Научная статья на тему 'БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА БЕРУНИЙ ВА ИБН-СИНО МЕРОСЛАРИНИ ЎҚУВЧИЛАР ОНГИГА СИНГДИРИШ'

БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА БЕРУНИЙ ВА ИБН-СИНО МЕРОСЛАРИНИ ЎҚУВЧИЛАР ОНГИГА СИНГДИРИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
202
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Шахноза Ахмедова

Жаҳон цивилизациясига бебаҳо ҳисса қўшган, ўзларининг ўлмас асарлари билан мусулмон олами тарихи ва илм-маданияти, ахлоқий ривожига кучли таъсир қилган Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий ва бошқа буюк мутафаккирлар ўз асарларида ёш авлодда иймон, виждон, ҳалоллик, поклик, меҳнатсеварлик сингари фазилатларни шакллантириш ғоясини илгари сурганлар, уларнинг мерослари методологик аҳамиятни касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА БЕРУНИЙ ВА ИБН-СИНО МЕРОСЛАРИНИ ЎҚУВЧИЛАР ОНГИГА СИНГДИРИШ»

БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА БЕРУНИЙ ВА ИБН-СИНО МЕРОСЛАРИНИ

УКУВЧИЛАР ОНГИГА СИНГДИРИШ

Шахноза Ахмедова

Гулистон давлат университети Биология кафедраси укитувчиси

Жахон цивилизациясига бебахо хисса кушган, узларининг улмас асарлари билан мусулмон олами тарихи ва илм-маданияти, ахлокий ривожига кучли таъсир килган Абу Наср Фаробий, Ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий ва бошка буюк мутафаккирлар уз асарларида ёш авлодда иймон, виждон, халоллик, поклик, мехнатсеварлик сингари фазилатларни шакллантириш гоясини илгари сурганлар, уларнинг мерослари методологик ахамиятни касб этади. Буюк мутафаккир Абу Райхон Берунийнинг фикрича, комил инсон сифатлари - билимлилик, ахлокий поклик, яхши хулк, маънавий етукликдан иборат. Инсон исталган нарсага мехнат сарфлаш, билим оркали эришади. "Окил (шахс) мамнуниятни доимий маънавий ишлардангина олади, нодон эса хакикий бойлик нима эканлигини билмайди, уз нигохини ер юзидаги хилма- хил безаклар билан безатилган факат хайвонларнигина кувонтира оладиган томонга каратади" Илм-фанга интилиш инсоннинг энг олий маънавий харакатларидандир. Чунки, илм одамни маънавий юксакликка кутаради, жамият равнакининг асосий омили булиб хизмат килади. Усиб келаётган авлоднинг хар томонлама баркамол булишини таъминлаш учун укитишнинг таълимий, ривожлантирувчи ва тарбиявий максадлари бирлигини кучайтириш зарурдир. Беруний «Х,индистон» китобининг еттинчи бобида маърифат ва билимдонлик даражаси, кишиларнинг му лохаза юритиш холати тугрисида фикр билдиради. Бобдан урии олган бир хикояда олим шундай вокеани баён этади. Бир устоз уз шогирдлари билан коронги кечада йул босиб борар эди. Улар йул буйида тик турган бир королтикга луч келдилар. Устоз шогирдларидан унинг нима эканини айтишни талаб этади. Шогирдларидан бири билмайман деб, иккинчиси билмайман ва билишга кудратим етмайди, деб жавоб беради. Учинчиси тонг ёришса, маълум булади, куркинчли нарса булса, тонг ёришиши билан йуколиб кетади. Куркинчли нарса булмаса, ахволи бизга равшан булади, деб жавоб килди. Беруний уч шогирднинг ахволини, кобилиятини уларнинг жавобларидан билиб олади; олимга биринчи шогирднинг илмсизлиги, иккинчисинииг ишни кейинга суриши, учинчиси эса илмсиз булса хам, маърифатга интилиши намоён булади. Шу туфайли Беруний унинг жавобини маъкуллайди. Бу шогирд королтинга бориб, бир-бирига чирмашиб кетган ковок палагини куради, королтин жонсиз нарса эканига ишонади, бирор ихота эмасмикан деб шубхаланди-да, тепиб юборди. Королтин агнади. Шунда шогирд унинг ихота зкакига тула ишонди. Барча курган,

билганлари хакида устози Берунийга хабар килди ва уиинг каршисида эътибор козонди. Демак, хар бир нарсаки аник, синчиклаб урганиш, билиш, бундан сунггина бир хулосага келиш керак. Беруний бу ишда тажрибага асосланишни алохида уктиради, нодонлик, эринчоклик, илмсизликни танкид килади. Беруний кишилар хаётидаги ёмонликни коралайди. Унинг фикрича, бу иллатнинг йукотишнинг асосий йули унинг илдизларини топиш ва кесиб ташлашдир. Ёмонликнинг шохобчалари куп, аммо уларнинг асоси уч нарса: таъма, газаб ва илмсизликдир. Агарда бу асослар киркиб ташланса, . шохобчалар курийди. Бу асосларнинг негизи зса иштаха ва газабдир. Иштаха инсонга энг кучли ва энг халокатли душман булиб, инсонни ов-катларки тановул килиш лаззати уч олиш завки билан алдайдилар. Олимларнинг тушунтиришича, бу иллатлар, ранж ва гунохга олиб келади. Уларнинг таъсирига берилиб кетган киши инсонийлик киёфасини йукотади. Беруний бундай кишларни йирткичга, турт оёкли хайвон, хаттоки шайтон ва иблис хисоблайди. Беруний ростгуйлик, тугри сузликни улуглайди, ёлгончиликни одамлар уртасига ннзо солувчи иллат сифатида коралайди. Олимнинг уктиришича, бирор киши келтирган хабарни куз билан куриш, билиш, у хакда аник тасаввурга эга булиш керак,-деган фикрларни илгари суради. Беруний мамлакатнинг ободонлиги илм-фаннинг равнакига юоглик булса, ёшларнинг бахт-саодати ва камолотини унинг билими ва маърифатига боглик деб билади ва ёшларни илм-маърифатга чорлайди:"Илм даргохига кирар экансан,калбинг кишини оздирувчи иллатлардан, одамни кур килиб куядиган холатлардан, чунончи, котиб колган урф-одатлардан, хирсдан, ракобатдан, очкулликни кули булишдан озод булмоги даркор". Берунийнинг фикрича, ёшлар касб-хунар ва иш тажрибанинг ибтидосига эга булганларидан кейин,уларни аста-секин эгаллашда юкорилай борадилар ва назарий билимларини мантикий фикрлаш йулида ишлатишга одатланадилар. Шу тартиба болаларга илмларни ургатиш йули билан улар то камолга етгунча таълим-тарбия килинади. Бундан асосий кузланган максад саводсизликка бархам беришдир. Мутафаккир ёшларга билим бериш, уларни хат-саводли килиш хакида гапирар экан, бу уринда уининг "Х,индистон" асарида когознинг пайдо булиши, ёзувнинг вужудга келиши, ёзувнинг узига хос хусусияти ва белгилари,укув куроллари, хар бир халкда таълим бериш ва укитишнинг уз тизими хакида хам батафсил маълумот беради. Беруний маърифий-дидактик карашларида илм эгаллашда ёдлатиш эмас, балки пухта тушуниб олишни асос деб билди. Олимнинг фикрича, ким нимага нимага кучлирок интилса, ана шу нарсага купрок эришади ва бу чинакам коникишдир.Илгари билмаган нарсани билиб олганда хам кишининг калбида шундай холат вужудга келади. Беруний ёшларга билим бериш билан уларни нодонликдан холи этиш учун курашар экан "....билимлилик оркали нодонлик кутарилади,азоб-укубат булган шак-шубха урнига илм натижасида аниклик

киради"- деб ёзади. Берунийнинг маърифий-педагогик карашларида таълим билан тарбия бирлиги масалалари мухим урин тутади. Мутафаккир илмли булиш, яхши инсон булиш осон эмаслиги ва бу эса факат чидам билае килинган мехнат махсули эканлигини тахъкидлаб: "Дарёларнинг доимо денгиза куйилиши унинг сувига таъсир курсатмаганидек, амал ва лаззат - хакдкдй илм олувчига таъсир курсата олмаслиги керак"- дейди. Умуман, Абу Райхон Беруний илм-фаннинг буюк хомийси ва мухлиси сифатида мамлакатнннг ободончилиги илм-фаннинг гуллашида, одамнинг бахти эса унинг билим ва маърифатида деб билди. Яратган асарларида у таълим-тарбияга доир шеър ва хикоялардан мисоллар келтириб, улар оркали хар бир инсон уз калбининг фармойишига кура хайр-эзгуликка интилиши, сунъий обру, шухрат козониш учун муравват ва шарофат курсатмаслиги кераклигини таъкидлайди.

Милоддан кейин Европада Христиан динининг вужудга келиши билан табиий фанлар инкирозга учраган бир даврда Урта Осиё олимлари уни ривожлантирдилар ва олга сурдилар, укувчиларни Абу Райхон Беруний, Абу Али Ибн Сино фаолияти билан таништирилар экан, уларнинг хизматларини алохида курсатиб утиш керак. Укитувчи Абу Райхон Беруний портретини курсатар экан, унинг кадимги Хоразм пойтахти - киётда тугилганини (973-1048) айтиб утади. У Хоразмда тахсил курган, форс, араб, юнон, сурия, кадимги хинд тилларини билган, илмнинг турли сохаларида иш олиб борган, У "Утмиш авлодлардан колган ёдгорликлар", "Геодезия", "Х,индистон", "Минерология", "Сайдана" каби 150 дан ортик илмий асарлар ёзган. Берунийнинг курсатишича, табиат бешта элемент: бушлик, хаво, олов, сув ва тупрокдан яратилган. Олим Птоломейнинг -Ер оламнинг маркази булиб, у харакатланмайдиган сайёрадир деган таълимотига танкидий куз билан каради.

Уз асарларида йил фаслларининг хамда усимлик ва хайвонларнинг мавсумий узгаришлари (фенология) хакида шундай ёзган эди: "Агар киш каттик келса йирткич кушлар тогдан водийларга тушади, чумолилар инларига беркинади. Бахорда илонлар уйгонади, бакалар овоз чикаради. Бу ходисаларнинг барчаси уртасида узвий богликлик мавжуд". Берунийнинг табиий ва сунъий танлаш хакидаги фикри, айникса диккатга сазовордир, бу ундан кейин 900 йил утгач, буюк инглиз олими Чорльз Дарвин томонидан асосланган эволюцион таълимотни башорат килиши эди.

Агар, деб таъкидлайди олим, Ер юзини бир хил дарахт ёки бир хил хайвон бутунлай коплаб олса, бу холда хайвоннинг купайишига хам, дарахтнинг усишига хам урин колмасди. Шу сабабдан дехконлар экинларни уток килиб, кераксизларини юлиб ташлашади, богбонлар хам дарахтларнинг яроксизларини кесиб ташлашади. Шу билан бирга Беруний "Сайдана" китобида зоология, ботаника, зоогеография, фитогеография фанлари хакида фикр юритади, бу

фанларни изохлашга харакат килади. У ер кобигини ер юзасида яшаган организмларни урганишда мухим тарихий манба, деб хисоблайди. Мутахассисларининг фикрига караганда Берунийнинг олтинни эфирдан тозалаш технологияси бугунги кунда хам олтин казиб олишда кулланилмокда.

1973 йили сентябр ойида бутун прогрессив инсоният олим таваллудининг 1000 йиллигини нишонлади. Сунгра укитувчи фанда Авиценна номи билан юритилган Урта Осиёнинг бошка машхур олими Абу Али ибн Синонинг хаёти ва фаолияти тугрисида гапириб беради. У Бухоро якинидаги Афшона кишлогида тугилди (980-1037) ва Беруний каби табииёт фанининг турли сохаларига куп эътибор берди, бирок тиббиётнинг асосчиларидан бири сифатида катта шухрат козонди. Юнон олимларининг асарлари буйича таълим олган ибн Сино факат фактларга асосланган фанни тан оларди. У урта аср Шаркининг тиббиёт билимларининг энциклопедияси булган дунёга машхур "Тиб конунлари"нинг муаллифидир. Укитувчи "Тиб конунлари" бешта китобдан иборат эканини айтиб утади. Биринчи китобда одам танаси органларининг тузилиши ва функциялари, турли касалликларнинг чикиб келиш аломатлари ва даволаш усуллари баён этилади. Иккинчи китоб оддий дорилар ва уларнинг одам организмига курсатган таъсирига багишланади. Бу китобда 80 дан ортик оддий дорилар, уларнинг хусусиятлари, тайёрлаш ва кулланиш усуллари баён этилади. Учинчи китобда касалликлар ва уларни даволаш усуллари хакида гапирилади. Туртинчи китобда жаррохлик масалалари (суякларнинг чикиши ва синишларини даволаш) хакида суз юритилади ва шу ерда иситма хакида умумий таълимот баён этилади. Бешинчи китобда мураккаб доривор моддалар, захарлар ва захарларга карши ишлатиладиган моддалар хакида маълумотлар келтирилади.

Ибн Сино инсон саломатлигини мустахкамлашда ва организмни касалликлардан саклашда жисмоний машклар, тугри овкатланишнинг ахамиятини таъкидлайди. Унинг фикрича, одам хар бир касаллигининг табиий сабаблари бор. Масалан, у Бухоро ва унинг атрофида кенг таркалган ришта касаллигининг сабабчиси тирик организмдир деб хисоблайди. Ибн Сино кизамик, чечак, вабо, сил каби юкумли касалликларнинг сабабчилари хам кузга куринмайдиган тирик жонивор (мавжудот) ларнинг фаолиятига боглик деб фараз килди.

Европанинг илгор кишилари ибн Сино айтган фикрларга келгунларича бир канча асрлар утди. XVIII асрнинг машхур табиатшуноси К.Линней Ибн Синони хурматлаб, тизимгуллилар оиласига кирувчи доим яшил булиб турадиган усимликка Авиценния деган ном берди.

Машхур олим В.Н.Терновский Ибн Синонинг "Конун"ни хакида шундай ёзади: XII асрга кадар Европадаги деярли барча университетларида "Конун" асосий кулланма булиб келган, ундан урганишган ва тиббиётни шунга караб укитишган.

Ибн Сино хакида машхур Карл Линней шундай ёзади. "Унинг таълимоти битмас-туганмас чашма, унинг узи эса абадий яшнаб турган гулшан"

Утилган мавзуни хулосалаб, укитувчи Европа мамлакатларида табиатшунослик тургунликда булган даврда Урта Осиёда анча ривожланганлигини таъкидлаб утади. Урта асрнинг машхур олимлари Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино табииёт фани ривожланишига кушган хиссалари укувчилар онгида миллий кадриятларининг янада тараккий этишига асос булади.

REFERENCES

1. Аликулова М.М. Булажак укитувчиларда экологик маданиятни шакллантириш (Урта Осиё алломаларининг экологияга оид карашлари асосида). Монография. -Т.: «Фан», 2010. -117б.

2. Абу Али ибн Сино. Тиб конунлари. I жилдлик сайланма. / Тузувчилар: У.Каримов, Х.Хикматуллаев. - Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 1996. -542-б.

3. F.Umarova, A.Ubbiyeva, F.Gaibnazarova, N.Jo'rayev "O'quvchi shaxsini rivojlantirishga yo'naltirilgan ta'lim. "Umumta'lim maktablari o'qituvchilari uchun o'quv modullari. 2- modul, 2-nashr. T., "Bekinmachoq-plyus".2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.