Научная статья на тему 'ИНСОН ШАХСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШНИНГ АҲАМИЯТИ'

ИНСОН ШАХСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

123
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон / шахс / жамият / муаммо / ижтимоий фанлар / ижтимоий фанлар функциялари / ижтимоий фанларни ўқитиш муаммолари / ижтимоий фанларни ўқитишни такомиллаштириш йўллари / person / personality / society / problem / social sciences / functions of social sciences / problems of teaching social sciences / ways to improve the teaching of social sciences

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Махмуд Абдимўмин Ўғли Мажитов

Мақолада инсон шахсини такомиллаштиришда ижтимоий фанларни ўқитиш энг муҳим воситалардан бири эканлиги асосланган. Мақолада хорижий мамлакатларда ижтимоий фанларга бўлган эътибор йил сайин ошиб бораѐтгани очиб берилган. Ўзбекистонда ижтимоий фанларни ўқитиш тажрибаси ва эришилган ютуқлар умумлаштирилган, мавжуд муаммолар таҳлил қилинган ва уларни бартараф этиш йўллари ифодаланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article is based on the fact that the teaching of social sciences is one of the most important tools for improving a person's personality. The article shows that attention to the social sciences in foreign countries is growing every year. The experience and achievements of teaching social sciences in Uzbekistan are summarized, the existing problems are analyzed and ways to overcome them are described

Текст научной работы на тему «ИНСОН ШАХСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ФАНЛАРНИ ЎҚИТИШНИНГ АҲАМИЯТИ»

ИНСОН ШАХСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА ИЖТИМОИЙ ФАНЛАРНИ УЦИТИШНИНГ АХДМИЯТИ

Махмуд Абдимумин ^ли Мажитов

Узбекистон халкаро ислом академияси Малака ошириш маркази Сурхондарё вилояти минтакавий филиали директори, фалсафа фанлари буйича фалсафа

доктори(РКО)

АННОТАЦИЯ

Маколада инсон шахсини такомиллаштиришда ижтимоий фанларни укитиш энг мухдм воситалардан бири эканлиги асосланган. Маколада хорижий мамлакатларда ижтимоий фанларга булган эътибор йил сайин ошиб бораётгани очиб берилган. Узбекистонда ижтимоий фанларни укитиш тажрибаси ва эришилган ютуклар умумлаштирилган, мавжуд муаммолар та^лил килинган ва уларни бартараф этиш йуллари ифодаланган.

Калит сузлар: инсон, шахс, жамият, муаммо, ижтимоий фанлар, ижтимоий фанлар функциялари, ижтимоий фанларни укитиш муаммолари, ижтимоий фанларни укитишни такомиллаштириш йуллари.

АВSТRАCТ

The article is based on the fact that the teaching of social sciences is one of the most important tools for improving a person's personality.

The article shows that attention to the social sciences in foreign countries is growing every year. The experience and achievements of teaching social sciences in Uzbekistan are summarized, the existing problems are analyzed and ways to overcome them are described.

Keywords: person, personality, society, problem, social sciences, functions of social sciences, problems of teaching social sciences, ways to improve the teaching of social sciences.

Постмодерн жамият тенденцияларининг инсон шахсига салбий таъсири тобора кучайиб бораётган бугунги кунда ижтимоий фанлар имкониятларидан бу таъсирни камайтириш йулида фойдаланиш масаласи айникса долзарблашиб бормокда.

Ижтимоий фанлар - кишилик жамияти тараккиёти, унинг иктисодий, сиёсий, ижтимоий, маънавий сохдларининг

April, 2022

778

узига хос хусусиятларини тадкик этиш, бу жабхаларга дойр билимларни шакллантириш, саклаш ва трансляция килиш билан шугулланувчи илмий фаолият шаклидир.

^айсики жамиятда ижтимоий фанларнинг тулаконли шаклланиши ва ривожланиши учун замин яратилса, уша жамиятда, биринчидан, ижтимоий вокеликни илм-фан позициясидан урганиш, иккинчидан, жамиятдаги жараёнларнинг мохиятини уз вактида ва тугри укиб олиш, учинчидан, ижтимоий жараёнлардаги салбий тенденцияларни аникдаш, туртинчидан, турли ижтимоий муаммолар сабаб ва окибатларини урганиш, бешинчидан, жамият келажагига доир илмий башоратларни яратиш, олтинчидан, жамият аъзолари дунёкарашини ижтимоий манфаатларга мос равишда шакллантириб бориш имкони пайдо булади. Энг мухими, ижтимоий фанлар инсон шахсини такомиллаштириш, яъни унинг хаётий максадларини шакллантириш, билим, малака ва куникмаларини ривожлантириш, эътикодини карор топтириш, хулк-атвори ва фаолиятини жамият манфаатларига йуналтиришнинг мухим омили булиб келган ва келажакда хам шундай булиб колади.

Юкоридаги фикрдан тескари хулоса чикариш хам мумкин. Ижтимоий фанлар ривожига етарли эътибор берилмаган жамиятда ижтимоий вокеликни илм-фан позициясидан урганиш имкони чекланиб колади. Жамиятда содир булаётган жараёнларнинг мохиятини тугри англаш амри махол булиб колади. Бундай жамиятда ижтимоий жараёнлардаги салбий тенденцияларни аниклаш механизми мавжуд булмайди. Натижада юзага келаётган ижтимоий муаммоларнинг сабаб ва окибатларини урганиш, келажакка доир илмий башоратлар килиш кийинлашади. Жамият уз аъзолари дунёкарашини ижтимоий манфаатларга мос равишда шакллантириб бориш имконидан мосуво булади. Ижтимоий фанларга эътиборсизлик охир-окибатда инсон шахсининг гайриинсоний ракурсда шаклланишига, жамият ва шахс манфаатлари тукнашувига олиб келади.

Ривожланган хориж мамлакатларида ижтимоий фанларни урганиш замонавий шарт-шароитларда самарали хаёт кечириш ва фаолият курсатишнинг мухим омили саналади. Шу боисдан бу мамлакатларда ижтимоий фанларни укитишнинг узига хос тизими шаклланган. Масалан, А^Шда бу тизим мутахассислар тайёрлашга мулжалланган ижтимоий таълим, турли таълим йуналишлари талабаларига ижтимоий билимлар беришга мослаштирилган таълим, фукароларга ижтимоий билимларни етказувчи укув курслари мажмуини уз ичига олади. Масалан,

April, 2022

779

Лейк округи Коллежи фалсафа, социология, ижтимоий иш, антропология, тарих, сиёсатшунослик ва психологиядан мутахассислар тайёрлайди. Салем давлат университетида этика, ижтимоий сиёсат, менежмент, хукукшунослик ва шу каби таълим йуналишлари мавжуд. Шимолий Дакота давлат университети асосий эътиборни социология ва оилавий терапияга каратган.

Масалан, "QS World University Ranking by Subject 2015" жахон университетлари рейтингида Гарвард университети, Калифорния университети, Висконсин университети ижтимоий фанларни укитиш буйича етакчилар сифатида кайд этилган.[1]

Илгор университетлар хузурида ижтимоий билимларни узлаштиришга мойил шахслар, хатто хориж мамлакатларининг фукароларига мулжалланган унлаб укув курслари фаолият курсатади. Масалан, биргина Йель университетида "World Fellows"дастури асосидаги укув курсларига хар йили 3 мингдан ортик даъвогар хужжат топширади.[2:14] Бундай курслар ёрдамида фукаролар ижтимоий билимларининг оширилиши А^Шда фукаролик жамиятининг мисли курилмаган даражада ривожланишига замин яратди.

Аклий марказлар - гуманитар фанларнинг ижтимоий миссиясини ёркин намойиш этадиган феномендир. CAP (Central Asia Program) лойихаси рахбари, франциялик олима Марлен Ляруэлга кура, биргина Вашингтоннинг узида турт юздан зиёд аклий марказ мавжуд. А^Ш пойтахти, жахон дипломатиясининг маркази булмиш Вашингтон бу жихатдан гуманитар соха вакилларини оханрабо каби узига тортаётган маскан хисобланади, чунки у ерда илмий карьера куриш ва катта даромад куриш имконияти мавжуд. Бу аклий марказлардан кузланган пировард максад эса Марказий Осиё давлатлари хакида билимлар базасини яратиб, бу базани "монетизация" килиш, яъни минтакада ишлашни истаган тижорий ташкилотлар, сиёсий тузилмаларга сотиш, колаверса, Вашингтон элитасида минтака хакида аник тасаввур хосил килишдан иборат эди.[3:28]

Европанинг карийб барча етакчи олий таълим муассасалари ижтимоий фанларни укитиш тизимида асосий эътиборни глобаллашаётган дунёда юзага келаётган ижтимоий муаммоларни илм-фан позициясидан тадкик килишга кодир мутахассисларни тайёрлашга каратмокда. Масалан, Германиянинг етакчи таълим муассасаларидан бири хисобланган Виттен университетида фалсафа, сиёсатшунослик ва иктисодиётнинг турли йуналишлари буйича бакалаврлар ва магистрлар тайёрлаш йулга куйилган.[4]

April, 2022

780

Бундан ташкари Гумбольт номидаги Берлин универститетида туртта фалсафа факультети фаолият юритиб келмокда. [5]

Шунингдек М.В.Ломоносов номидаги Москва давлат университетининг Фалсафа факультетида ун олти хил фалсафага оид кафедралар ва олтита илмий-тадкикот марказлари фаолият олиб боришмокда. [6]

Европа мамлакатларида ижтимоий фанларни укитиш борасида, хусусан, Берлинда бир неча йиллардан буен "Европада гуманитар ва ижтимоий фанлар: ютуклари ва истикболлари" мавзуида халкаро симпозиум утказиш анъанавий тус олган. Унинг олтинчиси 2020 йилнинг 25 июль куни Берлинда утказилди. Симпозиумда антропология, демография ва этнография, журналистика, санъатшунослик ва маданиятшунослик, сиесатшунослик, психология, педагогика, минтакашунослик ва ижтимоий-иктисодий география, диншунослик, социология, филология ва лингвистика, фалсафа, юриспруденциянинг долзарб муаммолари мухокама килинди. [7]

Кейинги йилларда Осиенинг катор мамлакатларида хам ижтимоий фанларга булган эътиборнинг усиши кузатилмокда. Масалан, янги асрда Хитойда 1977 йилдан фаолият курсатиб келаетган Ижтимоий фанлар Академияси мазмунан ва таркибан такомиллаштирилди. Мазкур Академия эндиликда мамлакатдаги барча ижтимоий тадкикотларни мувофиклаштириш, ижтимоий таълимни такомиллаштириш масалалари билан шугуланмокда. У 5 академик йуналишдан (фалсафа, адабиет ва тарих; иктисодиет; ижтимоий ва сиесий тадкикотлар; халкаро таълим; марксистик тадкикотлар) таркиб топган булиб, 35 илмий тадкикот институти ва 90 илмий-тадкикот марказларини уз ичига олади. Бундай кудратли таркиб Хитойга мамлакатдаги ижтимоий таълим сифатини такомиллаштириш ва уз фукаролари дунёкарашини ижтимоий манфаатларга мутаносиб равишда шакллантириш имконини берди. [8]

Утган асрнинг охири ва янги асрнинг бошларида Японияда хам ижтимоий фанлар жадал ривожлана бошлади. Жумладан, бу давр япон социологияси учун ривожланиш ва байналминаллашиш даври булди. Натижада мамлакатдаги ижтимоий фанларнинг янги иерархиясини вужудга келтирди, ешларнинг ижтимоий фанларга булган кизикишларини оширди.[9:24] Шу тарика япон ижтимоий фанлари инсон шахсини такомиллаштирувчи кудратли омилга айланди.

Куриниб турибдики, жахоннинг ижтимоий тараккиетга юз тутган барча мамлакатларида ижтимоий фанларга булган эътибор йил сайин юксалиб бормокда, унинг имкониятлари,

April, 2022

781

бир томондан, жамият олдида турган муаммоларни тадкик килишга, иккинчи томондан эса, инсонни шахс сифатида шакллантиришга сафарбар килинмокда.

Бугунги кунда ижтимоий фанларни укитиш масаласида мамлакатимизда катор масалаларни кун тартибига куйиш, уларни самарали ва тизимли хал килиш зарур булади.

Биринчидан, ижтимоий фанларни укитишнинг узлуксиз тизимини шакллантириш ва ривожлантириш зарур.

Афсуски, кейинги йилларда ижтимоий фанларни узлуксиз укитиш тизимига дарз кетди. Умумтаълим мактабларида берилаётган тахсилнинг атиги 5 фоизи ижтимоий фанларни укитиш билан боглик. Олий таълим муассасаларида хам бу борада ахвол яхши эмас. Айни пайтда мамлакатда ханузга кадар олий таълимдан кейинги даврда фукароларни ижтимоий билимлар билан куроллантиришга хизмат килувчи укув курслари, марказлар карийб мавжуд эмас. Бунинг устига таълим тизимининг турли боскичларида тахсил берилиши назарда тутилган ижтимоий фанлар уртасида узвийлик куринмайди. Натижада:

а) ижтимоий фанларнинг шахс дунёкараши ва маънавий киёфасини инсонпарварлик гоялари асосида шакллантириш борасидаги кудратидан фойдаланилмай колинмокда;

б) шахс жахондаги энг замонавий ижтимоий билимлардан хабардор булиш имкониятларидан бебахра колмокда;

в) шахс эътикодини мустахкамлаш, кадриятлари тизимини инсонпарварлаштириш жараёни заифлашмокда;

г) жамиятда шахснинг ижтимоий ахамиятга молик фазилатларининг карор топиши жараёни сусаймокда, уларнинг шаклланиши жараёнига тарбиявий таъсир курсатиш имкониятлари камаймокда;

д) шахсни ижтимоий тараккиёт максадларига йуналтириш, уни мамлакатда амалга оширилаётган ижтимоий ислохотларга сафарбар килиш вазифаси бажарилмай колмокда;

е) шахсни постмодерн жамиятда илдиз отаётган салбий тенденциялардан вокиф килиш имкониятлари камаймокда;

ж) шахснинг турли гайриинсоний гоялар таъсирига тушиб колиши хавфи кучаймокда.

Иккинчидан, олий таълим муассасаларида ижтимоий фанларни укитишни битта кафедрада ва аник фанларга хос педагогик технологиялар асосида амалга ошириш

April, 2022

782

тажрибасидан воз кечиш керак. Ижтимоий фанларнинг хар бири инсон шахсининг шаклланиши жараенига узига хос таъсир курсатишга кодир. Ижтимоий фанларни укитишнинг "бир нуктадан" умумий, стандарт талаблар асосида амалга оширилиши бу фанлар уртасидаги тафовутни ювиб юборади, уларнинг шахсга таъсирини камайтиради. Шунинг учун хам ривожланган мамлакатларда ижтимоий фанларни укитишга бундай ендашиш деярли учрамайди.

Шу сабабли хам бугунги кунда гуманитар билимларни долзарблаштириш, соха вакилларини ижтимоий муаммоларни хал килиш жараенига жалб этиш учун аввало муносабат узгариши лозим: жамиятда уткир академик ва ижтимоий бахслар уюштирилиб, тарихчи, тилшунос, жамиятшунос ва бошкаларнинг фаолияти тафтиш этилиши, талабларга кура ижтимоий буюртма шаклланиши лозим. Тугри куйилган максад тугри натижаларга олиб бориши маълум.[3:30]

Ижтимоий фан укитувчилари укув юкламасининг хаддан зиед купайиб бораетгани талабаларни мустакил шахс сифатида шакллантиришда мухим ахамиятга эга булган мунозара, диспут, сухбат, консультация тарзида машгулот утказиш имкониятларини чеклаб куймокда. Ижтимоий фанларга технократик ендашувнинг окибатлари хакида профессор К.Назаров куйидагича фикр билдиради: "Асосан, гоявий таълимга каратилган, маънавий камолот манбаи булган ва пировард натижада, давлат ишларига мойил, сиесий етук авлодни тарбиялашга ердам берадиган ижтимоий фанларга хам иккинчи даражали укув сохаси сифатида каралади. Уларга нисбатан технократик едашув устувор була бошлайди, бу фанларнинг асл тарбиявий функцияси бир четга колиб, дарс юкламалари ва бахолаш тизими техник фанлар билан тенглаштирилади."[10:315]

Учинчидан, ижтимоий фанлар буйича илмий-тадкикот институтлари ва илмий-услубий марказларни купайтириш керак. Мамлакат ижтимоий фанлари инсон шахсининг камол топиши жараенини такомиллаштирувчи, уни замонавий тенденцияларнинг салбий таъсиридан химоя килувчи омилга айланиши учун жахондаги илмий жараенлардан четда колиб кетмаслиги, юз бераетган ижтимоий жараенларни мунтазам тадкик этиш имконига эга булмоги даркор.

Туртинчидан, ижтимоий фан мутахассислари тайерлаш тизимини хам такомиллаштириш зарурияти мавжуд. Жамиятда содир булаетган жараенларни илмий тахлил килиб бериш, ижтимоий тараккиет истикболларига доир башоратлар

April, 2022

783

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-778-785

тайёрлаш, фукаролар дунёкарашини инсонпарварлик гоялари асосида шакллантира бориш учун мамлакатда етарли даражада файласуфлар, социологлар, сиёсатшунослар фаолият курсатмоги даркор. Зеро Президент Шавкат Мирзиёев таъбири билан айтганда: "...ижтимоий фанларга эътибор бермаслик окибатида дунёкараши бир томонлама шаклланган, узидан бошкани уйламайдиган, халк, давлат ва жамият тушунчаларидан бегона булган ва бугунги кунда чет элларда "Бой берилган авлод" дея аталаётган ёшлар авлоди бизда хам вужудга келмайдими?"[11:234]

Хулоса киладиган булсак, бугунги кунда ижтимоий фанлар постмодерн жамият тенденцияларининг шахс маънавий киёфасига салбий таъсирини камайтиришга хизмат киладиган энг мухим субъектив омил вазифасини утамокда. Шу боисдан хам жахоннинг барча ривожланган мамлакатларида уларга булган эътибор ошмокда. Узбекистонда ижтимоий фанларни инсон шахсини такомиллаштирувчи кудратли омилга айлантириш учун уларни укитишнинг узлуксиз тизимини шакллантириш ва ривожлантириш, олий таълим муассасаларида ижтимоий фанларни укитишни битта кафедрада ва аник фанларга хос педагогик технологиялар асосида амалга ошириш тажрибасидан воз кечиш, ижтимоий фанлар буйича илмий-тадкикот институтлари ва илмий-услубий марказларни купайтириш, мутахассислар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш зарур булади.

Постмодерн жамиятдаги тенденциялар биздан таълим-тарбия тизимига янгича ёндашувни талаб килмокда. Аввало илмий муаммони ва тадкикот объектини, мавзуларини аник белгилаб олиш зарур. Шундан кейин гуманитар фанлараро узига хос "мехнат таксимоти" ва кооператив алокаларни амалга ошириш зарур булса, турли мутахассислар жалб этилган холда илмий лабороториялар ташкил килиниши керак.

REFERENCES

1. Стефанович М. Изучение общественных наук в США // www.hotcourses.ru. 2.Чему учили Навального в США?// Аргументы и факты, 2018, №30.

3.Асанов Э. Гуманитар фанлардан нима наф?// Тафаккур журнали, 2021 йил 4-сон.

4.Магистр философии, политики и экономики // www.masterstudies.com.

5. https : //philos.msu.ru/faculty_structure

6.VI Международный симпозиум «Гуманитарные и общественные науки в Европе: достижения и перспективы».//

vsenauki.ru

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-778-785

7.Китайская Академия социальных наук // ШрБ:// ru.qwe.wiki.

8.Митупова С.А. Становление и развитие социологии в Японии: Автореф. дисс. на соиск. уч. степ. канд. соц. н.- М., 2006.

9.Назаров К. Ёшларни гоясизлик балоси хуружларидан асраш - маънавий тарбия эхтиёжи // "Янгиланаётган Узбекистонда ижтимоий тараккиётни жадаллаштиришнинг фалсафий муаммолари" мавзусидаги вазирлик микёсида илмий-амалий анжуман материаллари, Термиз, 2020.

10. Мирзиёев Ш. Янги Узбекистон стратегияси.- Т.:Узбекистон, 2021. -464 б.

11. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 1: Вып. 9 , статья 17.

12. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

13. Муминов, А. Г. (2021). EMPHATY IN MODERN CONDITIONS: VIEWS, FACTORS, MANIFESTATIONS. Журнал Социальных Исследований, 4(4).

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.