Научная статья на тему 'АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ НЕФРИТ ВА ХИТОЙ ҲАҚИДА'

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ НЕФРИТ ВА ХИТОЙ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
297
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Нефрит / Шинжон / “Минералогия” / “нефрит маданияти” / халқ табобати / Nefrit / “Mineralogy” / Xinjiang / “Nephritic culture” / traditional jadeital medicine

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Исҳоқов, Мирсодиқ

Мақолада Абу Райҳон Берунийнинг Минералогия (“Ктаб ал-жамоҳир фи маърифат ал-жавоҳир”) асарида таърифланган нефрит минерали, унинг табиатда тарқалган ҳудудлари, хусусан, ҳозирги Хитой халқ республикаси, унинг Шинжон автоном райони тарихий географияси ҳақидаги маълумотлари таҳлил қилинган. Бундан ташқари мақолада нефрит билан боғлиқ бир қатор этнографик маълумотлар, хитой “нефрит маданияти”, халқ табобатига оид анъаналар ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABU RAYHAN BERUNI ABOUT JAPANESE AND CHINA

The article analyzed data on the mineral jadeit (nefrit) in the book “Mineralogy” of Abu Raykhan Biruni and the historical geography of territories spreading nefrit in the Xinjiang Autonomous Region of the China People's Republic. In the article discussed problems, related to ethnography, issues of "The Nephritic culture of the Chinese People", traditional jadeital medicine.

Текст научной работы на тему «АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ НЕФРИТ ВА ХИТОЙ ҲАҚИДА»

"Uzbekistan-China: development of R VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2021: 5.423

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ НЕФРИТ ВА ХИТОЙ ХДКИДА

d 10.24412/2181 -1784-2021 -1 -593-599

Мирсодик Истоков,

тар.ф.д., профессор, Тошкент давлат шаркшунослик университети

Аннотация. Мацолада Абу Райуон Берунийнинг Минералогия ("Ктаб ал-жамоуир фи маърифат ал-жавоуир") асарида таърифланган нефрит минерали, унинг табиатда тарцалган уудудлари, хусусан, уозирги Хитой халц республикаси, унинг Шинжон автоном райони тарихий географияси уацидаги маълумотлари таулил цилинган. Бундан ташцари мацолада нефрит билан бозлиц бир цатор этнографик маълумотлар, хитой "нефрит маданияти ", халц табобатига оид анъаналар уацида фикр юритилади.

Калит сузлар: Нефрит, Шинжон, "Минералогия ", "нефрит маданияти ", халц табобати

Annotation. The article analyzed data on the mineral jadeit (nefrit) in the book "Mineralogy" of Abu Raykhan Biruni and the historical geography of territories spreading nefrit in the Xinjiang Autonomous Region of the China People's Republic. In the article discussed problems, related to ethnography, issues of "The Nephritic culture of the Chinese People", traditional jadeital medicine.

Keywords: Nefrit, "Mineralogy", Xinjiang, "Nephritic culture" , traditional jadeital medicine

Нефрит тим кора, корамтир, каймокранг, ок, саргиш, яшил рангли турларга булинадиган ута зич ва каттиклик даражаси юкори мураккаб жавохирдир. Таркиби нафис соч уримларига ухшаш толалар зичлигидан иборат. Комусий олим Абу Райхон Беруний "Китоб ал-жамохир фи маърифат ал-жавохир" ("Мнералогия") номли асарида нефрит тоши хакидаги маълумотларга махсус фасл ажратган1. Нефрит жавохири таркалган асосий манзил сифатида Беруний хозирги ХХР Уйгур мухтор (автоном) районининг Хутан вилоятидан утувчи икки дарё оралигини курсатади ва уша давр учун Ахма шахрини Хутаннинг марказий шахри деб атайди2. Китоб кулёзмасида бу топоним Ажма шаклида

1 Абу Райхон Беруний. Кимматбахо жавохирлар хакида билимлар китоби. Минералогия. "Узбекистон миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти. Тошкент: 2017. -Б.174-175; 292-293.

2 Уша жойда.

ёзилган. Лекин бу имло котибнинг хатоси булса керакки, катор олимлар буни Ахма деб укиш лозимлигини таъкидлашган3.

Беруний Хутан вилояти водийларидан бирини Кош деб атайди. А.М.Беленицкий бошка манбалар билан солитириб, Кош топонимини Цош деб укишни маъкул деган4. Кошдан нефритнинг ок, энг сифатли, тиник хили чикади деб таъкидлайди Беруний. Бундай нефритнинг йирик булаклари "подшохники", майдароклари мавке даражасига караб "амалдорларники" деб хисобланади, дейди олим. Хутаннинг яна бир водийси Каро Кош дейилган ва у ердан нефритнинг корамтир, нисбатан хира, баъзан эса тук кора рангли турлари олинган. Энг кора рангли нефритни Беруний сабажга, яъни кумирга ухшатади. Кадим замонда, дейди Беруний, "бир киши шу манзилдан Хитой подшосига икки юз ратл5 вазндаги нефритни олиб бориб тортик килган"6 .

Нефритга нисбатан Беруний келтирган маълумотлар орасида бу тошга туркий халкларнинг эътикодий, ирим-сирим, фетишистик ва халк табобати нуктаи назаридан карашлари масаласи эътиборга лойик. Масалан, турклар нефритга галаба тоши сифатида ихлос килишган. Улар нефритдан килич калкон ва бошка жангавор куролларига кадама безаклар урнатишиб, жангу жадалларда бу тош уларга голиблик келтиради деб ишонишган. Бу хакда Беруний "Китоб ан-нухаб" номли манбани далил килиб келтиради ва дейди: "...бу галаба тоши, Турклар уз ракиблари устидан галабага эришиш учун уни куллаганлар. Ундан ташкари лагмон, иссик нон, каттик ковирилган гушт каби огир овкатлар истеъмол килганларида ошкозонни зуриктирмаслик учун хам нефритдан фойдаланганлар" Бунда нефрит парчаси корин устига куйилиб, бир муддат ушлаб турилса ёки тош билан корин силанса кифоя булган. Х,азм ишга тушиб кетади деб тушунилган.

Нефритнинг каттиклик даражасини тушунтириш учун Беруний "Китоб ал-нухаб"дан олинган яна бир маълумотни келтиради: "...у (нефрит) ферузадан каттик, каймок тусли, олмос билан кесиб, ундан узук, тумор, белбог тукалари ясашади".

Узи билан нефрит тоши олиб юрган одамга момокалдирок, чакмок, яшин хам кор килмайди. Бу хосса табиатда нефрит тоши чиндан хам яшинни узида парчалаб юбориши кузатилгани сабабли Берунийга хам маълум булган.

3 Fisher H. Nephrit und jadit. Schtutgardt. 1880; Богданович К. Месторождения нефрита в Куэнь-луне//Записки минералогического общества. 29. Санкт-Петербург,1892;

4 Абу Рейхан Бируни. Минералогия. Перевод А.М.Беленицкого. М.: Наука. 1958. См. Пимечаеия к теме Нефрит.

5 Ратл урта аср улчов бирлиги. Бир ратл 12 укияга, 130 дирхамга, бу эса 406 граммга тенг булган.

6 Абу Райхон Беруний. Кимматба^о жавохирлар хасида билимлар китоби. Минералогия... . -Б.174.

Шундай тафсилотлар урта аср шарк манбаларида, славян халкларининг "Азбуковник китоби"да, арман манбаларида хам кайд этилган. Бундай инонч хозиргача фол ва бошка афсунгарликлар билан боглик амалиётда учрайди.

Хднуз давом этаётган кадимги хитой анъанасига кура нефрит олтиндан хам киммат бахоланади. Хитой маколларидан бирида "Олтиннинг нархи бору, лекин нефрит бебахо" дейилади. Хдтто, нефритни хитой миллий тоши даражасида караш кенг таркалган. Хитойликлар бу тошни осмони фалак тоши дейишади. Нефрит улар учун замин мукаддаслигининг рамзи. Бу тошда донолик, абадийлик, улмаслик рамзларини куришган ва мукаддас хисоблашган.

Кадим замонлардан бошлаб нефритдан турли нозик асбоблар, гузал ва нафис хуккачалар, кутичалар, кузалар, идиш-аёклар, зеб-зийнат буюмлари, назар-нафасдан асровчи туморлар, узук, билакузуклар ясалган. Хонадонларда нефритдан ясалган буюм сакланишини кунгил хотиржамлиги, гурур ашёси сифатида каралган. Хитой императорлари саройларининг безаклари нефритдан булишига алохида ахамият берилган. Макбаралар нефритдан безатилган ва тобутларни нефритдан булиши олий нишон хисобланган. Хитой ташки дипломатиясида нефрит такдим килиш мехмон томонга билдирилган хайрихохлик, кушни давлат хукмдорига хурмат ифодаси, максадлар, фикрлар мувофиклигини билдирган. Нефритдан ясалган буюмлар жамиятда шахснинг алохида урни ва вазифасини хам билдирган. Давлат ёки мансабдор шахс олдида курсатилган манзур хизмат учун хам баъзан нефрит мукофот килиб берилган.

Нефритдан ясалган ёки нефрит кузли зеб-зийнат буюмларга эга булишга факат Хитой иимператорларининг маликалари хакли эдилар. Оддий аёллар учун таъкикланиш хам гапми, орзу килиш хам мумкин булмаган. Бизларда Олтин, Кумуш, Ёкут сингари шахс исмлари канчалик табиий булса, хитой аёлларининг исмларида нефрит маъносини билдирувчи иероглиф иштирок этган исмлар машхур. Шундай килиб, хитойда нефрит ментал маданиятнинг ажойиб катламига айланган.

Нефритга нисбатан бу кадар юксак ва миллий даражада эътикод тарихининг илдизлари хам узок утмишга бориб такалади. Археологик ёдгорликлардан топилгпн материаллар неолит даврларидан бошлаб, 7 -10 минг йиллардан буён хозирги Хитойда нефрит маълум ритуалларда кулланган ашё ёки ихлос предмети, магик кудрат, химоят килувчи тумор сифатида ишлатилган. Масалан, Хитойнинг Хемуду неолит маданияти мажмуининг Йуйяо музофотида жойлашган Нинбо туманида урганилган археологик ёдгорликларда

мил. авв. 5000-4500 йилларга оид кабрлардан ишлов берилган ёки ноёб шакли туфайли махсус танланган ва майит тириклигида эъзозлаган, табиий киёфаси ажабтовур, ранглари тиник ва майин товланувчи нефрит ашёлар топилган. Бундан ташкари энеолит ва бронза даврларига оид Шимоли-Шаркий Хитойдаги Лянчжу ва Хуншань маданиятларидан топилган нефрит буюмларнинг ёши хам мил авв. 4000-2500 йилларни уз ичига олади. Хуанхе дарёси хавзасидаги нефрит тошли Луншань маданияти хам мил. авв. 2000-1500 йилларга оид.

Нефритдан ясалган топилма буюмларнинг функционал хилма-хиллиги бу тошга ишлов берувчи усталарнинг махсус малакасидан далолатдир. Балки нефритчи усталар ритуалларни яхши билган кишилар сифатида жамиятда маълум нуфузга эга булган дейишга хам асос бордир. Булар эхсон пишириклари солинадиган махсус хашамдор идишлар, турли асбоблар, зеб-зийнат такинчок буюмлари, мифологик тимсолларни акс эттирган хайкалчалар, иморатлар, макбаралар, тахт ва унинг деталлари, маросимларда сирли илохий жаранг таратувчи кунгирокчалар ясаб, элнинг маънавий дунёсига хизмат килишган. Нефрит буюмларнинг хилма-хиллиги билан баробар, уларнинг орасида инсон ахлининг авлодлари купайиши, баракотли хаёт рамзи сифатида эрлик олати тасвирини эслатиб турувчи фаллик рамзий буюмлар хам диккатга сазовор. Бир ярим миллиарддан ошган Хитой ахолиси балки шу рамзнингмиллат рухига синггани натижасидир.

Нефритнинг маросимий ва эътикодий ахамияти 1968 йилда Хэбэй вилоятига карашли Манчэнь музофотида топилган Чжуншань хукмдорининг шахзодаси Лю Шэн ва унинг рафикаси Доу Ваньнинг кабрлари (мил. авв. II аср) очилганда яна хам аник булган. Кабрлар фавкулодда янги маълумотлар берган. Уларда майитларнинг скелетлари минглаб туртбурчак килиб ишлов берилган нефрит парчаларини олтин симлар билан бириктирилиб, яхлит ланган холда, пайдо булган нефрит матодан бичилган нефрит куйлакларда ётган экан. Майит эгалари бу нефрит куйлаклар майитларгами, уларнинг рухларигами абадият багишлашига ишонганлар, деб хисоблаш уринлидир.

Юпка паррак куринишдаги силлик нефрит тоши императорлар саройи мулозимларининг доимий хамрохлари булган. Император хузурида кимдир сузлаши лозим булса шу нефрит парчаси билан огзини тусиб туришлари лозим булган. Недирки, уларнинг нафасидан император нафас олаётган хавонинг софлигига путар етмасин дейилган.

Хитойда эътикод билан боглик деярли барча иншоотларда, буддавий ва бошка динлар ибодатхоналарида гоят ажиб нефрит хайкалчалар ва катта

хайкаллар сакланади. Ок нефритдан ясалган улкан Будда хайкали сакланадиган Шанхай ибодатхонаси айникса машхур. Хдйкалнинг буйи икки метр, вазни эса 3 тонна.

Нефрит хитой халки анъанасида ижтимоий-фалсафий, маданий маънавий кадрият даражасига етган. Масалан, Конфуцийнинг "Удумлар китоби" ("Ли Цзы")да нефритнинг ун хосияти баён этилган: хайрихохлик, адолат, жоизлик, хакикат, ишонч, мусикий рохат, садокат, само, замин, ахлок, акл. Нефритда Эзгулик ва савобдорлик тушунчалари хам бор деб, кушиб куйишади баъзи донолар. Нефритнинг ута каттиклигини акл билан боглайдилар, Куринишда уткир, кескир туюлувчи кирралари аслида кесувчан эмаслигини адолат билан тенгланади. Нефритга бирор нарса билан аста тегилса, ундан узок чузилувчи майин жаранг тараладики, буни мусикага ухшатишади. Нефритнинг баркарор, тургун ва баркарор ранги садокат рамзи деб тушунилади. Нефритни олмос билан уйилса, ранги очилиши, яркирок булиб колишини самимиятга тенглашади. Рангин товланиши, порлоклиги осмонни эслатади. Мохияти замин билан, ер билан богликлиги унинг асли мохиятини фалсафий маънода ер хоссасига тенглаштиришга асос булган. Ишлов берилмаган холда табиий нефрит иффат билан киёсланади. Конфуций узининг "Касидалар китоби" да инсоннинг аклу заковатини ва доно кишининг элга хизматини нефритга ухшатган экан.

Юкорида ок рангли нефритга алохида ихлос килингани хакида ёзган эдик. Бундан ташкари Хитойда кадим замонларда ва хозирда хам яшил нефрит жуда юксак кадрланади. Бу турдаги нефрит зумрад тошига ухшаб кетади. Шундай нефрит буюмлар Хитойнинг бундан 4000-3500 йил кадимги Луншань маданияти ёдгорликларидан топилган. Луншань нефрит буюмларига уймакорлик усулида накшлар ишлангани билан гоят ахамиятли. Булар санъат буюмлари сифатида бахоланади.

"Нефрит, - деб ёзади Беруний, - ёмон куздан асрайди. "куз тегмаслик бу халкнинг тасаввуридир, чакмокка келсак, чакмокнинг нефритга тегиб, зиён етказмаганини хикоя килган бир одамни курдим. (Аслида) бу хусусият факат нефритга тегишли эмас. Балки пулат ойналар хам худди шундай (яъни, нефрит каби) чакмокни узидан кайтариб, эритиб юборади". Берунийнинг бу сузлари узбеклардаги "ок нарса яшинни кайтаради" деган наклга тугри келади.

Беруний нефритнинг тиббиёт сохасидаги амалий кулланиши масаласига хам эътибор каратган. Масалан, ошкозон касалига даво деб, нефрит парчасини ошкозонга якин холда буйинга осиб юриш тавсия килинади. Бундай нефрит

тумор сиртига нурни кайтарадиган кандайдир расм чизилган булади. Беруний шу сузлардан кейин юнон манбаларидан Голен асарига ишорат килиб, унинг расм чизилмаган нефрит устида килган кузатуви натижаси хакида эслатади. Голен расм чизилмаган нефрит хам ошкозон огригини колдиришда расмли нефритдан фарк килмаганини исботлаган экан. Демак, Беруний нефритга расм чизиш шунчаки беморга рухий таъсир курсатиш учун хизмат килган эканини таъкидлаган.

Беруний узидан олдин яшаб утган олимлар фикрларини хам кабул килишдан олдин танкидий урганиб чикади. Масалан, X асрда Сурияда яшаган табиб ва олим Яхё ибн Моса асарларида нефритни сарик рангда булади деб курсатилишига эътироз билдириб, Хутандан олинадиган яшб (нефритнинг яна бир номи. Яшм1 шаклида хам ишлатилади) ок рангда булишини таъкидлайди. Ибн Моса келтирган тошни нефрит эмас, деб исботлайди. Бирок бу тош нефритдан юмшок, тишланса унда тиш изи колса хам нефрит сингари ошкозон дардига даво була олади.

Нефрит тошининг даво хусусияти хакида Берунийнинг ёзганлари халк табобати тарихидаги маълумотлар билан исботланади. Бунда яна бир мухим жихатни хисобга олмок лозимки, нефритга ихлос касалликдан халос булиш омили булиши хам мумкин. Бирок табобат амалиётида тошга ихлосдан ташкари унинг узида иссикликни туплаш хоссаси физик таъсир курсатиши ва огрикли аъзо атрофи хужайраларининг фаоллашувига сабаб булиши исботланган. Гарб мамлакатларида нефритни буйракни даволовчи тош дейиш одати хам бор. Бундан ташкари нефритдан юрак, упка, жигар, ошкозон, кон босими, куз хиралиги ва бошка куплаб дардларни даволаш амалиётида кенг фойдаланилган. Нефрит шодаси такиб юрилиши рухни тинчлантиради, уйкуни чукурлаштиради. Иситилган нефрит босиш бодни даволайди. Сакта (инсульт) холатида бир жуфт силлик нефрит гулинчани кафтда айлантириб уйнаб юриш харакат чекланишининг олдини олади ва хоказо.

Абу Райхон Беруний нефрит хакида фикр юритиш билан баробар кадимий Хитой одатларидан, Шарк улкалари, жумладан Хитой тарихий географиясидан, мазкур минералнинг барча хоссаларидан, бу тош хакида узигача ва замондошлари, жумладан юнон олимлари хам, кандай фикрлар билдирганларидан хабардор эканини курсатган. Шу билан бирга нефритга

1 Яшм атамаси канъоний (финикий) шомий тилдан юнон тилига jaspis шаклида кирган. Кадимги иброний (яхудий) тилда yashfe, кадимги оссурий тилда yashpu. Царанг: Бируни. Минералогия. Перевод А.М.Беленицкого. Москва: 1958. Примечания к статье "Нефрит".

"Uzbekistan-China: development of R VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2021: 5.423

ортикча ихлос килиб, унинг хислатларини муболага килиш каби холларга танкидий муносабатини хам очик-ойдин баён этган. Хулоса шуки, нефрит мисолида яна бир бор Абу Райхон Берунийнинг кенг камровли билимига, илмий хулосаларининг объективлигига гувох буламиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.