Научная статья на тему 'АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ВА ФРЭНСИС БЭКОН ИЛМИЙ БИЛИМ ВА ФАН КОНЦЕПЦИЯЛАРИНИНГ УМУМИЙ ПАРАМЕТРЛАРИ'

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ВА ФРЭНСИС БЭКОН ИЛМИЙ БИЛИМ ВА ФАН КОНЦЕПЦИЯЛАРИНИНГ УМУМИЙ ПАРАМЕТРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

95
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Билиш таълимоти / фундаментал / Шарқ ва Ғарб олимлари / тажриба / услуб / баҳолаш / тажриба / ғоя / тимсоллар / Cognitive doctrine / fundamental / Eastern and Western scholars / experience / style / evaluation / experience / idea / emblems

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қаҳрамон Гулямджанович Нариманов

Бу мақолада Абу Райҳон Беруний ва Фрэнсис Бэконнинг таълимотларининг фундаментал ҳусусиятлари таҳлилига бағишланган. Буюк тарихий шахсларнинг ҳаѐти ва фаолияти ўзининг замондошлари ҳамда узоқ авлодлар вакиллари томонидан доимо катта қизиқиш ва эътиборга сазовардир. Шу нуқтаи назардан қараганда, Шарқ қомусий алломаси Берунийнинг серқирра таълимоти, Ф.Бэконнинг фан ривожланишидаги бурилишларга сабаб бўлган инновацион ѐндашувлари, қўллаган усуллари, ихтиро ва кашфиѐтлари бизга замондош олим ва мутахассислар томонидан ҳам улкан эътибор билан ўрганилади. Бугунги кунга келиб, икки олим фалсафасига қизиқиш ҳам табиий, ҳам аниқ, ҳам ижтимоий-гуманитар фанларни қамраб олган жуда катта ҳажмдаги илмий тадқиқотларнинг яратилишига сабаб бўлган. Қуйида Беруний ва Ф.Бэкон ахлоқий ғоя ва қарашларининг бизнинг кунимиз учун аҳамиятига доир фикр-мулоҳазалар акс этган айрим илмий ишларни таҳлил қилган ҳолда, ўзимизнинг нуқтаи назаримизни ҳам билдиришга ҳаракат қиламиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article is devoted to the analysis of the fundamental features of the teachings of Abu Rayhan Beruni and Francis Bacon. The life and work of great historical figures are always of great interest and attention to their contemporaries and representatives of long generations. From this point of view, the multifaceted teachings of the Eastern encyclopedic scholar Beruni, F. Bacon's innovative approaches, methods, inventions and discoveries, which led to the turning points in the development of science, are studied with great interest by contemporary scientists and experts. To date, interest in the philosophies of the two scientists has led to the creation of a very large volume of scientific research covering both the natural and exact sciences and the social sciences and humanities. Below we will try to express our point of view, analyzing some scientific works that reflect the views of Beruni and F. Bacon on the importance of moral ideas and views for our day.

Текст научной работы на тему «АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ ВА ФРЭНСИС БЭКОН ИЛМИЙ БИЛИМ ВА ФАН КОНЦЕПЦИЯЛАРИНИНГ УМУМИЙ ПАРАМЕТРЛАРИ»

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ ВА ФРЭНСИС БЭКОН ИЛМИЙ БИЛИМ ВА ФАН КОНЦЕПЦИЯЛАРИНИНГ УМУМИЙ ПАРАМЕТРЛАРИ

^ахрамон Гулямджанович Нариманов

Тошкент давлат шаркшунослик институти мустакил тадкикотчиси narimanov. k@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Бу маколада Абу Райхон Беруний ва Фрэнсис Бэконнинг таълимотларининг фундаментал хусусиятлари тахлилига багишланган. Буюк тарихий шахсларнинг хаёти ва фаолияти узининг замондошлари хамда узок авлодлар вакиллари томонидан доимо катта кизикиш ва эътиборга сазовардир. Шу нуктаи назардан Караганда, Шарк комусий алломаси Берунийнинг серкирра таълимоти, Ф.Бэконнинг фан ривожланишидаги бурилишларга сабаб булган инновацион ёндашувлари, куллаган усуллари, ихтиро ва кашфиётлари бизга замондош олим ва мутахассислар томонидан хам улкан эътибор билан урганилади. Бугунги кунга келиб, икки олим фалсафасига кизикиш хам табиий, хам аник, хам ижтимоий-гуманитар фанларни камраб олган жуда катта хажмдаги илмий тадкикотларнинг яратилишига сабаб булган. Куйида Беруний ва Ф.Бэкон ахлокий гоя ва карашларининг бизнинг кунимиз учун ахамиятига доир фикр-мулохазалар акс этган айрим илмий ишларни тахлил килган холда, узимизнинг нуктаи назаримизни хам билдиришга харакат киламиз.

Калит сузлар: Билиш таълимоти, фундаментал, Шарк ва Гарб олимлари, тажриба, услуб, бахолаш, тажриба, гоя, тимсоллар.

GENERAL PARAMETERS OF ABU RAYHON BERUNIY AND FRENCIS

BACON SCIENTIFIC KNOWLEDGE AND SCIENCE CONCEPTS

ABSTRACT

This article is devoted to the analysis of the fundamental features of the teachings of Abu Rayhan Beruni and Francis Bacon. The life and work of great historical figures are always of great interest and attention to their contemporaries and representatives of long generations. From this point of view, the multifaceted teachings of the Eastern encyclopedic scholar Beruni, F. Bacon's innovative approaches, methods, inventions and discoveries, which led to the turning points in the development of science, are

April, 2022

412

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-412-418

studied with great interest by contemporary scientists and experts. To date, interest in the philosophies of the two scientists has led to the creation of a very large volume of scientific research covering both the natural and exact sciences and the social sciences and humanities. Below we will try to express our point of view, analyzing some scientific works that reflect the views of Beruni and F. Bacon on the importance of moral ideas and views for our day.

Keywords: Cognitive doctrine, fundamental, Eastern and Western scholars, experience, style, evaluation, experience, idea, emblems.

Беруний хаётий фаолияти тулигича багрикенглик мазмуни билан ажралиб туради, деб муболагасиз айтиш мумкин. Зеро, аллома уз хулк-атвори билан хам, асарларида баён килган гоялари билан хам, нафакат уз даври учун, балки хозирги кун кишиси учун хам юксак багрикенглик ибрат-намунасини курсата олган. Турли халклар, миллатлар ва динларга булган катта эътибор, илмий кизикиш аллома шахсий хусусиятларининг ажралмас кисми булган. Хусусан, Беруний таълимотидаги ушбу жихатга замонамиз олимлари хам уз эътиборларини каратмокдалар. "Беруний тадкикотларида нафакат Хоразмлик, балки бошка мамлакатлар олимлари билан хам илмий билимлар алмашинувига интилган. Хусусан, унинг хинд мутафаккирларининг тажрибаси ва санскрит адабиётини урганишга интилиши "Х,индистон" асарининг яратилишига замин булган. Таъкидлаш жоизки, олим бирламчи манбалардаги фикр-мулохазаларни тушуниш янада аникрок булиши учун санскрит тилини урганган. Махмуд Газнавийнинг харбий юришлари, хусусан, унинг Х,индистон худудига юриши Беруний учун мамлакат буйлаб куп саёхат килиш, хинд брахманлари ва олимлари билан сухбатлашиш имконини берган. У Шарк олимларини Х,индистон маданияти ва фани билан таништирган холда, хинд мутафаккирларининг куп асарларини араб тилига таржима килган, Шарк ва Кадимги Юнонистон олимларининг асарларини араб тилидан санскрит тилига угирган. Математика, фалсафа, адабиёт, астрономия, этика ва диншунослик сохасида турли маданиятлар вакилларини узаро бойитишга интилган" [1], - деб ёзади замондош мутахассис Р.Ш.Умарова.

Ф. Бэкон уз фалсафий карашларида ахлокшуносликни иккита асосий булимга ажратади: биринчиси, идеал (ибратли) таълимоти ёки яхшилар образи, иккинчиси бошкарув ва таълим (султура) рухи хакида. Биринчи таълимот яхшиликнинг мохиятини уз ичига олади, иккинчиси ахлокий

коидаларни табиатга мос равишда шаклланиши хакида гап

April, 2022

кетади. Ф. Бэконнинг рухни тарбиялаш хакидаги гоялари алохида ахамиятга эга. Рухга, ирода ва интилишга таъсир утказиш бизнинг аклий имкониятларимиз ва муайян билим асосида йигилган кучимизда, деб таъкидлайди файласуф. Ахлок сохасида устун булган, рухга таъсир килувчи омиллар орасида Ф. Бекон одат, машклар, куникмалар, таълим, доимий мулокот, дустлик, макташ, танбех бериш, ишонтириш, конунлар, китоблар, дарслар ва бошкаларни алохида курсатиб утади. Маънавий-рухий холатни белгилайдиган ахлок сохасидаги омиллар рухий саломатликни саклаш ва тиклаш учун мулжалланган булиб, унга умуман инсондаги акл воситаси билан эришиш мумкин. Ушбу омиллар ахлок сохасида эканлигини айтиб, Ф.Бэкон ахлок нима эканлигини изохламаган булсада уни ривожлантирувчи омилларга алохида тухталиб утади.

Беруний ижодий фаолиятининг давримиз олимлари учун ибратли томонларидан яна бири сифатида холислик, яъни объективлик, очиклик, кенг камровлилик, кургазмалилик каби тамойилларга эгаллигини келтириш мумкин. Жумладан, Д.Маджидов шундай ёзади: "Берунийнинг табиатни илмий билиш таълимоти унлаб мактаблар карашларининг синтези асосига курилган, унинг фикрича, очиклик ва кургазмалилик хакикатни янада хаммабоп, аник ва кизикарли булишини таъминлайди, кузатувчанлик ва фикрлашни ривожлантиради. "Юлдузлар хакидаги илм" асарида унинг тушунчалар аппарати кургазмали чизмалар, расмлар укувчига тушунарли булган схемалар билан таъминланган. Беруний эмоционаллик ва интеллектуаллик синтезининг моделини яратади. У схематик равишда аник тушунчадан мавхум тушунча сари утиб бориш жараёнини баён килади. Бу хакда у шундай ёзган: "Куринаётган нарсани тасаввур килишга куниксанг, фикрдаги нарсага секин-аста утиш осон кечади". Хдкикатни билишга интилиш билан бирга, олим илмий материални баён килиш ва етказишда тадрижийлик ва тизимлиликка катта ахамият каратган" [2].

Беруний илмий изланишларида скепсис, яъни рационал асосларга эга, илмий шубха доимо уз урнига эга булгани эътиборга молик. Скептицизм унинг билиш назарияси ва илмий методологиясининг ажралмас кисмини ташкил этган. Аллома гносеологиясида шубхаларни таркатиш ва чин билимларга эришиш воситалари масаласини хал этиш буйича турли воситалар кулланилади: икки узаро ухшаш факт ёки далилларни таккослаш; урганилаётган объектнинг чинлиги борасидаги шубхага бархам бериш бирламчи хисоб нуктасини топиш,

April, 2022

414

ундаги камчиликни аникдаш ва узининг мукобил далилларини келтириш; кузатишни бевосита эмас, балки билвосита, яъни урганилган, билиб булинган нарсани билиш ва урганиш оркали амалга ошириш; бирон объект хакидаги билимнинг чинлигини исботлаш ва унинг катталиги улчаш учун объект хакидаги икки илмий фараз урганилиши зарур [3].

Шу уринда, таъкидлаш керакки, хозир XXI асрда фан, техника ва технология жуда юксак ривожланган шароитларда, айникса, ахборотлашув, ахборот узатишнинг тезкор технологияларининг мунтазамлиги пайтида комусий аллома урта асрларда таргиб этган скепсис, яъни соглом аклга мувофик шубхани тугри куллаш мухим ахамият касб этади. Юксак техник курол ва воситалар, технологик алгоритмлар, курилмалар ва механизмлар аник, табиий ва ижтимоий фанлар доираларидаги турли тадкикот ва тажрибаларни юкори аникликда ва тез фурсатларда амалга оширишга имкон бермокда. Шунинг учун, илмий тадкикотлар жуда куп ва тез олиб борилмокда, илмий натижалар хажми нихоят даражада кенгайиб бормокда. Илгари сурилаётган ихтиролар, кашфиётлар, гипотезаларнинг айни бир пайтда куплаб мукобил вариантлари пайдо булмокда. Бундай шароитда, ахборот, маълумот ва билимларга рационал скепсисни куллаш максадга мувофик, зеро, бу, биринчидан, кулай яратилаётган техник-технологик шарт-шароитларни суистеъмол килишнинг олдини олишга имкон беради, иккинчидан эса, олим ва мутахассисларнинг ахборот асрида муаллифлик уринлари ва мавкеларини саклашга ва мустахкамлашга ижобий таъсир курсатади.

Замондош файласуф олим УДушаев узининг "Ахборот истеъмоли маданияти" номли китобида ахборотларни кабул килишга доир баён этган куйидаги фикр-мулохазаларида хам Беруний карашларининг давримиз учун тутган ахамияти яна бир бор намоён булади: "Норасмий ахборот узатиш манбалари объектив мавжуд булиб, уларни биз хохиш-истагимизга кура бутунлай йукотиб юбора олмаймиз. Бирок, хозирги давр шунинг учун хам олдимизга ахборот истеъмоли маданиятини юксалтиришдек мухим вазифани куймокда-ки, биз дезинформация, миш-мишлар, ёлгон, бухтон ва тухмат каби шаклларда онгимизга таъсир киладиган ахборотларни "акл тарозисида улчаб", кейин истеъмол килишга одатланишмиз зарур" [4], - деб таъкидлайди мутахассис.

Беруний ёлгон хабарларнинг муайян ва умумий илдизларини очиб ташлайди. У буларни маълум гурух кишиларининг манфаатларини карама-каршилигида куради.

April, 2022

415

Унингча, чинакам жасорат, кахрамонлик суздами ё амалдами, хар икки холатда хам ёлгонга карши курашда улимни хам писанд килмасликда намоён булади. "Ёлгончиликдан четланиб, ростгуйликка ёпишган кишини бошка одам у ёкда турсин, ёлгончининг узи хам севиб мактайди. Ахир, уз зарарингизга булса хам, рост гапиринг дейилганку", деб ёзади у.

Кузатиш, куриш, тажрибалар килиш, мантикий умумлашмалар чикариш, маълумотларни туплаш, халк огзаки ижоди, ёзма ёдгорликларни урганиш, барча хабар, манбаларга танкидий караш хакикатни аниклаш учун уларни бир -бири билан таккослаб куриш, тил курилишини, ёзувларни урганиш - булар хаммаси урта асрнинг буюк комусчиси Абу Райхон Беруний илмий усулининг асосини ташкил этади.

Ф.Бэкон XVI асрда жорий этган янги индуктив усулни Абу Райхон Беруний Х асрдаёк ишлаб чикди, уни амалда куллаб, хар томонлама исботлади, ва бу билан фан тарихида янгича тафаккур тарзига мустахкам асос яратди. Айни пайтда, Шарк алломаси кадимги файласуфлар ва замондошларининг карашлари ижодидаги уринсиз илмий усул ва ёндашувларга асосли танкидий муносабат билдирди [5].

Берунийдан сунг Европада Ф.Бэкон, сунгра эса, Р.Декарт (1597-1650) фанда тажрибавий усулни шакллантиришни мантикий якунига етказдилар. Беруний тажрибавий фаннинг асосчиси сифатида тадкикотларда мавхум мушохаданинг устуворлигини рад килиб, эмпирик кузатиш, синов ва тажрибаларни илмий изланишларининг ажралмас шартига айлантира олди. Аллома гуманитар фанларга тахлилий ёндашган, табиий фанларнинг математик асосларини далиллаб берган Урта аср Шаркидаги илк мусулмон мутафаккири булган [6].

Буюк аждодимиз ватанпарварлик, инсонпарварлик хамда уз касбига содиклик борасида хам улкан ибрат курсатган булиб, у мамлакат равнакини фан равнакида курди. Илм-фан саховатли хизматни уташи мумкин, деб хисоблади. У шундай ёзади: "Менинг бутун фикри-ёдим, калбим билимларни таргиб килишга каратилган, чунки мен билим орттириш лаззатидан бахраманд булдим. Буни мен узим учун катта бахт, деб хисоблайман".

Беруний фикрича, инсоннинг олий бахти билишда, чунки у аклга эга. Бахт ана шу нуктаи назардан тушунилсагина жамиятга тинчлик ва фаровонлик келтиради. Инсоннинг олий фазилати эса бошкалар хакида, айникса, камбагаллар хакида гамхурлик килишдан иборатдир. Унинг Х,индистонда олиб борган кенг илмий

April, 2022

416

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-412-418

тадкикот ишлари халклар уртасидаги дустлик, узаро хамкорлик ва маданий муносабатларни мустахкамлашга каратилган эди. Беруний маданий хамкорлик ва илм-маърифатнинг кенг таркалишига катта эътибор берди. Берунийнинг жамият ва инсон хакидаги карашлари асосида чукур инсонпарварлик ётади [7].

Ф.Бэконнинг хам табиий-илмий карашлари ва умуман, хаёти ва фалсафий дунёкараши хозирга кадар олим ва мутахассислар диккат марказида эканлигини таъкидлаш жоиз. Бу хам, инглиз олимининг Европада Янги давр бошланишида янгича табиий-илмий парадигма, янгича фанни яратиш йулида амалга оширилган улкан саъй-харакатларининг ноёб ва бетакрор хусусиятга эга эканлиги билан изохланади. Чунончи, хорижлик замондош олим И.А.Соболев Ф.Бэкон эмпиризмидаги марказий тушунча булган "табиат" сузининг инглиз олими томонидан ноурин кулланилганига доир танкидий фикри эътиборга молик. "^андайдир объектлар синфининг сифати, ёки хусусияти тушуниладиган табиат тушунчаси амалиётда кулланилганда сочилиб кета бошлайди. Агар Бэкон методи боскдчма-боскдч кулланса ва бунда жараённинг сунгигача изланаётган табиатнинг бирлигига (Бэкон айнан шуни излайди) эришиш назарда тутилмаса, у холда бу метод зарур яхлитлик, бирликни бермайди ва якунда аксиома ёки конунни кашф килишга имкон бермайди" [8], -деб ёзади И.А.Соболев.

Бизнингча, бу ерда икки жихатни эътиборга олиш жоиз. Биринчидан, Ф.Бэкон узи олиб борган хар бир тажриба-синовнинг мукаррар равишда конун ёки келгусида чинлиги исбот талаб килмайдиган аксиомаларнинг кашф этилишига олиб келишини ваъда килмаган, хар кандай тадкикотчи каби изланишлар янги билимларга эришиш йулидаги уринишлар эканини теран англаган. Иккинчидан, инглиз эмпирик олими "табиат" тушунчасини барча физик жисмларнинг хоссалари, хусусиятларини умумий ифода этиш максадида куллаган булса-да, унинг одатий мазмуни атрофдаги объектив борлик эканини назардан сокит килмаган, зеро, Ф.Бэкон буюк табиатшунос сифатида атроф табиатни айнан уни ташкил этган жисмлар ва уларнинг хоссалари, яъни, табиатини очиб бериш оркали, янада аникрок айтганда, умумийликдан хусусийликка караб дедуктив эмас, балки, аксинча, хусусийликдан умумийликка томон йуналган индуктив тахлиллар воситасида аниклашга уз хаётини багишлаган.

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-412-418

REFERENCES

1. Умарова Р.Ш. Бытие и философские взгляды Абу Райхана Беруни // Философские науки. №. 3. 2016. - С. 31.

2. Маджидов Д. Натурфилософия Абу Рейхана Бируни. Автореф.дисс ... канд. филос. наук. - Душанбе, 2015. - С. 18-19.

3. Бируни, Абу Рейхан. Избранные произведения. Т. II. С. 62-63.

4. Кушаев У.Р. Ахборот истеъмоли маданияти. - Тошкент: "Extremum-Press" нашриёти, 2013. - Б. 25.

5. Сафо З. Жизнь и наследие Абурейхана Бируни. [ahval va asar-e Abureyhan Biruni]. - Тегеран: Фирдавси, 2000. - С. 174.

6. Назафи М., Халили М. Абу Рейхан Бируни - мыслитель и гуманист. [andishmand va ensan, Abureyhan Biruni]. - Тегеран: Андеша, 1972. - С. 164.

7. А. Шарипов. Берунийнинг табиий-илмий ва фалсафий карашлари. -Тошкен: Фан, 1972.

8. Соболев И.А. Истолкование ума и предвосхищение природы в «Новом Органоне» Ф.Бэкона // Вестн. С.-Петерб. ун-та. Сер. 17. Философия. Конфликтология. Культурология. Религиоведение. 2016. Вып. 2. - С. 48.

9. Мухамеджанова Л.А.(2021) "Тенденции изменения этических норм в информационном обществе". Материалы конференции Социальная реальность виртуального пространства. С. 48-54

10. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С.111-118

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.