Научная статья на тему 'ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКОЕ НАСЛЕДИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ НАУКИ'

ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКОЕ НАСЛЕДИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ НАУКИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
49
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
история науки / объективность и правдивость / теоретико-методологический подход / концептуально-методологические выводы / философско-методологические вопросы / геодезия / единство историко-научного процесса / Памятники минувших поколений. / history of science / objectivity and truthfulness / conceptual and methodological conclusions / philosophical and methodological questions / geodesy / unity of the historical and scientific process / Monuments of the past generations.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Г.Носирхўжаева

статья посвящена анализу малоизученных объективных и субъективных факторов развития историко-философских традиций в раннесредневековых странах Ближнего и Среднего Востока, особенно Средней Азии, научно-содержательному и источниковедческому изучению историко-философского наследия Беруни, его концептуально-методологических аспектов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE HISTORICAL-PHILOSOPHICAL HERITAGE AND THE METHODOLOGICAL PROBLEMS OF THE HISTORY OF SCIENCE

the article is devoted to the research of the historical-philosophical works of Beruni coming out as one of the important components of the rich and polyhedral heritage of Abu Raikhan Beruni and his contribution to studying history of philosophy of peoples in many regions including the Central Asia as well.

Текст научной работы на тему «ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКОЕ НАСЛЕДИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ НАУКИ»

THE HISTORICAL-PHILOSOPHICAL HERITAGE AND THE METHODOLOGICAL PROBLEMS OF THE HISTORY OF SCIENCE

G.NOSIRXOJAEVAa Tashkent State University of Law, Tashkent, 100047, Uzbekistan a Tashkent State University of Law

ИСТОРИКО-ФИЛОСОФСКОЕ НАСЛЕДИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ НАУКИ

Г.НОСИРХУЖАЕВАа Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

а Ташкентского государственного юридического университета

ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ МЕРОС ВА ФАН ТАРИХИНИНГ

УСЛУБИЙ МАСАЛАЛАРИ

Г.НОСИРХУЖАЕВАа Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон аТошкент давлат юридик университети

Аннотация: ушбу мацола Абу Райхон Берунийнинг кенг ва куп циррали илмий меросининг кам урганилган мууим таркибий цисмларидан бири булган фалсафий-тарихий ишлари ва унинг бир неча минтацаларга, шу жумладан Урта Осиё халцларининг фалсафа тарихини урганишга цушган уиссасини урганишга багишланади

Таянч сузлар: Беруний, фан тарихи, холислик ва уаццонийлик, назарий-услубий ёндашув, концептуал-услубий хулоса, фалсафий-услубий масалалар, геодезия, тарихий-илмий жараённинг бир бутунлиги, Цадимги халцлардан цолган ёдгорликлар.

Аннотация: статья посвящена анализу малоизученных объективных и субъективных факторов развития историко-философских традиций в раннесредневековых странах Ближнего и Среднего Востока, особенно Средней Азии, научно-содержательному и источниковедческому изучению историко-философского наследия Беруни, его концептуально-методологических аспектов.

Ключевые слова: история науки, объективность и правдивость, теоретико-методологический подход, концептуально-методологические выводы, философско-методологические вопросы, геодезия, единство историко-научного процесса, Памятники минувших поколений.

Abstract: the article is devoted to the research of the historical-philosophical works of Beruni coming out as one of the important components of the rich and polyhedral heritage of Abu Raikhan Beruni and his contribution to studying history of philosophy of peoples in many regions including the Central Asia as well.

Keywords: history of science, objectivity and truthfulness, conceptual and methodological conclusions, philosophical and methodological questions, geodesy, unity of the historical and scientific process, Monuments of the past generations.

Маънавият мох,иятан гоят мураккаб ва серкирра х,одиса булиб, унинг шаклланиш ва ривожланиш жараёнида бутун жамият ва инсон шахсияти билан боглик булган омиллар

мух,им урин тутган. Шулардан бири илм-фан, табиатшунослик ва жамиятшунослик, техникавий билимлардир. Албатта, уларнинг бу жараёндаги мавкеи кандайдир оддий ёки бир тарафлама булмаган, чунки улар маънавиятга нисбатан, бир томондан, ривожланиш омили булса, иккинчи томондан эса маълум маънода маънавиятнинг мух,им компонента, таркибий кисми хдмдир. Ана шуни назарда тутиб Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов куйидагича ёзган эди: "Тараккиёт такдирини маънавий жихдтдан етук одамлар х,ал килади. Техникавий билим, мураккаб технологияни эгаллаш кобилияти маънавий баркамоллик билан, мустакил тафаккур билан бирга бориши керак. Аклий заковат ва рух,ий-маънавий салох,ият - маърифатли инсоннинг икки канотидир"[1].

Бу масала, айникса, х,озирги замонда долзарб ахдмият касб этади, чунки айрим олимлар илмий тадкикот натижаларини, уларнинг амалда ишлатилиш окибатларини узларининг маънавий ахлокий мавкелари билан богланмаган х,олда талкин килишга мойилдирлар. Вах,оланки, илм-фан тараккиёти х,озирги кунда шу даражага етганки, олимларнинг кулга киритаётган улкан ютуклари бевосита табиатга, атроф-мух,итга, инсоннинг маънавий дунёсига катта таъсир этиш имкониятига эга. Бу таъсир х,ам ижобий, х,ам салбий булиши мумкин. Шунинг учун илм-фан, инсон маънавий-рух,ий шаклланиши ва ривожланишининг бир-бири билан узвий богланганлиги муаммоси нафакат х,озирги, балки кадим замонлардан мутафаккирлар эътиборини узига жалб этган. Шу масалага илк урта асрларда биринчилардан булиб жиддий эътибор берган бизнинг ватандошимиз, буюк комусий олим, жах,он фанига улкан х,исса кушган Абу Райх,он Беруний эди. Аллома фан тарихини урганиш ва унинг маънавий жихдтларини аниклаш масаласига алох,ида ургу бериб, унинг ахдмиятини чукур ёритишга хдракат килган.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, Беруний илмий масалаларда х,ам, тарихий вокеа-х,одисаларга, уз замондошларига бах,о беришда х,ам ута холислик ва хдкконийлик билан фикр юритган. Шу боис х,ам у хдётда куп азиятлар чеккан, хдтто умрининг охирида турмуш кийинчиликларига дучор булган, аммо х,ар кандай огир шароитга карамасдан, эътикодидан кайтмагани, унинг уз маънавий идеалларига накадар содик булганидан далолат беради" [2].

Беруний илм-фан тарихини урганишда шу сохдга оид аник ва кимматли маълумотларни туплаш билан бирга, унга назарий-услубийнуктаи назардан ёндашишга хдракат килган ва шу йуналишда гоят кизикарли ва мух,им натижаларга эришган. ^изикарли томони шуки, Берунийнинг фан тарихига оид концептуал-услубий хулосалари, умумлашмалари замонлар утиши билан уз ахдмиятини йукотмаган ва х,озирги кунда х,ам узининг хдкикий кийматини намоён этмокда. Берунийнинг илмий-тарихий меросидавримизга мос тушганининг иккинчи мух,им томони шундаки, у илм-фантарихини тиклашнинг маънавий-рух,ийах,амиятини аниклаб, унинг жамият, шахс, маънавий ахлокий ва аклий шаклланиш ва ривожланишининг мух,им воситаси, омили сифатида талкин этади ва шу нуктаи назардан ёндашиш кераклигини таъкидлайди.

Берунийнинг фикрича, фан тарихининг маънавий ахдмияти, маъноси, биринчи галда илм-фан узинингмаънавий мазмунидан, мох,иятидан келиб чикади. Аллома ёзгандек, "Илмдан бошка кандай нарсада манфаат зох,иррок ва кандайдир фойда купрок булади, факат илм билган, х,ам дин, х,ам дунё учун хайрли ишлар килиш ва уларга зарар келтиришдан сакланиши мумкин. Агар илм булмаганида биз жалб килаётган нарса ёмонлик эмаслигига ва четланаётган нарса яхшилик эмаслигига ишонч булмас эди " [3].

Демак, Беруний назарида илм-фан, шу жумладан унинг тарихи, инсон учун борлик хдкида аник ва тугри маълумот бериши билан бирга, унинг кадриятларини маънавий дунёсини покланишига, ахлокий баркамоллигига, хусусан, яхшилик ва ёмонликни ажратишга каратилган мух,им восита ва маънавий меъёр деб таърифланиши керак. Илм-фаннинг ана шу маънавий хусусияти ва ахдмияти х,ам фан тарихида ёркинрок намоён булади, чунки бу илмлар давр, муддат ичида синовдан утади, илмий-услубий жихдтдан бойийди ва такомиллашади.

Берунийнинг фан тарихи, умуман тарихни урганиш сохдсидаги буюк хизматларидан бири шундан иборатки, у биринчилардан булиб уларни тадкик этиш учун махсус услуб

ишлаб чикишга уринган. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, бу услуб тадкикотчи олдига нафакат соф илмий-назарий, балки маънавий-ахлокий талабларни куяди ва улар бу услубнинг ажралмас мух,им таркибий кисми, компоненти деб таърифланади. Бу услубнинг маънавий томонини Беруний куйидагича ёритиб беради: "Сунгра буни купчилик кишиларнинг табиатини пастлаштирадиган ёмон ахлокдан, хдкикатни куришга имкон бермайдиган омиллардан узини тозалагандан кейин уларнинг исбот учун келтирган суз ва эътикодларини бир-бирига солиштириш билан билинади. Ана шу айтиб утганим хдкикий максадга етказувчи энг яхши йул ва бунга дог туширувчи шак-шубх,ани ювиб ташлаш учун энг кучли ёрдамчидир. Гарчи катти; уриниб, зур машаккат чексак х,ам, ушандан бошка йул билан максадга эришолмаймиз " [4].

Шундан маълум буладики, фан тарихини, умуман тарихни х,ам урганишга киришишдан аввал олим дилини маънавий тозалаши, поклаши керак, х,ар хил гараз ва хдсад туйгуларидан халос булиб, маълум маънавий-рух,ий етукликка эришиши шарт. ^изиги шундаки, олим сиёсий курашлар билан боглик ва объектив ёндашишга зарар етказадиган нопок манфаатларни х,ам назарда тутган. Берунийнинг юкорида келтирилган талаблари х,озирги замонда х,ам долзарб ахдмиятга эга, чунки фан тарихини урганишда айрим тадкикотчилар мафкуравий ва бошка нотугри илмий мавкелардан келиб чикиб, баъзи бир халкларнинг фан тарихидаги хизматларини менсимай коладилар ва камситадилар. Бу х,ол, айникса, якин утмишда тоталитар маъмурий тизим шароитида узининг яккол ифодасини топган. Масалан, мусулмон халкларнинг ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихнинг купчилик вакиллари мистика, идеализмда айбланиб салбий бах,оланган эдилар. Бу эса, уз навбатида, тарихимизда куп урганилмаган, умуман тан олинмаган сах,ифалар борлигига олиб келди.

Беруний шу талабларни нафакат уз халки, балки бошка халклардаги фан тарихини урганадиган тадкикотчилар олдига х,ам куяди ва унга каттик амал килишга даъват этади.

Барча халкларни бирлаштирадиган, умумбашарий кадрият булиб хизмат киладиган илм-фандир, бу х,ол фан тарихи жараёнида янада якколрок ифодасини топади, чунки турли халкларнинг илм-фанлари уртасидаги фарклари, услубийми ёки фактологик булишидан катъи назар, бориб-бориб фан ривожланиши, хдкикат изланиши сари бир-бирига маълум даражада келиштирилади ва мослаштирилади.

Акл ва тажриба воситаларига асосланган турли халклардаги фанларнинг бирлиги ёки борган сайин якинлашуви одамзод бирлиги, унинг бирлиги эса акл билан белгиланади. Шахснинг фарки х,ам аклда. Беруний айрим фан мох,иятини ва инсоннинг хдйвонларга нисбатан устунлиги нимадан эканлигини тушунмайдиган жох,ил одамлар тугрисида гапирганда куйидаги хулосага келади: "У устунлик бу мутлак илмнинг узи, бусиз инсон борлиги шубхдли булиб колади " [5]. Одам илм-фанни эгаллаш кобилияти билан бирга унга нисбатан маънавий-рух,ий ёндашиш билан таърифланади.

Фан тарихи муаммолари билан шугулланадиган, фалсафий-услубий масалалари устида бош котирадиган тадкикотчи биринчи галда фанларнинг келиб чикиш масаласи билан тукнашади. Шунинг учун Беруний х,ам бу масалани махсус тарзда куйиб, уларнинг умумий вужудга келиш сабабларини куйидагича таърифлайди: "Илмларнинг х,олати мана шудир. Улар инсон хдётидаги зарурий эх,тиёжларнинг натижасидир, шунга кура улар тармокларга булиниб кетган. Уларга эх,тиёжнинг пайдо булиши эса уларнинг келтирадиган манфаатидир, лекин улар ёрдамида топиладиган кумуш ва олтинларда эмас" [6]. Бу эх,тиёжлар, албатта, моддий ва маънавий булиши мумкин. Лекин Беруний алох,ида кайд киладики, хдкикий илмлар келиб чикиши аслида хирс ва тамагирлик билан богланмаслиги керак. Яъни х,ар канака фан келиб чикишида инсондаги маълум маънавий кадриятларга бориб такалади.

Олим бир неча фанларнинг келиб чикиш сабабларини конкрет равишда куриб чикиб, улар орасидан бевосита инсон маънавиятини такомиллаштиришга каратилганларини ажратади. Шулардан у риторика, поэтикани, мантикни курсатиб утган.

Масалан, риторикани у куйидагича таърифлайди: "Агар унинг манфаати хакида суралса, бу унинг уз зотида - фазилатдир. Бу хакда пайгамбар алайхиссалом "Х,акикатдан, нотикликда сехрли куч бор", - деганлар.

Беруний хатто у ёки бу фанни келтирган эхтиёжларини тахлил килганда унинг маънавий эхтиёжлар билан богликлигини курсатишга ва уларнинг узаро муносабатларини очиб беришга харакат килади. Бунга ёркин мисол килиб геодезияни келтириш мумкин. Унинг пайдо булишининг асосий сабаби бир томондан, азимут ва бошка улчовларни аниклаш булса, иккинчи томондан, диний-маънавий эхтиёжларни кондириш билан боглик. "Биз кибла азимутини аниклашга каттик эхтиёжимиз тушиши хамда кибла исломнинг устуни ва кутби булганлиги учун бу хакда бизга керакли нарсаларни баён килайлик. Аллох таоло айтган: "^аердан чиккан булсанг хам, юзингни Масжид Ал-харом томонга угир, каерда булсанг хам, юзингни унг томонга угир" [7].

Умуман олганда, фанларнинг шаклланиш ва ривожланиши кайси эхтиёж билан богланган булмасин, улар инсонинг билиш иштиёкига бориб такалади. "Ахир башарият, -деб ёзади Беруний, - узидан берк ва ахволи узига номаълум нарсаларни каттик хирс билан урганишга мойилликда яратилган эмасми? Х,атто болаларнинг хам ярамас одатлари ва хулки бузукликларига карамай хар хил хабарлардан севинишларини курасан киши" [8].

Умуман, Беруний дунёкарашига хос булган маърифатпарварлик, илмни таркатиш иштиёки фан тарихи сохасида узининг ёркин ифодасини топади. Чунки Берунийнинг юкорида кайд этилган фан тарихига умумбашарий бирлик нуктаи назаридан ёндашиш, илм-фан ютуклари билан бошка халклар олимларини таништириш кераклиги принципиал назарий тус олади ва энг мухим шартларидан бири булиб чикди. Узининг ёзишича, у хиндлар учун таржималар билан шугулланар экан, "илм таркатишга ва уларда йук илмнинг, узларида хам булишига кизикади" [9] ва бошка жойда бу фикрни давом эттириб "Менинг бутун фикри ёдим, калбим билимларни таргиб килишга каратилган, чунки мен билим ортириш лаззатидан бахраманд булдим. Буни мен узим учун энг катта бахт деб хисоблайман",- деб таъкидлайди[10].

Фанлар тарихи, холати ва уларнинг олимлар маънавияти билан богликлигини умумлаштириб, Беруний куйидаги хулосага келади: "Илм купдир. Улар замоннинг икболи булиб турли фикр ва хотиралар уларга кушилиб борса, купаяди. Одамларнинг илмларга рагбат килиши, илмларни ва илм ахлини хурматлаши ана шу икболнинг белгисидир" [11].

Хулоса килиб айтганда, замонавий тадкикотларни олиб бориш, фан тарихини тадкик килиш услубиятини ишлаб чикишда Абу Райхон Беруний ва бошка мутафаккирларимиз илмий меросига хам мурожаат этиш фан олдига куйилган долзарб вазифаларни амалга оширишда катта ахамиятга эга. Тарихий-фалсафий меросимизнинг илмий-услубий имкониятларидан фойдаланиш, уларни урганиш ва таргиб этиш лозим деб уйлаймиз.

Foydalanilgan adabiyotlar ш'ухай:

1. Karimov I.A. О^Ье^Шпп^ asosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi majlisidagi ma'ruza. 1995-yil 23-fevral. - T.: O'zbekiston, 1995. - B.46.

2. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch// T.: Ma'naviyat. 2008. - B. 42 - 43.

3. Abu Rayhon Beruniy. Turar joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash. Geodeziya. Tanlangan asarlar. III tom. - T.: Fan, 1982. - B.61 - 62.

4. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar // Tanlangan asarlar. I tom. - T.: Fan, 1968. - B.40.

5. Abu Rayhon Beruniy. Turar joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash.Geodeziya. Tanlangan asarlar. III tom. - T.: Fan, 1982. - B.61.

6. Abu Rayhon Beruniy. Turar joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash. Geodeziya. Tanlangan asarlar. III-tom. - T.: Fan, 1982. - B.65.

7. Abu Rayhon Beruniy. Turar joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash. Geodeziya. Tanlangan asarlar. III tom. Toshkent, Fan, 1982. - B.68.

8. Abu Rayhon Beruniy. Turar joylar orasidagi masofalarni aniqlash uchun manzillarning chegaralarini belgilash. Geodeziya. Tanlangan asarlar. III tom. - T.: Fan, 1982. - B.67.

9. Abu Rayhon B eruniy. Hindiston.-B.115.

10. Abu Rayxan Beruni. Izbranniye proizvedeniya. - T.: Fan, 1963. -S.21.

11. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. - B.28.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.