Научная статья на тему 'Инновацияларни кредитлашнинг рағбатлантирувчи омиллари ва хатарлари тўғрисида'

Инновацияларни кредитлашнинг рағбатлантирувчи омиллари ва хатарлари тўғрисида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
68
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновациялар / тижорат банк кредитлари / инновацион банк / банк хатарлари / инновацион лойиҳалар. / innovation / bank credits / innovative banks / bank risks / innovative projects.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожиев Мираъзам Мирсоли Ўғли

Мақолада муаллиф Ўзбекистондаги инновацион фаолиятни қўллаб­қувватлашнинг ҳозирги ҳолатини ўрганиб чиққан ва инновацион лойиҳаларни молиялаштириш бўйича тижорат банкларини рағбатлантиришда давлатнинг ролини баҳолаган. Инновацион лойиҳаларни молиялаш ва амалга оши­ ришда тижорат банклари ва компанияларида юзага келадиган эҳтимолий хатарлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABOUT INCENTIVES AND RISKS OF CREDITING INNOVATIONS

In the article, the author studied the current state of support of innovation activities in Uzbekistan and assessed the role of the state in encouraging commercial banks on the subject of financing innovative projects. The possible risks facing by commercial banks and companies because of financing and implementing innovative projects are determined.

Текст научной работы на тему «Инновацияларни кредитлашнинг рағбатлантирувчи омиллари ва хатарлари тўғрисида»

Тожиев Мираъзам Мирсоли угли,

Тошкент давлат иктисодиет университети «Банк иши» кафедраси мустакил тадкикотчиси

ИННОВАЦИЯЛАРНИ КРЕДИТЛАШНИНГ РАГБАТЛАНТИРУВЧИ ОМИЛЛАРИ ВА ХАТАРЛАРИ ТУТРИСИДА

ТОЖИЕВ М.М. ИННОВАЦИЯЛАРНИ КРЕДИТЛАШНИНГ РА¥БАТЛАНТИРУВЧИ ОМИЛЛАРИ ВА ХАТАРЛАРИ ТУГРИСИДА

Маколада муаллиф Узбекистондаги инновацион фаолиятни куллаб-кувватлашнинг х,озирги х,олатини урганиб чик,к,ан ва инновацион лойих,аларни молиялаштириш буйича тижорат банкларини раFбатлантиришда давлатнинг ролини бах,олаган. Инновацион лойих,аларни молиялаш ва амалга оши-ришда тижорат банклари ва компанияларида юзага келадиган эх,тимолий хатарлар келтирилган.

Таянч иборалар: инновациялар, тижорат банк кредитлари, инновацион банк, банк хатарлари, инновацион лойих,алар.

ТОЖИЕВ М.М. О СТИМУЛАХ И РИСКАХ КРЕДИТОВАНИЯ ИННОВАЦИЙ

В статье автором изучено текущее состояние поддержки инновационной деятельности в Узбекистане и проведена оценка роли государства в стимулировании коммерческих банков по вопросам финансирования инновационных проектов. Приведены возможные риски, возникающие у коммерческих банков и компаний при финансировании и реализации инновационных проектов.

Ключевые слова: инновации, банковские кредиты, инновационные банки, банковские риски, инновационные проекты.

TOJIEV M.M ABOUT INCENTIVES AND RISKS OF CREDITING INNOVATIONS

In the article, the author studied the current state of support of innovation activities in Uzbekistan and assessed the role of the state in encouraging commercial banks on the subject of financing innovative projects. The possible risks facing by commercial banks and companies because of financing and implementing innovative projects are determined.

Keywords: innovation, bank credits, innovative banks, bank risks, innovative projects.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Узбекистонда банк тизимининг асосларини яра-тиш ижтимоий-иктисодий, кредит ва хаётнинг бошка жабхалари ва жахон молиявий тизимида фаолият юритаётган инкироз ходисаларининг ортиб бориши билан мустакиллик йилларида республикада иктисодиётнинг ушбу сохаси буйича жиддий ижобий узгаришлар руй берди.

2017-2021 йилларда Узбекистон Республика-сини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясида «банк тизимини ислох килишни чукурлаштириш ва баркарорлигини таъминлаш, банкларнинг капи-таллашув даражаси ва депозит базасини ошириш, уларнинг молиявий баркарорлиги ва ишончли-лигини мустахкамлаш, истикболли инвестиция лойихалари хамда кичик бизнес ва хусусий тад-биркорлик субъектларини кредитлашни янада кенгайтириш» тасдикланган.

Шу муносабат билан, 2018 йил «Фаол табдир-корлик, инновацион Fоялар ва технологияларни фаол куллаб-кувватлаш» йили деб белгиланди ва давлат дастурлари доирасида 21 триллион сумлик ва 1 миллиард доллар микдорида 76 минг, жум-ладан инновация билан боFлик лойиха амалга оширилди1.

Харакатлар стратегиясининг асосий йуналиш-ларидан бири инновацияларни молиялаштириш тизимини такомиллаштириш деб белгиланди.

Инновацияларни молиялаштириш учун уларнинг манбаларини кидириш ва кейинчалик окилона так,симлаш лозим. Тижорат банкларининг кредитлари инновацион корхоналарни молия-лаштиришнинг асосий манбаларидан бири хисобланади. Банклар кайта молиялаштириш жараёнида потенциал инвесторларни, шунингдек, инновацион фаолият олиб борадиган корхоналарни кредитлаш учун мухим салохиятга эга. Шу муносабат билан, давлат томонидан тижорат банклари юкорида кайд этилган хужалик юри-тувчи субъектларга кредитлар ажратиши учун раFбатлантириш сиёсати олиб борилмокда, ушбу лойихалар уз навбатида юк,ори кредит таваккал-чилигига эга ва уларни бахолаш ва бошк,аришда янги техникаларни излаш ва куллаш талаб килинмокда.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шав-кат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатно-маси. http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliasy-28-12-2018

Тадцицот ишининг мацсади. Узбекистонда инновацион фаолиятни банклар томонидан молиялаштириш механизмларини такомиллаш-тириш учун амалий тавсиялар ишлаб чикиш.

Тадк,ик,отнинг илмий мох,ияти шундан ибо-ратки, Узбекистонда инновацион фаолиятни бан-клар томонидан моллиялаштириш механизмларини такомиллаштиришнинг классик йуналиш-ларини урганиш.

Тадцицот методлари сифатида маколада хорижий давлатларда инновацион фаолиятни банклар томонидан моллиялаштиришни раFбат-лантириш механизмлари жорий этилган модел-ларнинг узига хос хусусиятларини таккослаш оркали Узбекистон шароитида куллаш учун нати-жадорликни ошириш учун тавсиялар ишлаб чикилган.

Узбекистон инновацион фаолият иктисодиётнинг усишида энг мухим таркибий к,исм экан-лигини инобатга олган холда, инновацион жара-ёнларни ривожлантиришга алохида эътибор каратмокда. Инновацион товарлар, ишлар ва хиз-матларни ишлаб чикарувчи корхона ва ташки-лотлар микдори 2010 йилдан 2016 йилга кадар 8 марта, улчов бирлигида эса 289 дан 2374 гача ошган. 2016 йилда инновацион товарлар, ишлар ва хизматлар хажми 2008 йилга нисбатан 8 марта, инновацияларга сарфланадиган харажатлар эса 5 марта ошган.

Иктисодиётнинг барча тармоклари ва ижти-моий соханинг жадал ривожланишини таъминлаш мак,садида Узбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги ташкил килинди. 2018 йил эса «Фаол тадбиркорлик, инновацион Fоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили» деб эълон килинди. 2018 йилнинг Давлат дастури доирасида инновацион фаолият билан шугул-ланувчи корхоналарни барча солик, ва мажбурий туловлардан озод килиш; молия институтлари инновацион фаолиятини фаоллаштириш учун шарт-шароитлар яратиш; хукук институтларининг амалий натижа беришини таъминлаш кузда тутил-ган.

Шу билан бирга барча сохаларда инновацияларни амалга ошириш каттагина молиявий ресурс-ларни талаб килмокда, улар эса хозирги вактда етарли эмас.

Инновацияларнинг банклар томонидан рагбатлантирилиши.

Чет эл мамлакатлари тажрибаси инновацион фаолиятни молиялаштиришнинг кенг таркалган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 6(126)

Инновацион мах,сулотлар, ишлар, хизматлар х,ажми ва харажатлари динамикаси

(2010-2016 йиллар)1.

усулларидан бири банк кредитлари эканлигини курсатади. Банк кредитлари карз маблатларининг манбаларига тегишли булиб, инновацион фаоли-ятни ратбатлантириш ва таъминлашнинг салмокли молиявий воситаси сифатида намоён булади.

Утган йиллар мобайнида Узбекистонда инно-вациялар асосан ташкилотнинг уз маблаFлари х,исобига молиялаштирилган, инновацион фао-лиятни молиялаштиришда тижорат банклари х,иссаси молиялаштиришнинг бошка манбаларига Караганда жиддий равишда кам булган. Масалан, 2016 йилда технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар х,иссаси уз мабла^ар х,исобига 45,9 фоизни (1180,0 млрд. сумни), хори-жий капитал х,исобига 12,2 фоизни (314,9 млрд. сумни), тижорат банклари кредитлари х,исобига 6,1 фоизни (157,3 млрд. сумни) ва бошка маблаFлар х,исобига 35,7 фоизни (919,1 млрд. сумни) ташкил килган2.

Мазкур масаланинг асосини инновацион жара-ёнларни банклар томонидан кредитлашни тар-тибга солишда давлатнинг урни ташкил килади, унинг таркибига уларни амалга ошириш учун ижобий иктисодий мух,ит яратиш х,амда банклар ва ташкилотлар уртасида фаол ва самарали узаро таъсирни таъминлаш киради.

1 https://stat.uz/ru/433-analiticheskie-materialy-nj/2059-innovatsionnaya-deyatelnost-predpriyatij-i-organizatsij

2 https://stat.uz/ru/433-analiticheskie-materialy-ru/2059-innovatsionnaya-deyatelnost-predpriyatij-i-organizatsij

Чет эл мамлакатлари амалиётида кредит ресурсларини инновацион ривожланишни куллаб-кувватлашга йуналтирадиган устунлик ва раFбатлар тизимини ишлаб чикишга каратилган сиёсат амалга оширилади. Бундай тизимни жорий килиш куйидаги чора-тадбирларни амалга оши-ришни талаб килади:

1) давлат томонидан ихтисослаштирилган инновацион банклар яратишни раFбатлантириш;

2) технологик узгаришларга эришишга йунал-тирилган маблаFларга солик солиш буйича тегишли имтиёзлар урнатиш йули билан давлат томонидан банкларни узок муддатли кредитлаш жамFармаларини яратишини раFбатлантириш. Иктисодий асосланган соликлар, ратбатлантирувчи функциясини бажарган х,олда, инвестицион-инновацион жараёнларни фаоллаштиради;

3) ресурслардан фойдаланиш йуналишларига боFлик равишда банкларнинг фойда солик став-касини дифференциациялаш - ресурслар инновацион лойих,аларни узок муддатли кредитлашга йуналтирилган х,олларда ставкани камайтириш;

4) инновацион мах,сулотларни ишлаб чикиш ва жорий килиш буйича инвестицион лойих,аларни амалга ошириш учун имтиёзли кредитлар такдим килувчи банкларнинг имтиёзли кафолатлаш тизимини яратиш;

5) юкори технологик мах,сулотларни ишлаб чикиш ва жорий килиш сох,асида фаолиятни амалга оширувчи тадбиркорларга такдим

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 6(126)

Молиялаштириш манбалари буйича технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларнинг

харажатлари, млрд. сум (2010-2016 йиллар)1.

2010й. 2011й. 2012й. 2013й. 2014й. 2015й. 2016й.

Технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар 264,4 372,6 311,9 4634,2 3757,4 5528,3 2571,4

Шу жумладан, молиялаштириш манбалари буйича:

ташкилотнинг уз маблаглари 184,3 263,2 213,4 2501,5 1381,5 1251,8 1180,0

Хорижий капитал 48,3 24,9 39,9 1228,7 32,3 156,6 314,9

Тижорат банклари кредитлари 30,0 63,7 26,8 533,5 262,5 280,1 157,3

Бошка маблаглари 1,8 20,9 31,7 370,6 2081,0 3839,7 919,1

к,илинган кредитларни давлат томонидан сугурта килиш механизмини жорий килиш;

6) банклар инновацион махсулот ишлаб чикарувчи корхоналар акцияларини сотиб олганда уларни мазкур корхоналар акцияларига инвестиция килинадиган банк фойдасининг к,исмига солик, солишдан озод килиш йули билан такдирлаш;

7) инновацион фаолиятни ривожлантиришга йуналтирилган кредитларнинг гаров билан таъ-минланишининг хукукий тартибга солинишини такомиллаштириш;

8) инновацион лойихаларни кредитлашни амалга оширувчи банклар учун мажбурий резерв-лар меъёрларини камайтириш.

Юкорида келтирилган тавсияларни амалга ошириш инновацион иктисодиётдга фаол утиш шароитларида, як,ин келажакда тижорат банклар кредитларига булган талаб инновацион лойихаларни молиялаштиришнинг устувор манбасига айланишига олиб келади.

Узбекистонда «Инновацион фаолият тугри-сида»ги конун лойихаси ишлаб чикилган, унда инновацион фаолиятни молиялаштириш манбалари сифатидаги максадли имтиёзли кредитлар кузда тутилган, бу эса янги инновацион товарлар ва хизматларни ишлаб чикишни рагбатлан-тиради.

Банкларнингинновацион хатарлари.

Жахон тажрибасидан келиб чиккан холда, шуни таъкидлаш мумкинки, банклар томонидан инновацион жараёнларни кредитлашни кенгай-тириш банклар учун кредитлар билан боглик муайян хатарларни юзага келтиради. Шунинг учун инновацион лойихаларни амалга оширишга кредитлар бериш билан боглик банк хатарларини

1 https://stat.uz/ru/433-analiticheskie-materialy-ru/2059-innovatsionnaya-deyatelnost-predpriyatij-i-organizatsij

аниклаш, бахолаш ва хисобга олиш зарурияти муайян асосга эга.

Тижорат банклари томонидан инновацион лойихаларни кредитлаш жараёнини тахлил килиш асосида инновацион лойиханинг узига тегишли хатарларини, мазкур лойихани амалга ошираёт-ган компания хамда тижорат банкининг кредитлаш билан боглик хатарларини хисобга олиш зарурлиги аникланган.

Тижорат банкининг кредитлаш билан боглик хатарлари, аввало, инновацион лойихани муваффак,иятли амалга ошириш даражаси ва уни амалга оширувчи компаниянинг кредит лаёкати билан шартланган. Бу билан боглик равишда тижорат банклари инновацион фаолиятдан келиб чикиши мумкин булган хатарларни таснифлаши зарур, улар, уз навбатида, берилган кредитларнинг кайтарилишига тугридан-тугри таъсир килиши мумкин.

Инновацион фаолият билан бомиц хатар-лар цуйидагича булиши мумкин:

• илмий-тадк,ик,от ишланмалар натижалари / патентлар мавжудлиги ва бошка тасдикловчи хужжатлар хакида ишончли булмаган маълумот олиш хатари;

• янги махсулотни яратиш тугрисидаги гоянинг оригиналлиги ноаниклиги - муаллифлик хукуки-нинг мунозаралилиги билан боглик хатар;

• янги махсулотнинг унга ухшаш товарлар бозорида талаб килинганлиги билан боглик хатар;

• илмий ишланмаларни жорий килиш тажри-баси етишмаслиги билан боглик, кутилаётган нати-жаларни олмаслик хатари;

• лойиха хужжатлари ва маркетинг тадки-котлари маълумотларининг тула ва аник эмаслиги хатари;

• юридик (хукукий) химояланмаганлик хатари;

• инновацион лойих,ани амалга ошириш боскичи (фазаси);

• илмий тадкикот ишларига харажатлар, шунингдек ресурслар ва материалларга нархлар-нинг узгариши сабабли харажатларнинг (чиким-ларнинг) ортиши билан боFлик нарх хатари;

• компаниянинг молиявий-хужалик фаолияти туFрисидаги маълумотларнинг тулик эмаслиги ва ноаниклиги хатари;

• янги товарни ишлаб чикариш-технологик жараёнининг ишончлиги даражаси билан боFлик хатар;

• кадрлар малакасининг етарли эмаслиги хатари;

• иктисодиётнинг баркарор эмаслиги билан боFлик хатар;

• илмий тадкикот ишлари утказиш туFрисидаги шартноманинг (хулоса) борлиги.

Инновацион лойих,аларни куриб чикишда курсатилган хатарларни х,исобга олиш ва тасниф-лаш зарур, бу уларнинг кейинги бах,оланиши ва

бошкарилиши учун керак. Инновацион лойих,ани банк томонидан кредитланиши хатарини бах,олашнинг у ёки бу усулини танлаш ва ундан фойдаланиш банк ихтиёрига кура амалга ошади. Асосий шарт - сифатли тах,лилга эга булиш, унинг асосида курилаётган инновацион лойих,ани кре-дитлаш имконияти х,акида карор кабул килинади.

Шундай килиб, иктисодиётнинг инновацион ривожланишини жадаллаштиришда инновацион лойих,аларнинг банк томонидан кредитланиши катта роль уйнаши мумкин. Бирок иктисодиётнинг инновацион ривожланишининг банклар томонидан молиялаштирилишининг оширилиши жараёни давлат томонидан унинг кейинги раFбатлантири-лишида х,амда лойих,аларни молиялаштириш ва хатарларни бошкаришга жалб килинган банклар ходимларининг малакасини оширишга мух,тож.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Респуб-ликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон карори.

2. Соколова Е.М. Государственное стимулирование банковского кредитования инновационной деятельности. // «Финансы и кредит», 2013, №41(569).

3. Федорова Т.А., Олейник А. Риски коммерческих банков при кредитовании инновационных проектов: анализ, оценка и учет. // Вестник ВГУИТ/Proceedings of VSUET, Т. 80, № 1, 2018.

4. Букур А.О. Банковское кредитование инновационной деятельности. // Молодежный научный форум «Общественные и экономические науки», 2015.

5. www.stat.uz

6. www.lex.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.