Научная статья на тему 'ИНСОН ВА ЖАМИЯТ МУНОСАБАТЛАРИДА АДОЛАТ ТАМОЙИЛИНИНГ МУҲИМ АҲАМИЯТ КАСБ ЭТИШИ'

ИНСОН ВА ЖАМИЯТ МУНОСАБАТЛАРИДА АДОЛАТ ТАМОЙИЛИНИНГ МУҲИМ АҲАМИЯТ КАСБ ЭТИШИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
90
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқ / жамият / давлат / қонун / адолат / барқарорлик. / people / society / state / law / justice / stability.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Салимов, Бахриддин Лутфуллаевич, Анваров, Асан Мейирбекович, Раупов, Санжар Ғолиб Ўғли

Мақолада Марказий Осиёлик алломалар Юсуф Хос Ҳожиб ва Алишер Навоийнинг давлат ва жамият мавзусидаги ўзига хос қарашлари таҳлил этилган. Уларнинг асарларидаги ижтимоий муносабатлар тизимини барқарорлиги, турли-хил ижтимоий қатламлар ва гурухлар орасида ўзаро ҳамжиҳатлик ва ҳамкорликнинг ўрнатилиши, мамлакатдаги қонун-қоидаларнинг эл-юрт учун мувофиқ тузилишига боғлиқлиги масалалари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по философии, этике, религиоведению , автор научной работы — Салимов, Бахриддин Лутфуллаевич, Анваров, Асан Мейирбекович, Раупов, Санжар Ғолиб Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SIGNIFICANCE OF THE PRINCIPLE OF JUSTICE IN THE RELATIONSHIPS OF HUMANS AND SOCIETY

The article analyzes the unique views of Central Asian scholars Yusuf Khos Hajib and Alisher Navoi on the subject of state and society. In their works, the stability of the system of social relations, the establishment of mutual harmony and cooperation between different social strata and groups, and the dependence of the country's laws and regulations on the proper structure of the country have been studied.

Текст научной работы на тему «ИНСОН ВА ЖАМИЯТ МУНОСАБАТЛАРИДА АДОЛАТ ТАМОЙИЛИНИНГ МУҲИМ АҲАМИЯТ КАСБ ЭТИШИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ИНСОН ВА ЖАМИЯТ МУНОСАБАТЛАРИДА АДОЛАТ ТАМОЙИЛИНИНГ МУХДМ АХДМИЯТ КАСБ ЭТИШИ

Салимов Бахриддин Лутфуллаевич

Тошкент давлат транспорт университети профессори в.б. Анваров Асан Мейирбекович Тошкент давлат транспорт университети талабаси.

Раупов Санжар Голиб ртли Тошкент давлат транспорт университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Мацолада Марказий Осиёлик алломалар Юсуф Хос Х,ожиб ва Алишер Навоийнинг давлат ва жамият мавзусидаги узига хос царашлари таулил этилган. Уларнинг асарларидаги ижтимоий муносабатлар тизимини барцарорлиги, турли-хил ижтимоий цатламлар ва гурухлар орасида узаро уамжщатлик ва уамкорликнинг урнатилиши, мамлакатдаги цонун-цоидаларнинг эл-юрт учун мувофиц тузилишига бозлицлиги масалалари урганилган.

Калит сузлар: халц, жамият, давлат, цонун, адолат, барцарорлик.

В статье анализируются уникальные взгляды центральноазиатских ученых Юсуфа Хос Хаджиба и Алишера Навои на проблему государства и общества. В их работах изучались устойчивость системы общественных отношений, установление взаимного согласия и сотрудничества между различными социальными слоями и группами, зависимость законов и правил страны от правильного устройства страны.

Ключевые слова: народ, общество, государство, право, справедливость, стабильность.

The article analyzes the unique views of Central Asian scholars Yusuf Khos Hajib and Alisher Navoi on the subject of state and society. In their works, the stability of the system of social relations, the establishment of mutual harmony and cooperation between different social strata and groups, and the dependence of the country's laws and regulations on the proper structure of the country have been studied.

Key words: people, society, state, law, justice, stability.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

КИРИШ

Ахлу-фукароларсиз, яъни халксиз ижтимоий муносабатлар т^рисида суз хам булиши мумкин эмас. Давлат ва жамият мавзусида узига хос карашлари билан танилган Марказий Осиёлик аллома Юсуф Хос Х,ожиб таъкидлаганидек, «Шуни яхши билгинки, халксиз бирорта хам иш битмайди»1. Дархакикат шундай, халксиз на жамият, на давлат мавжуд булади. Х,еч муболаFасиз айтишимиз мумкинки, ижтимоий муносабатлар доирасида, халк - барча нарсанинг манбаидир. Шу боисдан азал-азалдан дастлаб, кабилалар бошликлари, кейин мамлакатлар хоконлари, султонлари, подшохлари, амирлари, хонлари, кироллар, императорлар, яъниким давлатларнинг бошликлари орасидан узокни кура билган окилу-донолари уз сиёсатларида ушбу масалага алохида эътибор каратганлар2. Бунинг ижобий натижаси уларок уларнинг тобелигидаги халклар хокимиятдан мамнун булишган, хамжихатлик ва бирдамлик урнатилиб, шу улка гуллаб-яшнаган. Одамлар минг йиллар аввал хам ушбу омилнинг ижтимоий муносабатлар ривожида мухим ахамият касб этишини тушуниб етишган.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хусусан, Юсуф Хос Х,ожиб узининг «KутадFу билиг» яъни, «Саодатга элтувчи билим» асарида давлат билан жамият, хукмдорлар билан халк уртасидаги каби барча жихатларни уз ичига олган ижтимоий муносабатларни хар томонлама тахлил этган3. Бошкарувчилар билан бошкарилувчилар уртасида кечадиган жихатларга катта эътибор каратган. Айникса, эл-юртнинг бошида турган бошликларнинг юриш-туриши, феъл-атвори ва жамиятда узини тутиши, фаолияти борасида жуда бебахо фикрларни билдириб утган.

Юсуф Хос Х,ожиб куйидаги мулохазани билдириб утган: «Эл орасида доим обруни саклаш учун турт нарса керак: бири - тили туFри, сузи чин, бутун булсин. Иккинчи, эл-юрт учун конун-коидалар мутлоко мувофик тузилсин. Очиккунгил, саховат - учинчи хислат. Эл-элат бошликдан доимо мурувват куришсин. Нихоят, турттинчи хислат, бошликнинг жасур ва ботир булишидир. Токи ёв, душманлар буйин эгиб колсин»4. Баён этилган ушбу хулосадан

1 Ca^HMOB E.H. H^THMOHH MyHOcaöaraapHHHr KOMMyHrnaqua Ba TpaHcnopT TH3HMH ÖH^aH geTepMHHHCTHK öoraHK^HrHHHHr raoceo^oraK Ta^^H^H. ®arca$a $aH^apu goKTopu guccepTaquacu. Y36eKHCTOH MHMHH yHHBepcHTeTH. TomKeHT. 2022, 224 6.

2 Salimov, Bakhriddin Lutfullaevich (2023). OPINIONS OF CENTRAL ASIAN SCHOLARS ON SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (1-2), 178-182.

3 Salimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume: 1, lssue 6, 2021. -P.406-410.

4 Salimov, Bakhriddin Lutfullaevich (2023). OPINIONS OF CENTRAL ASIAN SCHOLARS ON SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (1-2), 178-182.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

куриниб турганидек, Юсуф Хос Х,ожиб бошликлар ва рахбарлар Форобий айтганидек 12 та эмас, балки 4 та ижобий фазилатлар эгаси булиш зарурлиги хакида фикр юритган. Хусусан: «Эл-юрт учун конун-коидалар мутлоко мувофик тузилсин» деган хулосаси эътиборга моликдир. Бу уринда Юсуф Хос Х,ожиб хам бошка мутафаккирлар сингари конун-коидалар халк манфаатини кузлаган холда тузилиши керак деган хулосага келади. Зеро, ижтимоий муносабатлар тизимини баркарорлиги, турли-хил ижтимоий катламлар ва гурухлар орасида узаро хамжихатлик ва хамкорликнинг урнатилиши хам конун-коидаларнинг эл-юрт учун мувофик тузилишига боFликдир.

Илмий жамоатчиликка шу нарса маълумки, бир катор Шарк мутафаккирларининг карашлари диалектик мазмун касб этади. Бу жихат купчилик илмий тадкикотларда уз тасдиFини аллакачон топган. Шулар катори, биз хам уз илмий изланишларимизда ушбу мавзуга куп бора тухталиб утганмиз. Хусусан, Юсуф Хос Х,ожиб асарларини тахлил этар эканмиз, уларда диалектик тамойиллар мавжудлигини кузатишимиз мумкин. Аллома ижтимоий муносабатлар элементларининг узгарувчанлигини киёсий ухшатиш оркали жуда мохирона таърифлайди:

«Туп (копток) давлат (бойлик)га жуда ухшайди.

Уларнинг иккаласи хам бир жойда тухтаб турмайди, юмалаб кетаверади.

Бойлик билан давлат кузи кур одамга ухшайди.

Ким бойлик ва давлатнинг кулидан тутса, ушанга эргашиб кетаверади: бу яхши, мана буниси эса ёмон, деб ажратиб утирмайди»5.

Дархакикат, бу жуда топиб куйилган киёсий ухшатишдир. Юсуф Хос Х,ожиб диалектикани коптокка ухшатган биринчи ва ягона аллома хам булса керак. Мохиятан уйлаб караганда хам, киёсий маънода карайдиган булсак, диалектикани коптокка ухшаш жихатлари бор. Иккаласи хам доимий узгариш ва харакатда булиш хусусиятларига эга. Юсуф Хос Х,ожиб бу ухшатиш билан бойлик ва давлат копток каби айланишини, бугун кулингда булса, эртага кулингдан кетиши мумкинлигига, замон ва даврлар доимий узгаришдалигига, хар кандай давру-давроннинг охири борлигига ишора килади. Шунингдек, аллома кейинги фикрларида бойлик ва давлатнинг доимо муносиб кулларда булавермаслигига, баъзан унга номуносиб булганлар кулида тупланиб колиши мумкинлигини айтиб утган6.

5 Ca^HMOB B..H. H^THMOHH MyHOcaôaraapHHHr коммyннкaцнн Ba TpaHcnopT TH3HMH 6raaH geTepMHHHCTUK ôoraHK^HrHHHHr raoceo^oraK Ta^^H^H. ®arca$a $aH^apu goKTopu gнссертaцннсн. Y36eKHCTOH MHMHH yHHBepcHTeTH. TomKeHT. 2022, 224 6.

6 Salimov, Bakhriddin Lutfullaevich (2023). OPINIONS OF CENTRAL ASIAN SCHOLARS ON SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (1-2), 178-182.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

^Ha 6up öaxcnu Macana 6op. Arapga ôohïïuk Ba gaB.aT MyHOCHÖ ogaMnapHu Kynura yTHÖ Konca HHMa öynagu? MuHr a^cycnap 6yncHHKHM, 6y caBonra «X,a, xaMMacu axmu öyragu» geö umoHH öunaH ^aßo6 6epu6 öy.MaHgu. 3oTaH, OTa-6o6onapuMH3HHHr «OgaMHu cuHaMOK^u öyncaHr, yHra gaB.aT Ba 6oh.hk 6epruH» Ma3MyHHgaru HaKnu 6eKopra эмac. EyHaKa CHHoßgaH эca xaMMa xaM MyBa^aKHtfrau yTa onMaögu. ^yHKH hhcoh pyxutfraga h^oöhh ^a3H.aT.ap 6unaH 6upra ca.6uH unnaraap xaM MaB^yg 6ynu6, ynap uhcohhu ëMoHnuK capu eTaKnaögu. Ey xycycuaT, gaB.aT Ba öoönuKKa эгa 6y.raH.apra xaM 6upgeK TaannyKnugup. Änumep HaBouö ë3u6 KongupraHugeK:

«Xygo gaB.aT ax^napuHu u33aT-xypMaT TaxTura apaTgu, HeKuH MaHMaH.uK, KancapnuK Ba Ku6py xaBocu3 apaTMagu»7.

Taaccy^Ku, uKTugopga 6ynraH ôohïïuk Ba gaB.aTHuHr co^uö^apuHu Tyrpu öyngaH o3gupaguraH, ynapgaru MaHMaH.uK, KancapnuK Ba Kuöpy xaBo, MaHca6napacT.uK, KanoHguMorauK, xacucnuK, y3u öy^apnunuK Kaöu HoaxnoKuö unnaraapHu ypnumura aTpo^ugarunap caöaö öynagu8. Cu3 öyroKcro, cu3 6opcu3 gyHë 6op, cu3 энг aKnnu Ba goHocro, xaMMa crogaH ypHaK onumu KepaK, cu3HuHr xaMMa ranuHru3 Tyrpu, cu3 xaTo KunumuHrro MyMKuH эмac Ka6u TaKanny^napHu xap KyHu эmнтaвepгaн uhcoh oxup-oKuöaTga y3u xaM my rannapra umoHuö, xaKuKaTgaH xaM MeH myHgaö 6yroK 3ot экaнмaн ge6 ynnan öomnamu xeH ran эмac. OKuöaT KaHgaö öynumu эca öapnara aëH. Ymöy xonaTHu gaB.aT Ba ^aMuar TaKgupura KypcaTraH canöuH TatcupnapuHu Tapuxun TapaKKuëTga 6up Hena MapoToöa y3 ucöotuhu TonraH.

ffly 6ouc uHcoHuaTHuHr eTyK BaKunnapu xaTo-KaMHunuKnap Ba HyKcoHnapHu amupum эмac, 6a.Ku ynapHu Ty3aTum HynnapuHu u3.am noзнмnнгннн TatKuggaö KenumraH: «YnyraapHuHr axmu ogaT.apugaH Ba ogaMnapHuHr ry3a. axnoKnapugaHgypKu, arap öupop HyKcoH Kypcanap yHu ucnox Kunumra KupumcuHnap Ba KaMHunuruHu caxBy xaTo öunuö, HoMatKyn cy3.ap Ba HogoH.uK xucoönaMacuHnap. Tyrpu öynra эpгamгaнnapгa ca.oM öyncuH»9! Änumep HaBouö ^anca^acugaru acocuö TaMonunnapgaH 6upu «AgonaTnu mox» Foacu экaнnнгннн кypнmнмнз MyMKuH. Y y3 acapnapuga y3 op3ycugaru xyKMgopra «^aB.aTHu

7 CaOTMOB B.n. H^THMOHH MyHOcaôaT^apHHHr коммуннкацнн Ba TpaHcnopT TH3HMH ÔH^aH geTepMHHHCTHK ôoraHK^HrHHHHr rHOceo^oruK Ta^^H^H. ®a^ca$a $aH^apu goKTopu guccepTaquacu. Y36eKHCTOH MHMHH yHHBepcHTeTH. TomKeHT. 2022, 224 6.

8 Salimov, Bakhriddin Lutfullaevich (2023). OPINIONS OF CENTRAL ASIAN SCHOLARS ON SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (1-2), 178-182.

9 BaxpuggHH .nyT^y^aeBHH Ca^HMOB (2022). ^AMHOTHHHr fflAKOTAHHrnH BA TAKOMHn^AmyBHgA BOm^APyB BA TAPBR3 CAHLATHHHHr YPHH. Academic research in educational sciences, 3 (11), 359-365.

XY^OCA

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

бошкаришу адолатингдан жахонда маъмурчилик булсин» 10 каби даъватлар билан мурожаат килади. Ва юртида адолатни урнатган хукмдорларга нисбатан, «Адолатинг водийсида сиёсатинг зуридан бури чупоннинг куйлари подасини итдай куриклайди»11 деб ажойиб киёсий ухшатиш килади. Аслида, «Давлат бу - конунлар жамияти, зеро одамлар бойликни яратиш хамда кобилиятда тенг булиши мумкин эмас, бирок конун олдида барча тенг булмоFи лозим»12.

REFERENCES

1. Salimov, B. L. (2023). OPINIONS OF CENTRAL ASIAN SCHOLARS ON SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(1-2), 178-182.

2. Салимов, Б. Л. (2022). Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик боFликлигининг гносеологик тахлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Узбекистон Миллий университети. Тошкент, 224.

3. Салимов, Б. Л. (2022). ЖАМИЯТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАКОМИЛЛАШУВИДА БОШ^АРУБ ВА ТАРБИЯ САНЪАТИНИНГ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3(11), 359-365.

4. Салимов, Б. Л., Бозорбоев, О. Д. У., & Раджапбаев, Х. Р. (2022). ЖАМИЯТДА ИЖТИМОИЙ БАРКДРОРЛИКНИ ТАЪМИНЛАШГА ОИД ФАЛСАФИЙ КДРАШЛАР. Academic research in educational sciences, 3(11), 286-291.

5. Салимов, Б. Л., & Хасанов, М. Н. (2022). ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ КОМИЛ ИНСОН ТАРБИЯСИ МАСАЛАЛАРИ ТАХДИЛИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(6), 1345-1354.

6. Salimov, B. L. (2021). The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(6),

10 Salimov, Bakhriddin Lutfullaevich (2023). OPINIONS OF CENTRAL ASIAN SCHOLARS ON SOCIAL RELATIONS. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (1-2), 178-182.

11 BaxpuggHH HyT^yOTaeBHH C&IHMOB, Ogn^öeK ^OHHëp Yran Eo3op6oeB, XycHugguH PaBmaH6eK Pag^anöaeB (2022). ^AMMOT^A KKTHMOHH BAPKAPOPHHKHH TALMHHHAmrA OH^ ®AHCA®HH KAPAmHAP. Academic research in educational sciences, 3 (11), 286-291.

12 Ca^HMOB BaxpuggHH HyT^y^aeBHH, X,acaHOB Mupmog HybMOHOBHH. fflAPK MyTA®AKKHP.HAPHHHHr KOMH.H HHCOH TAPBH^CH MACAHAHAPH TAXHRHH. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume: 2, lssue 4, 2022. -P.1345-1354.IIHIIHIIIIIII^IIIIIIIIIH

406-410.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.