Научная статья на тему 'ИНСОН КАМОЛОТИДА АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ПЕДАГОГИК ҚАРАШЛАРИ АҲАМИЯТИ'

ИНСОН КАМОЛОТИДА АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ПЕДАГОГИК ҚАРАШЛАРИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

883
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
уйғониш даври / илмий-маърифий фаолият / педагогик ғоя / танқидий таҳлил / ўқитиш усуллари / ахлоқ категориялари / инсон камолоти / меҳнат тарбияси. / awakening period / scientific-educational activity / pedagogical idea / critical analysis / teaching methods / moral categories / human maturity / labor education.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Н. М. Кошанова, А. Алимухамедова

Ушбу мақолада Марказий Осиѐлик қомусий олим Абу Райҳон Берунийнинг илм-фанга қўшган салмоқли ҳиссаси, унинг илмий ѐндашувларига маҳаллий ва хорижий олимларнинг берган баҳоси, ҳамда комил инсон тарбиясидаги алломанинг педагогик қарашлари таҳлил қилинган ва ўрганилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes and studies the significant contribution of the Central Asian encyclopedist Abu Rayhan Beruni to science, the assessment of his scientific approaches by local and foreign scholars, as well as the pedagogical views of the scholar in the education of the perfect man

Текст научной работы на тему «ИНСОН КАМОЛОТИДА АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ПЕДАГОГИК ҚАРАШЛАРИ АҲАМИЯТИ»

ИНСОН КАМОЛОТИДА АБУ РАЙ^ОН БЕРУНИЙ ПЕДАГОГИК

КАРАШЛАРИ АХДМИЯТИ

Н. М. Кошанова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Педагогика фанлари фалсафа доктори (PhD) koshanovanilufar512@gmail.com

А. Алимухамедова

"Ижтимоий иш"йуналиши талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Марказий Осиёлик комусий олим Абу Райхон Берунийнинг илм-фанга кушган салмокли хиссаси, унинг илмий ёндашувларига махаллий ва хорижий олимларнинг берган бахоси, хамда комил инсон тарбиясидаги алломанинг педагогик карашлари тахлил килинган ва урганилган.

Калит сузлар: уйгониш даври, илмий-маърифий фаолият, педагогик гоя, танкидий тахлил, укитиш усуллари, ахлок категориялари, инсон камолоти, мехнат тарбияси.

ABSTRACT

This article analyzes and studies the significant contribution of the Central Asian encyclopedist Abu Rayhan Beruni to science, the assessment of his scientific approaches by local and foreign scholars, as well as the pedagogical views of the scholar in the education of the perfect man.

Keywords: awakening period, scientific-educational activity, pedagogical idea, critical analysis, teaching methods, moral categories, human maturity, labor education.

КИРИШ

Ижтимоий тараккиётнинг турли боскичларида баркамол авлодни тарбиялаш масаласи етакчи масала булиб, хар бир даврда узига хос ёндашувлар ва тенденциялар хукмрон булган. Аммо минг йиллар утган булсада, аждодларимиз томонидан илгари сурилган педагогик карашлар шу даражада кимматлики, улар хозирги шиддаткор, XXI аср учун хам ахамиятлидир. Ушбу илмий мерос намуналарини урганиш, аждодларимизнинг самарали ва илгор гояларини

June, 2022

622

педагогика сохасидаги ахамиятини тахлил килиш хар бир миллат фарзандининг бурчи хисобланади.

Марказий Осиё тупрогида дунё тамаддунига улкан хисса кушган олиму мутафаккирлар, буёк саркардалар, ислом билимдонлари дунёга келган. Шарк реннесанси даврига сабабчи булган, дунё тан олган комусий олимларимиздан Ал-Фаргоний, ал-Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Махмуд Замахшарий, Умар Хайём, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий каби бобокалонларимиз илму фаннинг турли сохаларида самарали мехнат килиб бизгача улкан илмий меросни колдирганлар. Мамлакатимизда аждодларимиз хотирасини кайта тиклаш ва абадийлаштириш, уларнинг бой меросини чукур урганиш ва усиб келаётган ёш авлодни муносиб ворис сифатида тарбиялаш масаласига давлат сиёсати даражасида каралмокда. Шу жумладан, президентимиз Ш.Мирзиёев 3- реннесанс даврига мос авлод тарбияси масаласини етакчи масала сифатида кутариб чикдилар ва шу максаддан келиб чикиб, мамлакатимизда таълим-тарбия масаласида шиддатли ва самарали ислохатлар амалга оширилмокда. Учинчи ренессанс - мамлакатимизда илм-фан тараккиётининг, иктисодиёт ва жамиятнинг, халкка хизмат килиш ва кишиларни рози килишдай эзгу ният билан амалга оширилаётган барча ютуклар - кишилариимз ва ёшларимиз аклу заковатининг, иктидор ва истеъдод кувватининг ёркин тантанаси булиши кузда тутилмокда. Биз хакли равишда фахр ва гурур билан тилга оладиган бобокалонимиз орасида Абу Райхон Беруний колдирган илмий мерос билан канча гурурлансак арзийди. У биринчи шаркшунос олим сифатида жахон илм-фан вакиллари томонидан уз даврининг энг буюк акл-заковати сифатида эътироф этилган. Берунийнинг илм денгизи накадар кенг эканлигини унинг комусий олим сифатида яратган асарлари оркали хам билиб олиш мумкун.

АДАБИЕТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТАДАЛОГИЯСИ

Беруний илмий меросини тизимли урганиш, асарларини европа тилларига таржима килиш, шархлаш асосан XX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган. Беруний номи дунёда Птолемей, Леонардо да Винчи, Коперник, Ломоносов ва бошкка олимларнинг номлари билан бир каторда тилга олинади.Махаллий шаркшунос олимларимиздан М.Исх,оков алломанинг минералогия сохасига кушган хиссаси борасида илмий изланишлар олиб борган[4]. Д.Тожиев эса унинг илмий хаёти ва изланишларини тизимли урганган [5] .

Таникли америкалик тарихчи Ж. Сартон XI асрнинг биринчи ярмини жахон фани тарихида хакли равишда

June, 2022

623

"Беруний даври" деб аташ лозимлигини эътироф килиб, мутафаккирнинг илмий карашларига юксак бахо беради. Ж. Рено, Б. Бонкомпагни, М. Фиорини, Э. Видеманн, Г. Зутер, К. Шой, С. Х. Наср каби олимлар Беруний илмий меросининг турли жихатларини урганганлар. Рус олимларидан А.А. Семенов, И. Ю. Крачковский, А.М. Беленицкий, В.В. Бартолд кабилар хам уз илмий асрларини яратишда комусий олим илмий тахлилларига таянган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Собик СССР даврида, 1948-йилда Абу Райхон Беруний вафотининг 900 йиллиги муносабати билан дунёнинг куплаб давлатларида анжуманлар, учрашувлар утказилди. 1972-йилда Тошкент шахрида Беруний таваллудининг 998 йиллиги муносабати билан илмий семинар ташкил килиниб бунда Берунийнинг педагогик гояларини аниклаш ва тизимлаштириш, илмий-маърифий фаолиятини ёритиб бериш етакчи масала сифатида каралди. У бир вактнинг узида астраном, астролог, математик, биолог, географ, улкашунос, усимликшунос, маъданшнунос, тарихчи, манбашунос, диншунос, адабиётшунос, файласуф, социолог, мантикшунос, илохиётчи ва шоир булган. Шунга асосланиб Берунийга нисбатан унинг "шуFулланган сохасини санашдан кура шуFулланмаган со^асини санаш осонрокдир-,деб таъриф беришган [5;85]. Манбаларда таъкидланишича, олим 160 га якин асар ёзган булиб, 40 дан ортик кулёзма куринишидаги китоблари етиб келган. Беруний илм йулини урганган шаркшунослар, Беруний асарларини куйидагича таксимланади: астраномияга оид-70 та; математикага оид- 20 та; география, геодезияга оид- 4 та; катографияга оид-4 та;иклим ва об-хвога оид-3 та;минералогияга оид-3 та;фалсафага оид - 4 та;физикага оид - 1 та;доришуносликга оид - 2 та;тарих ва этнографияга оид - 15 та; адабиётга оид асарлари 28 тадир. Берунийнинг астрономия, математика, геодезия, физика, фалсафа, тарих, минералогия сохаларидаги асарлари шарк ва гарб олимлари томонидан урганилган. Берунийнинг асосий фаолият сохаси астрономия ва унга алокадор геометрия ва тригонометрия эди. Абу Райхон уз даврининг реакцион рухонийлар каршилигига карамасдан самарали ижод килган. Беруний эришган ажойиб натижалар, у яшаган даврдаги таълим куриниши ва шаклларига бевосита кдзикдш уйготиши табиий. Беруний даври тахликали, кескин ижтимоий тукнашувлар, узаро урушлар даври булган. У яшаган X-XI асрлардаги таълим тизимини тахлил киладиган булсак, мусулмон рухонийлари бошчилигидаги мактаблар икки турга

булинган:

June, 2022

- бошлангич мактаб;

- олий мактаб- мадраса.

Одатда мактаблар масжид худудида фаолит курсатган. Хрзирги давр педагоглари уйгониш даври мутафаккирлари яшаган даврдаги шароит билан хозирги даврни таккослаганда., улар яшаган давр ва босиб утган йулнинг нихоятда машаккатли булганлигини ёшларга урнак сифатида курсатадилар. Хдкикатдан хам хозирги техноген цивилизация ва глобаллашув бир томондан, инсон хаётини енгиллаштирмокда. Иккинчи томондан эса, кийинчилик курмаган, безахмат хаёт билан таъминламокда. Вахоланки, инсон хаётидаги захматли йул унинг чиникишига ва янада сабрли булишига замин булади. Беруний хаётининг дастлабки йиллари хакида маълумотлар жуда кам.Бу хакда унинг уз хаёти хакида ёзилган куйидаги мисраларида отасини билмаслигини, отасини билмаганлиги сабабли табиийки бобосини билмаслигини айтади. Беруний ёшлигиданок билимга иштиёкни намоён этган. X аср охирида таникли математик ва астроном Абу Наср Мансур Ибн Ирок 10-аср охирида Катда фаолият курсатган вактида ёш Берунийнинг кобилиятлари Ибн Ирокнинг эътиборини тортади ва у уни куллаб-кувватлаб, унга хар томонлама таълим беришни бошлайди. Абу Насрнинг асарлари унинг биринчи навбатда сферик астрономия ва сфера геометриясига кизикканидан далолат беради. У уз шогирди Абу Райхон Берунийни ана шу кдзикдшлар рухида тарбиялаган. Унинг учун математика ва астрономиянинг бу сохалари азалдан энг якин булган, унинг калбида доимо уз устозига мехр-мухаббат, миннатдорлик хотираси ва чукур хурмат-эхтиром билан яшаган [3;80]. Беруний болалигиданок кизикувчанлиги билан ажралиб турарди. Беруний илмни биринчи навбатда узи излаган, бунинг учун на вактини, на кучини аямаган. У бутун умрини укиди ва Абу Наср рахнамолигида астрономия, математикани буйича билимларни мукаммал эгаллайди. Мустакил равишда фалсафани ва куплаб тилларни урганади. Беруний форс ва араб тилларидан ташкари юнон ва сурий тилларини хам билган. Беруний хаётининг сунгги йилларида иккита йирик асар - "Заргарлик илми учун маълумотлар туплами" устида ишлади, "Фармакогнозия" кисмини тугатишга улгурмайди. Абу Райхон Беруний 1048 йил 11 декабрда Хуросоннинг Газна шахрида вафот этади.

Унинг илмий мероси ва педагогик карашлари нафакат уз даври (илк урта асрлар) балки, хозирги давр учун хам ахамиятлидир. Берунийнинг илм олиш ва унинг йуллари ва маъноси хакидаги фикрлари куплаб асарларда учрайди. У билишда огзаки ва ёзма ёдгорликларни урганиш, олинган маълумотларга танкидий

June, 2022

625

ёндашиш, хакикатни аникдаш учун уларни таккослаш, далилларни мантикий умумлаштириш, хулосаларни назарияга айлантириш борасида фикр юритади Беруний илмий услубига хос хусусиятлар ва асослар шулардир. Илмий

албатта, жуда катта натижадир. Беруний укитишда визуализациянинг ахамиятини таъкидлаган.Унинг фикрича, визуализация урганишни янада кулай, аник ва кизикарли килади. Кузатиш эса тафаккурни ривожлантиради. Беруний укув жараёнида визуализатсия зарурияти хакида гапириб, шундай деб ёзган эди: "Куринадиган нарсани тасаввур килишга одатланганингда, аста-секин тасаввур килинадиган нарсага утиш осон булади". Олим равшанликдан ташкари материалнинг изчиллиги ва тизимли такдим этилишига, унинг узатилишига катта ахамият беради. У фанларнинг фундаментал тамойилларини билмасдан туриб, инсоннинг илмий фаолияти маъносиз, деб хисоблаган. Буюк олим таълим-тарбияни доимо катъий илмий асосда булиши кераклигини айтади. "Хронология" асарида маълумотларнинг илмий жихатдан катъийлиги ва тугрилигини, уларнинг хаммасини аниклаб олгунча, ноаник маълумотларни етказишдан узини тутиш кераклигини таъкидлайди. Яъни хар кандай мулохаза етарли асосга эга булиши лозимлигини таъкидлаб, шубхали ва номаълум маълумотларни кушмасликга чакиради. Биз Берунийни асосли равишда етук танкидчи ва тахлилчи олим сифатида хам биламиз. Сабаби у уз давридаги куплаб, тарихий ва астрономик чалкашликларнинг тугри ечимини беришга харакат килади [1]. Беруний "Минералогия" номли бошка асарида илм завки хакида шундай дейди: "Х,акцкцй завц, инсон унга интилилса кучаяди, одам унга шунчалик эга булади. Олдин билмаган нарсаларини урганса, инсон цалбининг холати шундай булади ,,7-дейди. Беруний урганиш мотивлари, кургазмали ва амалий методлар, бажарилган иш ва олинган билимларни текшириш ва бахолашнинг урни хакида асарлаида куплаб мисоллар келтиради.Унинг фикрича укув жараёни изчиллик тамойилари асосида курилиши лозим. Мутафаккир укув жараёнида максадлиликка алохида ахамият каратади. Берунийнинг дарслик ва укув кулланмаларига куйиладиган талаблар хакидаги фикрлари хам кимматли булиб кулланма илмий характерга эга булиши, равшанлик, кулайликга эга булиши. Берунийнинг таълим мазмуни хакидаги гоялари у яшаган даврда, шубхасиз, катта прогрессив ахамиятга эга булган. Уларнинг купчилиги хозирги замонавий дидактиканинг негизида хам мавжудлиги диккатга сазовордир. Абу Райхон Беруний илм-

билишда бу усуллар кул келишини айтади.Урта асрда бундай мушохада килиш

фан, билимларни жамиятга ёйиш, мехнатсеварлик билан

June, 2022

xaдкни жaхолaтдaн, к;aшшокдикдaн xaдос килиш мумкин, деб хисоблaблaгaн. Одaмлaрни yзидa юксaк axлокдй фaзилaтлaрни тaрбиялaшгa чaкдриб, билим олиш кaттa Ba мaшaккaтли мехтат, куч, Ba^r Ba сaбр-токaт тaдaб килишини тaъкидлaйди. Бизгa мaълyмки, инсондaги кобилиятлaр, билиш имкониятлaри тyрличa Ba узига xосдир. Берyний 6у борaдa одaмлaрдaги xотирa Ba эслaш кобилиятининг тyрличa экaнлиги хaк,идa тyxтaдиб,бaъзилaр бyндaй кобилиятга эгa, бaъзилaр эсa мехтат Ba мехтат билaн эришишини aйтaди. Билим, Беруний фикричa, инсонни олийжaноб ^^гади, уни мехрибон Ba aкдли ^^гади. У «билимнинг софлигидaн бошкд» хеч нaрсa йуклигини тaъкидлaйди. Буюк мyтaфaккир илм-фaн ëрдaмидa тaрбиядaнгaн юксaк интеллектyaл Ba axдокдй мезонлaрни кенг жорий этиш жaрaëнидa комилликкa эришиш мумкин, дея тaълим берaди. Беруний билим инсонни тyFри йyлгa бошлaб боришига чукур ишонч хосил кдлган. У фaкaт билимли инсон 6улиш, "олижaноб" xyлк-aтвор KOидaдaрини билишнинг узи кифоя эмaс, aсосийси бу билимлaрни aмaлдa кУллaй билиш, дегaн FOяси хaр бир дaвр учун жyдa aхaмиятлидир. Олимнинг бу фикри псиxолог М. Г. Дaвлетшин илмий ëндaшyвлaридa хaм aкaс этaди. М. Г. Дaвлетшин "Ахлок^й хулц-атворншг 3apypuü шартм ахлоцш хулц-ameopHum meгuшлu дaрaжaсuнu maъмuнлaмaйдuгaн бuлuмдuр"-дейди. Бyндaн тaшкaри, билимлaрни yз-yзидaн мос келaдигaн axдокдй xarra-хaрaкaтлaр aмaдиëтисиз yзлaштириш, axдокий билим Ba инсоннинг axлокдй xaтти-хaрaкaти Уртaсидaги тaфовyтдa ифодaдaнгaн '^лок^й рaсмиятчиликм деб aтaлaдигaн нaрсaнинг пaйдо бyлишигa олиб келиши мумкунлигини эътироф кдлaди [б]. Беруний мехтат тaрбиясигa кaттa aхaмият берган. Олимнинг фикричa, болaнинг тyFри ривожлaнишининг зaрyрий шaрти мехнaтдир. Моддий кaдриятлaрни ярaтишдa aйнaн мехнaт aсосий омил хисоблaнaди. Беруний хaëтни, бaxтни мехтатсиз тaсaввyр этмaгaн, мехнaт оркэли тaрбияни инсон хaëтининг aсоси деб хисоблaгaн. Беруний мехнaт билaн тaрбиялaш хaкидa гaпирaр экaн, иродaнинг кaттa aхaмиятини кдйд этaди. Уз мaксaдигa эришиш Ba билим олиш йyлидaги мaтонaт хaкддa шyндaй ëзaди: «Уmмuшдa Птолемей ycynuHu уйгунлaшmupuш учун куп мex(шm кuлдuм".Ургaниш жaрaëнидa инсон учун хaммa нaрсa кизик эмaслиги, aммо иродaни кyчaйтириш тyфaйли у кдйинчиликгарни енгиб утишни Ургaниши мухумлигини тaъкидлaйди.X,aк,ик;aтдaн хaм педaгогикaнинг тaълим Ba тaрбия деб aтaлyвчи иккитa булими бир-биригa тaъсир кyрсaтaди. Тaълим орк^и тaрбиялaш, тaрбия орк^и эсa тaълимгa рaFбaтини ошириш мумкун бyлaди. Юкоридaги фикрлaри орщли буюк мyтaфaккир илм олиш инсон сaбр-токaти Ba иродaсини мyстaхкaмлaйдигaн бyлсa,

June, 2022

б2?

бунинг хам жуда катта ахамиятга эга эканлигига шама килади. Унинг асарларида ор-номус, кадр-киммат, дустлик, ,эзгулик,адолат ва виждон каби ахлок категорияларига катта ахамият берилади. Суннги маълумотларга кура Беруний илмий билишнинг янги методларини ишлаб чиккан ва ривожлантирган. Х,ар кандай билимнинг тажриба билан бойитилиши ва амалиёт натижасида ривожлантирилиши фойдадан холи булмаслигини айтади. Илм излаётган инсон амалиётга асосланиши, тухтовсиз мехнат килиши, хатоларини кидириб тузатиши, илмда хакикат учун хар кандай уйдирма ва юзакичиликга карши курашиши лозимлиги хакидаги фикрлари илм йулидаги хар бир тадкикотчи учун дастурамал була олади. У инсон камолотида куйидаги 3 та нарсанинг мухумлигини таъкидлайди:

- ирсият;

- ижтимоий мухит;

- тугри таълим-тарбия.

Берунийниг ушбу фикрлари Европа уйгониш даври вакиллари: Петрарка, Бокаччо, Солютатилардан хам илгари асосланганлигини алохида таъкидлашимиз лозим. Бундан ташкари бобокалонимиз инсондаги ахлокийликни хам мухум жихат сифатида келтириб утади. Геодезия асарида "^ар кандай кузутувчи(олим) диккат билан улчасин, хамиша уз ишларидан коникмасин, уз ишларини кайта-кайта текшириб турсин, мумкун кадар камрок гурурлансин,тобора тиришкоклик билан ишласин ва мехнатда хеч махал зерикмасин"-дейди. Бу фикрлари оркали аллома келажак авлодга илмнинг машаккатли йул эканлиги, бу йулда гурурланиш керак эмаслиги,узидан каноатланиш эса илмий изланишдан тухтаб колишга сабаб булиши ва инсон камолотига салбий таъсир килишини, кайта-кайта текшириш оркали олим уз билимини бойитиб боришини айтади. Астойдил, тиришкоклик билан килинган мехнат уз натижасини беришини ва уз эгасига фойда келтиришини таъкидлайди.

ХУЛОСА

^ар бир авлод уз аждодларига муносиб фарзанд булишга харакат килиши лозим. Зеро, биз ушбу мукаддас масканда тугилганимизга канчалик шукрона келтирсак хам кам. Сабаби дунё тамаддунига бемисл хисса кушган олиму фозилларнинг купчилиги ушбу маскан фарзандларидир. ^айсики мамлакатда келажак авлод таълим-тарбияга юксак эътибор каратилса, уз натижасини бериши табиий. Хрзирда мамлакатимизда илму фанга берилаётган эътибор ва эътироф шубхасиз, келгусида

June, 2022

628

Беруний, Фаробий, Навоий каби илм эгаларини тарбиялашимизга имкон беради.

REFERENCES

1. Abu Rayhon Beruniy .Tanlangan asarlar. "Fan" nashriyoti-Toshkent-1998

2. Абу райхон Беруний .Танланган асарлар.Тошкент,1968, Абу Рейхан Беруни.Минералогия,Т.:1968.-С.171.

3. Булгаков П.Г. Жизнь и труды Беруни.- Ташкент, Фан.1972.-С.80.

4. М.Исхоков.Абу Райхон Беруний нефрит ва Хитой хакида.

5. Д.Тожиев.Абу Райхон Берунийнинг илмий хазинаси тарихига бир назар.// "Oruental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal-(2) I/2010.-P 85-90.

6. Давлетшин М.Г. Психологические основы нравственного воспитания. -Ташкент: 1975.

7. Насыров А. Список трудов Бируни - великий ученый средневековья.-Ташкент.1950.

8. Нурутдинова З. Г. Педагогические идеи Абу Райхана Беруни.- Ташкент. Изд. «Фан».1989.

9. Шарипов А. Великий мыслитель Беруни.-Ташкент, 7 Давлетшин М.Г. Психологические основы нравственного воспитания.-Ташкент:1975.с.52-53.

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.