш модели ва алгоритми саноген рефлексияни ривожлантиришнинг мухим шарти хисобланади"6.

"Инсон тафаккурини шакллантириш узок муд-датли ва мураккаб жараён" эканлигини таъкид-лаган психолог-олим Э^озиев куйидаги фик-рни келтириб утади: "Ахлок тарбиясидаги купол

4 Рудаков А.Л. «Саногенная рефлексия как фактор стрессоустойчивости личности» Канд.дисс.автореф. - М.: МПГУ - 2009, с. 17

5 Россохин А.В. Личность в измененных состояниях сознания / Монография. - М.: Смысл, 2004. - 544 с.

6 Морозюк С.Н. Саногенная рефлексия как фактор оптимизации акцентуаций характера и повышения эффективности учебной деятельности. Док. дисс. авто-реф. - Москва - 2003, с. 40

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

1-жадвал. Саноген ва патоген фикрлашнинг мух,им хусусиятлари1

Саноген фикрлаш Патоген фикрлаш

Тафаккурнинг динамиклиги, мослашувчанлиги, рефлексивлиги: инсон фикрлаш тарзи билан бомик, барча холатларни кузатади. Тулик тасаввур эркинлиги: онг билан бошкарилмайдиган вокеликдан ажралиш - фикрларни бошкариш ва чеклаш ода-тининг йуклиги.

Интроспекция: тахлилга асосланган, инсоннинг уз-узини ички кузатуви фонида амалга ошириладиган фикрлар (уткир ва кучли хис-туйтулар энди пайдо булмайди) Доимий хавотирли вазият, салбий тажрибани туплашга хисса кушади, доимий безовталик купрок куч талаб килади. Фикрлашдаги стереотиплик.

Киши рухий холатларнинг тузилишини билади: у ишончсизлик, айбдорлик, муваффакиятсизлик ва бошка вокелик кандай ишлашини тушунади. Рефлексивлик кобилиятининг тулик йуклиги, узини ва уз холатини ташки томондан куриб чикиш, вазиятга тутри бахо бериш куникмасининг мавжуд эмаслиги.

Ижтимоий стереотиплар, маданий хулк-атвор дастурлари хакида индивидуал билимнинг мавжудлиги Салбий эмоцияларга йуналганлик хамда муваффакиятсизлик, уз-узига нисбатан ишончнинг пастлиги, иродасизлик каби сифатлар характерлидир.

Фикрлашдаги рангбаранглик, диккатнинг баркарорлиги ва иро-давийлик: бу эса уз-узини тахлил килиш имконини беради. Фикрий жараёнларнинг онгсизлиги: бу уз-узимизни, холатимизни назорат кила олмаслигимиз билан изохланади.

Фикрлаш ва тасаввурни бошкариш кобилиятини хосил килади. Фикрлашдаги назоратсизлик, эхтиёж ва мотивларнинг бекарорлиги.

Локус (уз-узини кузатиш) назоратнинг юкорилиги, бу эса ижо-бий фаолият натижасини таъминлайди. Инсонга вазиятни хиссий жихатдан ижобий акс эттириш имконини бермайди, бу эса сурункали стрессни, узи ва бошкалар билан зиддиятларни келтириб чикаради.

Шахсга хаётий фаолиятда юзага келадиган муаммоларга конструктив тус беришга, деструктив йуналишдагиларидан эса сакланиш имконини беради. Хиссий эмоционал кобилият даражасининг пастлиги ва аксинча, химоя рефлексиясининг юкорилиги.

Муаммоли вазиятлардан психологик жихатдан окилона (узига ва саломатлилигига салбий таъсир этмаган холда) чикиш имконини беради. Шахсий акс эттиришнинг куйи даражада эканлиги муаммоли вазиятларни тутри тахлил килиш имконини бермайди.

хатолар боланинг рухий дунёсига салбий таъсир курсатади. Шу сабабли, шахс дунёкарашини туб-дан к,айта куриш, тарбия жараёнини инсонпар-варлаштириш масаласига алохида эътибор бериш зарур2.

Саноген ва патоген фикрлаш шаклларининг мохиятини яхширок тушуниш учун, уларнинг мухим хусусиятларини ажратиб, бир-бири билан таккослаш лозим (1-жадвал).

Саноген (соFлом) тафаккур инсон саломатли-гини мухофаза килишнинг ноанъанавий усуллари-дан бири булиб, янгича фикрлаш куникмаларини шакллантиришни таъминлайди. Шунингдек, саноген фикрлаш куникмаси фикр юритишнинг хилма-хил усулларини узлаштириш, унга эркин-лик бериш, эмоцияларнинг керагидан ортикча намоён булишини камайтиришга имкон беради. Саноген фикрлаш куникмаларини узлаштириш учун аввало шахс узида кечадиган аник хиссий-эмоционал холатлар (масалан, нафрат, уят, муваффакиятсизлик, ишончсизлик, ноадекват

1 Жадвал муаллиф тадкикоти натижалари асосида тузилган.

2 Fозиев Э. F. Тафаккур психологияси - Т.: «Университет» 1990, 76 б.

бахолаш ва салбий фикрлар) хак,ида янгича тафаккур юритишни тарбиялаши лозим. Ана шунда, инсон узида мавжуд булган муайян стереотип фикрлар ва хулк-атвор куникмаларидан халос булади.

Инсоннинг атроф-мухитни идрок этиш жараёнини кузатиш асосида унинг саноген ва патоген (носотлом) фикр юритиш куникмаларини тадкик этиш мумкин. Фикрлашнинг патогенлиги шундаки, инсоннинг саломатлигига зарар етка-зувчи салбий к,арашлар йитиндиси булиб, у шах-снинг уз-узи ва шахслараро муносабатлар жара-ёнида вужудга келадиган эмоционал бек,арорлик ва низолар билан изохланади.

Мак,оланинг илмий мо^ияти. Саноген тафаккур муаммосининг бир катор сифат ва хусусиятлари юкорида номлари келтирилган олимлар томонидан атрофлича урганилган булса-да, лекин айнан шахсда со-глом фикрлаш куникмаларини ривожлантиришга таъсир этувчи омиллар тахлили алохида ажратиб курсатилмаган.

Булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш мураккаб жараён булиб, мазкур жараёнда бир катор омиллар таъсир курсатишини инобатга олиш лозим. Инсон тафаккури муаммо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

1-расм. Булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантиришнинг психологик (субъектив) омиллари1.

сини таджик этувчи тиббий-фалсафий йуналишда ^лом турмуш тарзи билан боFлик булган шахсий гигиеник коидалар йиFиндиси, тиббий терапия воситалари ва маънавий х,амда моддий олам уЙFунлиги омил сифатида бах,оланса, педагогик-психология йуналишидаги илмий тадкикот ишларида эса ижтимоий-педагогик ва психологик омилларни тадкик этишга алох,ида эътибор каратилади. К,уйида биз булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантиришнинг психологик аспектлари (омиллари) х,акида фикр юри-тамиз.

Булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш куплаб психологик (субъектив) омиллар таъсирини х,исобга олишни талаб этади. Жумладан, уз-узини англай билиши, яъни уз-узига бах,о бериш майли ва истаги каби установкалар; узини бошка шахслар билан таккослаши; фик-рларини эркин, очик, мазмунли ифодалаши; узгаларнинг фикрини эшита олиши ва муроса кила олиш каби эмоционал хусусиятлар, шахс мотивацион сох,аси ривожи, шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари, ёш омили мазкур жараёнда мух,им ах,амият касб этади (1-расм).

Саноген тафаккурни ривожлантириш жараёни талабаларнинг когнитив фаолият куникмаларининг ривожланганлик даражаси

1 Схема муаллиф тадкикоти натижалари асосида тузилган.

билан боFлик. Когнитив ривожлантириш жараё-нида инсоннинг олам х,ак,ида олган маълумотлари, унинг хотирада сакланиши ва билимга айлантири-лишини, х,амда бу билимлар бизнинг диккатимиз ва хатти-х,аракатларимизга кандай таъсир килиши урганилади. Когнитив сох,а билиш жараёнлари-нинг барча спектрини камраб олади - сезги, идрок этиш, диккат, тушуниш, хотира, тасаввур, тушунчаларни шакллантириш (англаш), фикрлаш, хотирада саклаш, тил, х,иссиётлар ва интеллек-тнинг ривожланиш жараёнларига кадар2.

Когнитив сох,а билиш фаолиятининг барча даражаларини (билиш, тушуниш, англаш, бах,олаш) умумлашган х,олда инсоннинг фикрлаш тарзи (дунёкараши)да намоён булади. Адабиёт-лар тах,лилига кура, агарда мазкур даражалар-нинг бирортасида салбий х,олат кузга ташланса бу уз навбатида инсоннинг фикрлаш жараёнига таъсир курсатмасдан колмайди.

Саноген тафаккурни ривожлантириш эмоци-оналлик билан узвий боFлик х,исобланади. Шах-сдаги салбий x1ис-туЙFуларни йукотиш, урнини ижобийлари билан тулдириш зарур. Масалан, талабаларда инсонпарварлик ва субъективлик тамойилига асосланган мулокот услубини шакллантириш керак. Шу билан бирга талабада турли

2 Sternberg R.J, Sternberg K. Cognitive psychology. Boston, MA: Cengage Learning; 2016, p.244

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

вазиятларда узига ишонч билан караш туЙFусини таркиб топтириш зарур. Агар, инсонпарварлик - бу бошкаларга нисбатан муносабатни ифода-ласа, субъективик эса уз-узига ишонч, уз-узига муносабатни англатади. Яъни, талабада реал маънодаги «Мен» х,исини хосил булишига хиз-мат килади. Узаро хурмат ва ишончдан ташкари бир хис-туйтудан воз кечиш ва урнига бошкасини чакира олиш, куркувни бошкара олишга ургатиш хам мухим психологик омилларнинг эмоционал жихатлари билан боFликдир.

Булажак укитувчиларда мотивацион соха хам саноген тафаккурни ривожлантиришга таъсир этувчи субъектив омиллар сирасига киради. Бар-чамизга маълумки, х,ар кандай фаолият муайян мотивлар таъсирида вужудга келади ва етарли шарт-шароитлар яратилгандагина амалга ошади.

"Мотив" (лотин. moteve - харакатга келти-рувчи кизикиш, эхтиёж) - маълум эхтиёжларни кондириш билан бомик фаолиятга ундовчи сабаб.

"Мотивация" - бу инсонни фаолиятга ундаш-нинг мураккаб, куп даражали тизими булиб, у узида эхтиёжлар, кизикишларни, мотивларни, идеалларни, интилишларни, установкаларни, эмо-цияларни, нормаларни, кддриятларни мужассам-лаштиради1.

Бунда, мотивация - мотивларнинг харакатланиш жараёни, инсонни асосий фаолиятга ундовчи мотивлар йиFиндиси хисобланади. Шундан келиб чикиб айтишимиз мумкинки, субъ-ектда кечадиган барча жараёнлар (физиологик, рухий, когнитив, эмоционал ва бошк.)да унинг мотивация тизими уз таъсирини курсатмасдан колмайди. Шунингдек, субъектнинг мотивация тизими унда шахсий позициялар, яъни "Мен" образининг шаклланишида хам дастлабки мезон хисобланади.

Саноген тафаккурни ривожлантириш экзистен-ционал ёндашувни талаб килади ва бу уз-узидан шахсда "Мен" образининг шаклланганлик дара-жаси билан тутридан-тутри ботли^лик касб этади. Экзистенсионал ёндашувга кура, бизда туртта асосий шахсий позициялар мавжуд:

1) Мен "ёмон", Сиз "яхши" (рух,ий тушкунлик);

2) Мен "ёмон", Сиз "ёмон" (умидсизлик);

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1 Илин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПБ.: Питер, 2000, с. 88.

3) Мен "яхши", Сиз "ёмон" (устунлик);

4) Мен "яхши", Сиз "яхши" (муваффакият)2. Демак, "Мен" образининг туртинчи позицияси бу мутлако соFлом фикрлашга эга булган шахс позицияси х,исобланади.

Аслида, куплаб инсонларда соFлом фикрлаш кобилияти мавжуд булса-да барк,арор эмас. Чунки улар тез-тез бир позициядан бошк,асига утиб тури-шади. Бундай типдаги инсонларга мустак,илликка ва эмоционал баркарорликка эга булмаган шах-слар мансубдир. Шундай килиб, экзистенционал сох,а инсоннинг жисмоний ва рух,ий х,олатини бошкариш х^амда уларни керакли даражада ушлаб туриш кобилияти булиб, x1ис-туЙFулар ва х,аракатлар, сузлар ва х,аракатларнинг уЙFунлиги билан тавсифланади. Ушбу сох,а шахсга бошка инсонлар билан муайян муносабатларга кири-шишга ёрдам беради. Шахснинг жамият аъзо-лари билан муносабатларга киришиши ижти-моий зарурият сифатида белгиланади. Шунингдек, ушбу сох,а янги тоялар, шахслараро муноса-батлар ва фаолият йуналишини танлаш функци-ясини бажаради.

Хулоса ва амалий таклифлар. Булажак укитувчиларда саноген тафаккурни ривожлантириш зарурияти соFлом фикр юритиш, фикрлаш-нинг патогенлигини камайтириш, уз-узини ривожлантиришга нисбатан эх,тиёжни х,осил килиш ва укув фаолиятини туFри ташкил этилишини таъ-минлаш билан изох,ланади. Мазкур х,олат эса куйидаги жих,атларга алох,ида эътибор каратишни зарурият сифатида белгилайди:

- биринчидан, уларни маънавий-эстетик жих,атдан тарбиялаш;

- иккинчидан, уларнинг жамият х,аётидаги муаммоларга нисбатан фаол нуктаи-назарини шакллантириш;

- учинчидан, булажак мутахассис сифатида уларда уз билимини ошириб бориши ва уз-узини ривожлантириш куникмаларини шакллантириш лозим. Бу эса, уларнинг истикболда бутун жамият саломатлигини мух,офаза килувчи ижтимоий гурух, сифатида талкин килиниши учун асос булади. Шунингдек, саноген тафаккурни ривожлантириш жамият ривожланишининг ижтимоий, иктисодий,

2 Гребенюк О.С., Гребенюк Т.Б. Основы педагогики индивидуальности. Учебное пособие. - Калининград: 2000, с. 187.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 4 (101)

сиёсий ва амалий ахамияти билан ботлик, холда алохида долзарблик касб этади. Хуллас, сотлом тафаккурга талаба-ёшларнинг шахсий баркамол-лигини таъминловчи восита сифатида каралса, максадга мувофик булади.

Сотлом тафаккурни шакллантиришга таъсир этувчи психологик омиллар тахлилидан келиб чиккан холда булажак укитувчиларнинг саноген фикрлаш кобилиятини ривожлантириш жараё-нини куйидаги мезонлар асосида амалга ошири-лиши ижобий натижаларга эришишни таъмин-лайди:

1) мотивацион мезон;

2) когнитив-рефлексив мезон;

3) хиссий-эмоционал мезон;

4) регулятив мезон.

Мотивацион мезон - янги фаолият куникмаларини узлаштиришга нисбатан шахсий эхтиёжнинг мавжудлиги хамда муваффакиятга эришиш учун мотивация даражасининг юкорилиги билан белгиланади.

Когнитив-рефлексив мезон - шахснинг муайян фаолият мазмунини тушуниши ва у хакда етарлича билимларга эга булиши, тасаввур эркин-лиги хамда узлаштирилган фаолият куникмалари ва кечинмаларини акс эттириш кобилияти билан изохланади. Бунда, инсон булиб утган жараён-ларни кузатиш ва тахлил килиш оркали ходисалар

мазмунини англайди, урганади, таккослайди. Бу эса, фикрлаш объектини бошка объектга осон-гина йуналтириши ва тафаккурнинг мослашув-чанлигида намоён булади.

Хиссий-эмоционал мезон - ижобий хиссий тажрибаларнинг намоён булиши, некбинликка мойиллик, ижобий хиссий холат, психологик фаровонликнинг юкори даражаси, атроф-мухит стимулларига нисбатан позитив эмоцио-нал реакциянинг намоён булиши, хаёт сифатидан коникишнинг юкори даражаси, уз-узини англаш-дан коникиш.

Регулятив мезон - ихтиёрий узини узи бошкаришнинг юкори даражаси, хулк-атвор сте-реотиплари ва меъёрларидан четга чикиш, сал-бий хисларга карши туриш ва атроф-мухитдаги узгаришларга муносиб жавоб бериш кобилияти билан изохланади.

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, инсоннинг тафаккури канчалик сотлом булса, унинг рухияти, жисми, маънавияти шунчалик сотлом эзгуликка йуналган булади. Инсоннинг фикрлаш тарзи канча соф, эркин булса, у шунча зарарсиз фикрлайди. Бундай сифатларга эга булган шахс сотлом тафаккур эгаси хисобланади. Шу жихатдан олганда, ёшларда саноген тафаккурни шакллантириш ва ривожлантириш мухим ахамият касб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги "Узлуксиз маънавий тарбия концепсиясини тасдиклаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари тутрисида"ги 1059-сонли карори. - https://lex.uz/docs/4676839

2. Орлов Ю.М. Восхождение к индивидуальности. - М.: "Просвещение", 1991. 287 с.

3. Орлов Ю.М., Обида. Вина. Серия 1: Исцеление размышлением. Из-во: Слайдинг, 2004 - 96 с.

4. Орлов Ю.М., Стыд. Зависть. Серия 2: Исцеление размышлением. Изд-во: Слайдинг, 2005 - 96 с.

5. Орлов Ю. М. Оздоравливающее (саногенное) мышление / составитель А. В. Ребёнок. Серия: Управление поведением, кн.1. — Издание 2-е изд., исправленное. - М.: Слайдинг, 2006. - 96 с.

6. Морозюк С.Н., Мирошник Е.В. Саногенный стиль мышления. Управление эмоциями. «Обида». (Модульно-кодовое учебное пособие в мобильной системе обучения КИП-М к циклу курсов по бесконфликтной адаптации и саморазвитию личности - М.: МПГУ, 2006, - 102 с.

7. Изард К.Э. Психология эмоций. - СПб.: Питер, 2009. - 464 с.

8. Дж.Дюи "Психологическая и педагогическая мышления". - М.: 1998. 340 с.

9. Sternberg R.J, Sternberg K. Cognitive psychology. Boston, MA: Cengage Learning; 2016, p. 643

10. Fозиев Э. F. Тафаккур психологияси - Т.: «Университет» 1990, 140 б.

11. Каримова В.М. Фикр тарбияси ва мустакил фикрлаш. - Т.: «Маърифат» 1999, 140 б.

12. Нишонова З.Т. Мустакил ижодий фикрлашни шакллантиришнинг психологик асослари: Псих.фан док. ... дис. - Т., 2005.- 391 б.

13. Гребенюк О.С., Гребенюк Т.Б. Основы педагогики индивидуальности. Учебное пособие. - Калининград 2000, 562 с.

14. Практикум по развитию саногенного мышления / С.Н.Морозюк, Ю.В.Морозюк. -Москва: МПГУ: Прометей, 2013. - 134 с.

15. Рудаков А.Л. «Саногенная рефлексия как фактор стрессоустойчивости личности» Канд.дисс.автореф. - М.: МПГУ - 2009, с. 17.

16. Россохин А.В. Личность в измененных состояниях сознания / Монография - М.: Смысл, 2004. - 544 с.

17. Морозюк С. Н. «Саногенная рефлексия как фактор оптимизации акцентуаций характера и повышения эффективности учебной деятельности» Док.дисс.автореф. -Москва - 2003, 40 с.

18. Илин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПБ.: Питер, 2000, 512 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.