Научная статья на тему 'ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЎЗБЕКИСТОН БАНК ТИЗИМИ ОЛДИДАГИ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР'

ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЎЗБЕКИСТОН БАНК ТИЗИМИ ОЛДИДАГИ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
банк / инновация / инновацион иқтисодиёт / молиявий саводхонлик / оммабоплик / банк / депозит / кредит / онлайн банк хизматлари / микроқарз / рақамли трансформация / банк-мижоз.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Azlarova Aziza Axrorovna

Мақолада Ўзбекистонда инновацион иқтисодиётни ривожлантиришда банк тизими олдидаги долзарб масалалар тадқиқ қилинган. Банк тизимининг ўзига хос хуқуқий жихатлари, ҳозирги кундаги тижорат банкларининг инновацион хизматлари, турлари, ҳамда бу борада мавжуд муаммолар амалий маълумотлар асосида ўрганилган. Олиб борилган тадқиқот юзасидан амалий таклиф ва илмий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЎЗБЕКИСТОН БАНК ТИЗИМИ ОЛДИДАГИ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР»

ИННОВАЦИОН ЩТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА УЗБЕКИСТОН БАНК ТИЗИМИ ОЛДИДАГИ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАР

Азларова Азиза Ахроровна

и.ф.н., проф.

Тошкент давлат ик;тисодиёт университети "Банк иши ва инвестициялар" кафедраси профессори Azlarova Aziza Axrorovna (ORCID 0000-0002-4873-7998) e mail: aziza.azlarova@ mail.ru +998 97 742-11-57

АКТУАЛЬНЫЕ ЗАДАЧИ БАНКОВСКОГО СЕКТОРА УЗБЕКИСТАНА В РАЗВИТИИ ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОНОМИКИ

Азларова Азиза Ахроровна

к.э.н., проф.

профессор кафедры "Банковское дело и инвестиции" Ташкентского государственного экономического университета Azlarova Aziza Axrorovna (ORCID 0000-0002-4873-7998) e mail: aziza.azlarova@ mail.ru +998 97 742-11-57

CURRENT TASKS OF THE BANKING SECTOR OF UZBEKISTAN IN THE DEVELOPMENT OF INNOVATION ECONOMY Azlarova Aziza Axrorovna

Ph.D. in Economics, Prof. Professor of the Department of Banking and Investments Tashkent State University ofEconomics Azlarova Aziza Axrorovna (ORCID 0000-0002-4873-7998) e mail: aziza.azlarova@ mail.ru +998 97 742-11-57 https://doi.org/10.5281/zenodo.1100382 7

Аннотация. Мацолада Узбекистонда инновацион щтисодиётни ривожлантиришда банк тизими олдидаги долзарб масалалар тадциц цилинган. Банк тизимининг узига хос хуцуций жихатлари, %озирги кундаги тижорат банкларининг инновацион хизматлари, турлари, %амда бу борада мавжуд муаммолар амалий маълумотлар асосида урганилган. Олиб борилган тадцицот юзасидан амалий таклиф ва илмий тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: банк, инновация, инновацион ицтисодиёт, молиявий саводхонлик, оммабоплик, банк, депозит, кредит, онлайн банк хизматлари, микроцарз, рацамли трансформация, банк-мижоз.

Аннотация. В статье изучены актуальные вопросы банковской системы в условиях инновационной развитии экономики Узбекистана. На основе практических данных исследована правовые аспекты банковской системы, проанализирована условия и виды инновационных банковских услуг в современном этапе, а также определены существующие проблемы в этой сфере. Автором на основе проведенных исследований разработана практические предложения и научные рекомендации.

Ключевые слова: банковское дело, инновации, инновационная экономика, финансовая грамотность, популярность, банковское дело, депозит, кредит, онлайн-банковские услуги, микрокредит, цифровая трансформация, банк-клиент.

Abstract. The staff is studying current issues of the banking system and the conditions for innovative economic development of Uzbekistan. Based on practical data, the legal aspects of the banking system are followed, the conditions and types of innovative banking services at the present stage are analyzed, and existing problems in this area are identified. The author, based on proven research, has developed practical proposals and scientific recommendations.

Keywords: banking, innovation, innovative economy, financial literacy, popularity, banking, deposit, loan, online banking, microcredit, digital transformation, client bank.

Халкаро тажрибадан маълумки, инновацион иктисодиётни ривожлантиришда банк тизими мухим ахамият касб этади. Бу борада банклар олдидаги долзарб масалалар сифатида, банкларининг молиявий хизматлар бозорида самарали фаолият юритиши, уларнинг баркарор фаолият юритиши учун меъёрий асоснинг такомиллашиб бориши, регулятор томонидан молиявий бозор иштирокчиларини самарали назорат килиниши ва тартибга солиниши, ахоли ва хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий хизматлардан инновацион усуллар оркали фойдалана олиниши ва истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиниши хамда ахолининг молиявий саводхонлигини ошириш имкониятини кенгайтириш каби узаро боглик булган омиллар хисобланади.

Сунгги йилларда республикамизда инновацион иктисодиётни ривожлантириш борасида туб ислохатлар амалга оширилди. Бу жараёнда, банк тизимида банк хизматлари истеъмолчиларининг хукуклари ва конуний манфаатларига, айникса, худудларда риоя этиш хдмда молиявий очикликни кенгайтириш, шунингдек, банкларда хизмат курсатиш маданияти ва ахолининг банк тизимига булган ишончини янада оширишда мавжуд бир катор муаммо ва камчиликлар аникланди. Шу боис, банк тизимига оид бир катор, меёрий хукукий хужжатлар кабул килинди. Хусуксан, 2019 йилда янги тахрирда кабул килинган "Узбекистон Республикасининг Марказий банки тугрисида"[1]ги Узбекистон Республикаси ^онуни ва Узбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тугрисида»ги Узбекистон республикаси ^онуни[2]га узгартиш ва кушимчалар киритиш хакида ^онуни, "Туловлар ва тулов тизимлари тугрисидаги"ги Узбекистон Республикаси ^онуни[3], Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистон тараккиёт стратегияси тугрисидаги ПФ-60-сонли Фармони[4], Узбекистон Республикаси Президентининг "2020 — 2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида"ги Фармони, [5], Узбекистон Республикаси Президентининг "Банк хизматлари оммабоплигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида" ги ^арори[6] шулар жумласидандир.

Х,озирги кунда мамлакатимизда банк тизимида Марказий банк ва 35 та тижорат банклари фаолият юритаётган булса, шундан, капиталида давлат улуши мавжуд банклар -10 тани, бошка банклар - 25 тани тани ташкил этади. (1-расм).

Шуни хам таъкидлаш жоизки, 2024 йил 1 январда Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан "Yevroosiyo Banki" акциядорлик жамиятига лицензия берилган, бу Узбекистонда фаолият юритаётган банклар сони 36 тага етган1.

2023 йилнинг 1 декабрь холатига тижорат банклари филиаллари - 696 тани, банк хизматлари курсатиш марказлари (хизмат офисслари ва мини-банклар) - 1796 тани, хамда

1 https://cbu.uz/oz/credit-organizations/banks/head-offices/ao/yevroosiyo-banki-aktsiyadorlik-zhamiyati/

туну-кун "24/7" режимида ишлайдиган банк шохобчалари - 3707 тани ташкил этган.

120 100 80 60 40 20 0

I бошк,а банклар

I давлат улуши мавжуд банклар

тижорат банкларининг сони

тижорат банкларининг сони

2020 йил 17 13 30

2021 йил 19 13 32

2022 йил 21 12 33

17 19 21 20

13 13 12 12

30 32 33 32

2023 йил 20 12 32

35

35 35

2024 йил 35 35 35

I давлат улуши мавжуд банклар

I бошк,а банклар

1-расм. Тижорат банкларининг сони динамикаси хакида маълумот2

(2024 йил 1 январь холатига )

2023 йилнинг 1 декабрь холатига тижорат банклари филиаллари - 696 тани, банк хизматлари курсатиш марказлари (хизмат офисслари ва мини-банклар) - 1796 тани, хамда туну-кун "24/7" режимида ишлайдиган банк шохобчалари - 3707 тани ташкил этган.

Тахлил килинган даврда тижорат банклари филиаллари сони йилдан йилга камайиб борган булса, банк хизматлари курсатиш марказлари (хизмат офислари ва мини-банклар) сони 2020 йилга нисбатан 746 тага купайган, хамда туну-кун "24/7" режимида ишлайдиган банк шохобчалари беш йил давомида 2805 тага ортган. Ушбу курсаткичларнинг киёсий тахлилидан куриш мумкинки, хали мамлакатимизда инновацион иктисодиётни ривожлантиришда банк тизими олдидаги долзарб масалалардан бири булиб, ахолини банк хизматлари билан камраб олиш даражасини ошириш хисобланади.

1-жадвал

Муомалага чикарилган банк пластик карталари, урнатилган тулов терминаллари, банкоматлар ва инфокиосклар сони хамда тулов терминаллари

" 3

оркали амалга оширилган туловлар туFрисида маълумот3

Сана Муомалага чикарилган банк пластик карталари сони (млн дона) Урнатилган тулов терминал-лари сони (минг дона) Урнатилган банкомат ва инфокиосклар сони (минг дона) Тулов терминаллари оркали амалга оширилган туловлар суммаси (йил бошидан), млрд. сум

01.01.2020 й. 20 547 366 392 361 9 203 71 020,2

01.01.2021 й. 25 775 662 438 410 11 800 81 000,0

01.01.2022 й. 27 105 785 433 384 12 940 111 137,0

01.01.2023 й. 34 195 648 434 018 20 379 177 671,0

01.01.2024 й. 46 205 950 429 334 26 655 254 719,1

2 Расм Марказий банк маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишланган

3 Жадвал УзбекистонРеспубликаси Марказий банки маълумотлари асосида ишланган

Мазкур жадвалда миллий ва чет эл валютасида эмиссия килинган банк пластик карталари, уларга хизмат курсатувчи урнатилган тулов терминаллари, банкомат ва инфокиосклар сони, шунингдек тулов терминаллари оркали амалга оширилган туловлар суммаси динамикаси курсатилган. Муомалага чикарилган банк пластик карталари сони 2024 йил 1 январь холатига 46 205 950 минг тани ташкил килиб, 2020 йилга нисбатан 25 658 584 минг тага куп.

Ахоли томонидан банк карталари кулай тулов воситаси сифатида бахоланиши, масофавий банк хизматларидан фойдаланиш куламининг ошиб бораётганлиги, уз навбатида, банк карталарига булган талабнинг ортиб боришига хизмат килмокда. Хусусан, 2023 йилда муомалага чикарилган банк карталари сони 46 205 950 млн. донага етиб, 2020 йилга нисбатан 25 658 584 млн. донага купайиб, карийб 2,2 фоизга усган. Урнатилган тулов терминаллари сони 429 334 минг донага етган. Тулов хизматларидан фойдаланувчиларига кулайлик яратиш максадида банк инфратузилмалари, туризм хамда бошка объектларга урнатилган банкомат ва инфокиосклар сони 2020 йилга нисбатан 2,8 баробарга ошиб, 2024 йил 1 январь холатига 26,6 мингдан ортикни ташкил этган.

Ракамли технологияларни кенг куллаган холда банк ва тулов хизматларидан фойдаланишда кушимча кулайликлар яратиш максадида жорий этилган масофавий биометрик идентификация килиш тизими (Face ID) тобора оммалашиб бормокда. Бугунги кунда мижозлар нафакат туловларни онлайн режимида банкка бормасдан туриб амалга ошириш, балки банк хисобваракларини хам масофадан идентификация килиш оркали очиш имкониятига эга булдилар. Бу эса, мижозларга банк ва тулов хизматларидан масофавий тарзда фойдаланиш имкониятини сезиларли даражада оширганлигини кузатишимиз мумкин.

2-жадвал

Масофавий банк хизматларидан фойдаланувчилар сони (минг та4)

Сана Жами Юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар Жисмоний шахслар

01.01.2020 й. 10 153 458 691 008 9 462 450

01.01.2021 й. 14 571 094 822 518 13 748 576

01.01.2022 й. 20 203 384 968 580 19 234 804

01.01.2023 й. 30 000 914 1 157 045 28 843 869

01.01.2024 й. 44 099 600 1 339 609 42 759 991

2-жадвал маълумотларидан масофавий хизмат курсатиш каналларидан фойдаланувчи мижозлар сони йилдан йилга ортиб бораётганлигини кузатишимиз мумкин. Мамлакатимизда мобил ва интернет банкинг хизматларидан фойдаланувчилар сони 2020 йил 1 январ холатига 10 153,458 минг тани ташкил этган булса, 2024 йил 1 январ холатига бу курсаткич карийб 4 баробарга ошиб, 44 099 600 минг тани ташкил этган.

Хулоса килиб айтганда, инновацион иктисодиётни ривожлантиришда тижорат банкларининг мобил технологиялар, яъни банкоматлар, интернет банкинг, мобил банкинг, смарт офислари ёрдамида банк хизматлари ва махсулотларини такдим этиб банк даромадлилигини оширишга ва операцион харажатларни камайтиришга эришиш мумкин

4 Жадвал УзбекистонРеспубликаси Марказий банки маълумотлари асосида ишланган

деб хисоблаймиз. Шу билан бирга инновацион иктисодиётни ривожлантиришда банкларнингролини ошириш максадида куйидаги таклифларни уринли деб хисоблаймиз:

1. Банкларнинг хизмат курсатиш нукталарини мамлакактимизнинг барча худудларида кенгайтириш оркали анъанавий молиявий хизматларни инновацион усуллар оркали амалга ошириш камровини кенгайтириш, шу уринда таъкидлаш керакки, мамлакатимзда фаолият юритаётган тижорат банкларининг факат учтасининг бош офислари вилоятларда жойлашган, яъни Хамкорбанк, Универсалбанк ва Мадад Инвестбанк, мазкур жойлашув хам кисман инновацион иктисодиётни ривожлантиришда банк хизматлари куламини оширишга маълум маънода таъсир килиши мумкин деб хисоблаймиз. Шунинг учун, барча банклар томонидан банк хизматларини етказишнинг мукобил йулларини жорий этишни такомиллаштириш зарур;

2. Янги финтех компанияларини банк хизматлари бозорига кириб келишига кулай шарт-шароитлар яратиш хисобига инновацион онлайн ракамли хизматларни ривожлантириш лозим;

3. Тадбиркорлик субъектлари лойихаларини молиялаштириш учун молиявий воситаларни кенг куллаш ва нобанк кредит ташкилотлари фаолиятини, ислом молиясини ривожлантириш оркали кичик тадбиркорлик субъектларини молиялаштиришни кенгайтириш;

4. 4.Банк ходимлари малакасини ва стрессга чидамлилигини ошириш, банкларда ходимларни бошкаришда KPI мезонлари асосида уларнинг фаолиятини бахолашни хамда рагбатлантириш тизимини такомиллаштириш;

5. Банклар томонидан таклиф килинаётган банк махсулоти ва хизматлари тугрисидаги етарли ва тулик маълумотларни ОАВ, ижтимоий тармоклар оркали узатишни кенгайтириш;

6. Мижозлар, молиявий хизматлар истеъмолчилари хукукларининг химоясини кучайтириш;

7. Умумтаълим муассасаларида ва ноиктисодий йуналишдаги таълим муассасаларида "Молиявий саводхонлик" укув дастурини жорий этиш, валантёрликка ёшларни талабаларни кенг жалб килиш оркали ахоли ва тадбиркорларнинг молиявий саводхонлигини ошириш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар руйх,ати

1. "Узбекистон Республикасининг Марказий банки тугрисида"ги Узбекистон Республикаси ^онуни, 11.11.2019 йилдаги УЩ-582-сон. https://lex.uz/docs/4590452

2. Узбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тугрисида»ги Узбекистон республикаси ^онунига узгартиш ва кушимчалар киритиш хакида ^онуни. https://lex.uz/docs/4581969

3. Узбекистон Республикасининг Туловлар ва тулов тизимлари тугрисида ^онуни, 01.11.2019 йилдаги УЩ-578-сон https://lex.uz/docs/4575786

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистон тараккиёт стратегияси тугрисидаги ПФ-60-сонли Фармони, 28.01.2022 йил. https://lex.uz/docs/5841063

5. Узбекистон Республикаси Президентининг "2020 — 2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида"ги

ПФ-5992-сон Фармони. 12.05.2020 й. https://lex.uz/docs/4811025

6. Узбекистан Республикаси Президентининг «Узбекистан — 2030» Стратегияси тугрисида Фармони, 11.09.2023 йилдаги ПФ-158-сон. https://lex.uz/ru/docs/6600413

7. Узбекистан Республикаси Президентининг "Банк хизматлари оммабоплигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида" ги ^арори, 23.03.2018 й https://lex.uz/docs/3593541

8. Andrew Leyshon, Dawn Burton, David Knights Towards an Ecology of Retail Financial Services: Understanding the Persistence of Door-to-Door Credit and Insurance Providers//Environment and Planning A: Economy and Space// April 1, 2004 Research Article https://doi .org/10.1068/a3677

9. Финансовая доступность в России: взгляд потребителя [Электронный ресурс] / Национальное агентство финансовых исследований. — Режим доступа: www.cgap.org/sites/default/files/WorkingPaper-Financial-Inclusion-in-Russia-Aug-2014-Rus.pdf (дата обращения 04.02.2016).

10. к.э.н., доц. Шахло Абдуллаева Критерии оценки и пути развития финансовой доступности. https://inscience.uz/index.php/socinov/article/view/977/1185

11. Azlarova, A. (2023). Особенности развития банковской системы Республики Узбекистан на современном этапе. Economics and Innovative Technologies, 11(5), 1-7. https://doi.org/10.55439/EIT/vol11 iss

12. И. Турсунов "Жозибадор ва ракобатбардош банк тизими - унга эришиш учун катта максадлар кузланган" номли маколаси Янги Узбекистан газетаси 2023 йил 27 сентябрдаги 197-сон. https://bankers.uz/news/1243

13. 2021 -2023 йилларга Молиявий хизматлар оммабоплигини ошириш миллий стратегияси тасдикланди. https://bankers.uz/news/52-2021-2023-yillarga-moliyaviy-xizmatlar-ommabopligini-oshirish-milliy-strategiyasi-tasdiqlandi

14. https://cbu.uz/oz/credit-organizations/banks/head-offices/ao/yevroosiyo-banki-aktsiyadorlik-zhamiyati/

15. Узбекистон банкларининг 2023 йилги молиявий натижалари - солиштирма инфографика.2024 й. 19.01. https://bankers.uz/news/1353

16. https://cbu.uz/oz/credit-organizations/banks/head-offices/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.