Научная статья на тему 'ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ДЕПОЗИТ БАЗАСИНИ МУСТАҲКАМЛАШ ЙЎЛЛАРИ'

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ДЕПОЗИТ БАЗАСИНИ МУСТАҲКАМЛАШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
99
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тижорат банки / депозит / талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит / муддатли депозит / жамғарма депозит / фоиз. / коммерческий банк / депозит / депозит до востребования / срочный депозит / сберегательный депозит / процент.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бектемиров Абдумалик, Маликова Дилрабо Муминовна, Бўтаев Жамшид Эшбоевич

Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, ҳар бир мамлакатнинг миллий иқтисодиёти ривожланишига банклар томонидан депозитларга жалб қилинган маблағлар миқдори сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Мақолада депозит операцияларининг моҳияти, Ўзбекистон тижорат банкларининг депозит операциялари таҳлили, банкларнинг депозит сиёсатини такомиллаштириш ҳамда банкларга жалб қилинадиган депозитлар ҳажмини оширишга қаратилган таклифлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Опыт развитых стран показывает, что на развитие национальной экономики каждой страны значительное влияние оказывает объем средств, привлекаемых банками на депозиты. В статье представлена сущность депозитных операций, анализ депозитных операций коммерческих банков Узбекистана, предложения, направленные на совершенствование депозитной политики банков и увеличение объема привлекаемых в банки депозитов.

Текст научной работы на тему «ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ДЕПОЗИТ БАЗАСИНИ МУСТАҲКАМЛАШ ЙЎЛЛАРИ»

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИНИНГ ДЕПОЗИТ БАЗАСИНИ МУСТАХКАМЛАШ ЙУЛЛАРИ

Бектемиров Абдумалик

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти «Инвестиция ва инновациялар» кафедраси мудири, проф. и.ф.д. (DS^ Маликова Дилрабо Муминовна Самарканд иктисодиёт ва сервис институти «Банк иши» кафедраси катта укитувчиси Бутаев Жамшид Эшбоевич Самарканд иктисодиёт ва сервис институти

магистранти

Аннотация: Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатмокдаки, хар бир мамлакатнинг миллий иктисодиёти ривожланишига банклар томонидан депозитларга жалб килинган маблаглар микдори сезиларли даражада таъсир курсатади. Маколада депозит операцияларининг мохияти, Узбекистон тижорат банкларининг депозит операциялари тахлили, банкларнинг депозит сиёсатини такомиллаштириш хамда банкларга жалб килинадиган депозитлар хажмини оширишга каратилган таклифлар келтирилган.

Калит сузлар: тижорат банки, депозит, талаб килиб олингунча сакланадиган депозит, муддатли депозит, жамгарма депозит, фоиз.

Аннотация: Опыт развитых стран показывает, что на развитие национальной экономики каждой страны значительное влияние оказывает объем средств, привлекаемых банками на депозиты. В статье представлена сущность депозитных операций, анализ депозитных операций коммерческих банков Узбекистана, предложения, направленные на совершенствование депозитной политики банков и увеличение объема привлекаемых в банки депозитов.

Ключевые слова: коммерческий банк, депозит, депозит до востребования, срочный депозит, сберегательный депозит, процент.

Abstract: The experience of developed countries shows that the development of the national economy of each country is significantly influenced by the volume of funds attracted by banks for deposits. The article presents the essence of deposit operations, analysis of deposit operations of commercial banks in Uzbekistan, proposals aimed at improving the deposit policy of banks and increasing the volume of deposits attracted to banks.

Keywords: commercial bank, deposit, demand deposit, time deposit, savings deposit, interest.

КИРИШ. Мамлакатимизда сунгги йилларда иктисодиётнинг барча сохаларини янада ривожлантиришга каратилган бир катор ислохотлар олиб

борилмокда. Молиявий секторни изчил ислох килиш давомида катор чора-тадбирлар амалга оширилди ва натижада илгор банк бизнесини юритиш хамда ушбу секторда ракобат мухитини кучайтириш учун зарур хукукий шарт-шароитлар яратилди.

Хрзирги кунда банкларда ахоли буш пул маблагларини депозитларга жалб килиш энг омилкор йуналишлардан бири булиб колмокда. Бу биринчидан, пул-товар муносабатларини мужассамлаштиришда, ахоли ва товар етказувчилар манфаатларини уйгунлаштиришга каратилган йуналиш эканлиги, иккинчидан эса, халкни уз шахсий маблагини банкларда саклашининг энг самарали ва хавфсиз усули эканлигидир.

2020-2025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегиясида молиявий хизматлар оммабоплигини ошириш учун эса биринчи навбатда, юридик ва жисмоний шахсларнинг миллий валютадаги депозитларини янада ошириш, шунингдек, банкларнинг халкаро капитал бозорларига чикиши хисобига банк тизимига кушимча ресурсларни жалб килиш максадга мувофик эканлиги эътироф этилган.

БАНК ДЕПОЗИТ ОПЕРАЦИЯЛАРИНИНГ ТАВСИФИ. Тижорат ташкилотларининг бир тури сифатида банк муассасаларининг узига хос хусусиятлари шундан иборатки, уларнинг ресурслари асосан карзга олинган маблаглар хисобидан хосил килинади.

Депозитлар банкларнинг ссуда капиталини ташкил этиб, банк уни истаган хужаликка жойлаштириши мумкин.

Депозит - лотинча (depositum) суздан олинган булиб, саклаш учун топширилган буюм маъносини билдиради. Иктисодиётда эса мижознинг уз маблагини вактинча фойдаланиш учун банкка топшириши натижасида вужудга келадиган иктисодий муносабат тушунилади.

Депозит деб куйидаги шартларнинг барчасига мувофик булган, куйилган пул маблагларига айтилади:

• мижознинг талабига биноан ёки муддат утганидан кейин фоизлар ёхуд бошка даромадлар билан ёки уларсиз ёхуд омонатчи ёки унинг ваколатли вакили ва пул маблагларини кабул килувчи банк уртасида, келишилган шартлар асосида кайтарилиши лозим булган пул маблаглари;

• субординар карзга, эгалик килиш хукукларига ёки хизматларига, шу жумладан сугурта хизматларига тааллукли булмаган пул маблаглари;

• пул маблагларини кабул килувчи банкнинг тегишли хужжати билан ёзма шаклда тасдикланган пул маблаглари.

Депозит операцияларини тижорат банклари узларининг депозит сиёсатлари асосида олиб борадилар.

Россиялик иктисодчи олимлар А.А.Мартенс ва Н.О.Деркачлар томонидан тайёрланган: "Депозит сиёсати - тижорат банкларини фондлаштиришнинг базавий элементи сифатида" деб номланган монографиясида: "...депозит сиёсати банк ресурсларининг асосий кисмини шакллантириш билан бир каторда, унинг кредит потенциали ва молиявий фаолият самарадорлиги

даражасини белгилаб беради. Аммо ушбу сохадаги инновациялар факат баркарор молиявий шароитдагина самара беради, исталган бошка шароитда тижорат банклари узлари учун жозибадор булган мижозлар сегментидан маблагларни жалб этиш йули билан ликвидлилик позициясини саклаб колишга интилишади" - деган хулосага келишган.

Х,инд олимлари Нараяна Махарана, Суман Калян Чоудхури, Ашок Кумар Паниграхилар томонидан бажарилган: "Deposit Mobilization of Commercial Banks: A Comparative Study of BOB and Axis Bank in Bhubaneswar City" деб номланган илмий маколада Х,индистоннинг алохида худудларида ахоли жамгармаларини депозитларга жалб этиш юзасидан амалга оширилаётган тадбирларни тахлил килиб, "...мазкур фаолият йуналиши Х,индистон банклари учун асосий функция хисобланади ва уни янада ривожлантириш зарур..." лигини кайд этишган.

Шунингдек, М.Н.Бухадурова «Ахоли билан узаро муносабатларда тижорат банкларининг депозит сиёсати» номли илмий тадкикот ишида: «депозит сиёсати банк сиёсатининг ажралмас кисми хисобланиб, кайтариб бериш ва туловлилик шартлари асосида банк мижозларининг пул маблагларини жалб этиш буйича боскичма-боскич, узаро алокадор хатти-харакатлар; максадга мувофик даражадаги рентабеллик ва банк ликвидлилигига эришишни таъминлаш максадида сиёсатни амалга ошириш усул ва воситалари жамланмаси» - сифатида эътироф этади.

Маблагларни олиш шаклига кура депозитлар куйидагиларга булинади:

• муддатли депозит маблаглар;

• талаб килиб олингунга кадар депозит маблаглар;

• ахолининг жамгарма куйилмалари.

Хрзирги кунда Республикамиз тижорат банклари амалиётида хам депозит сертификатлари жорий этилиб банк ресурсларининг манбаларини шакллантирилишда фойдаланилмокда. Депозит сертификатларининг узига хос хусусиятлардан бири шундаки, улар банкнинг хакикатда хам маълум микдордаги маблагни банкка куйганлиги хакида мижозга ёзма тасдикномасини англатади.

Депозит (омонат) сертификати - банкка куйилган депозит (омонат) суммасини ва омонатчининг (сертификат сакловчининг) депозит (омонат) суммасини хамда сертификатда шартлашилган фоизларни сертификатни берган банкдан ёки шу банкнинг исталган филиалидан белгиланган муддат тугаганидан кейин олиш хукукини тасдикловчи ноэмиссиявий кимматли когоз.

Сертификатлар икки турда чикарилиши мумкин:

а) «депозит сертификатлари» — юридик шахслар учун;

б) «омонат сертификатлари» — жисмоний шахслар учун.

Энг асосийси депозит сертификатлари гаров сифатида банклар томонидан кабул килинади. Депозит сертификатлари буйича фоизлар микдори депозит суммасининг хажми, муддати, шунингдек, иктисодиётдаги инфляция даражасига боглик.

УЗБЕКИСТОН БАНКЛАРИ ФАОЛИЯТИНИНГ

САМАРАДОРЛИГИ ТАХ,ЛИЛИ. Халкаро банк амалиётидан хамда киска даврдаги бозор муносабатлари шароитида орттирилган банк тажрибасидан маълумки, тижорат банкларининг асосий ресурс базаси уларнинг депозитли ресурслари хисобидан шакллантирилади. Республикамизда хам банкларга ахолини буш пул маблагларини кенг жалб килишга харакат килинмокда.

Ахоли ва хужалик юритувчи субъектларнинг банклардаги депозитлари хажмининг усишини рагбатлантиришга каратилган кенг куламли ишлар, жумладан, доимий равишда жозибадор омонат турларини таклиф килиш, узок муддатли банк депозит сертификатларини ва облигацияларини муомалага чикариш хамда бу борада жорий этилган имтиёзлар ва кулай шарт-шароитларни оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш узининг ижобий натижаларини бермокда.

90 000,0 80 000,0 70 000,0 60 000,0 50 000,0 40 000,0 30 000,0 20 000,0 10 000,0 0,0

# # # # #

.в3" „Öv .5

жисмонии шаxслаpдан

юpидик шаxслаpдан

1-расм. Тижорат банкларида миллий валютадаги депозитлар колд^и

(млрд. сумда)

1^асм маълyмотлаpидан кyзатишимиз мумкинки, тижоpат банклаpида миллий валютадаги депозитлаp колдиFи 2022 йилнинг 1 июль холатига кypа жами 109 076,4 млpд. сумни ташкил этган, яъни усиш жоpий йил бошига нисбатан 114% ни, 2021 йилнинг 1 июлига нисбатан 145% ни, 2020 йилнинг 1 июль холатига нисбатан эса - 199% ни ташкил этди. Хусусан, 2022 йилнинг 1-яpим йиллиги якунига кypа жисмоний шаxслаpнинг тижоpат банклаpидаги депозитлаpи хажми 2022 йилнинг 1 янваpь холатига нисбатан 121% га, ^ган йилнинг шунга мос давpига нисбатан эса 155% га; юpидик шаxслаpнинг банклаpдаги депозитлаpи микдоpи хам 2022 йилнинг 1 янваpь холатига нисбатан 112% га, ртган йилнинг шунга мос давpига нисбатан эса - 141% га ^па^ан.

Тижоpат банклаpи томонидан жалб килинган маблаFлаpнинг муддати ликвидлиликни бошкаpишда мухим ахамият касб этади. Банклаp учун жалб

килинган мaблaFлaрни жойлаштиришда, жалб килинган мaблaFлaрнинг баркарорлиги ва мyддaти аник 6улиши мaкбyл.

1-жадвал

Тижорат банкларидаги депозитлар колд^и (турлари ва муддати буйича)

млрд. сумда ^

Сана Жами шу жумладан:

талаб килиб олингунча шундан банк пластик картала-рида жaмFaрмa муддатли

01.01.2021 й. 114 746,9 53 819,2 7 515,2 11 115,6 49 812,1

01.04.2021 й. 115 088,5 50 519,5 6 512,4 10 873,0 53 696,0

01.07.2021 й. 126 114,5 54 153,7 7 619,2 11 325,9 60 634,9

01.10.2021 й. 134 405,8 58 201,8 8 241,0 11 400,9 64 803,1

01.01.2022 й. 156 189,8 69 207,7 10 179,6 13 746,4 73 235,7

01.04.2022 й. 153 790,2 59 927,3 8 447,2 12 814,2 81 048,7

01.07.2022 й. 185 062,1 83 759,0 12 688,8 13 947,1 87 356,0

1-жадвал мaълyмотлaридaн 2022 йил 1 июль холатига кyрa жисмоний ва юридик шахсларнинг тижорат банкларидаги миллий ва чет эл валютасидаги депозитлари колдиFи 185,1 трлн. сумни ташкил этганлигини куришимиз мумкин. Бyндa мyддaтли депозитлар улуши 47% ни, талаб килиб олингyнчa сакланадиган депозитлар улуши 45% ни, жaмFaрмa депозитлар улуши 8% ни ташкил этмокда. Жорий йил бошига нисбатан депозитлар колд^и 28,9 трлн. сумга ошган, хусусан, талаб килиб олингунча сакланадиган депозитлар, жaмFaрмa, муддатли депозитлар хажми хам ошган.

Бунинг сабаби сифатида бир канча омилларни курсатишимиз мумкин, жумладан, инфляция суръатларининг жиловланганлиги, ахолининг банкларга булган ишончининг ошганлиги, омонатларнинг фоизлари, муддатлари ва бошкалар. Кайд этиш лозимки, тижорат банклари томонидан ахолининг талаби ва эхтиёжидан келиб чиккан холда янги омонат турларини жорий этиш хамда ушбу йуналишда курсатилаётган хизматлар сифатини янада яхшилаш буйича кенг куламли ишлар амалга ошириб келинмокда.

2-жадвал

Миллий валютадаги банк депозитлари буйича фоиз ставкалари (уртача _тортилган фоиз ставкалари, йиллик хисобда)_

Депозит тури ва муддати 2021 йил 2022 йил

Янв. Апр. Июл. Окт. Янв. Апр. Июл.

1 йилгача булган жами муддатли депозитлар буйича уртача тортилган фоиз ставкалари 16,0 16,8 15,5 15,2 15,2 18,7 18,3

1 йилдан юкори булган жами муддатли депозитлар буйича уртача тортилган фоиз ставкалари 15,9 18,1 17,9 17,6 18,4 19,7 20,0

Жисмоний шахсларнинг муддатли депозитлари буйича уртача тортилган фоиз ставкалари 17,0 19,3 20,0 19,6 20,2 20,8 20,8

- 30 кунгача 12,6 13,8 10,7 14,1 10,9 16,3 11,2

- 31 кундан 90 кунгача 15,5 16,0 15,8 17,5 16,6 19,9 16,0

- 91 кундан 180 кунгача 16,0 16,1 16,7 16,8 19,6 21,0 20,4

- 181 кундан 365 кунгача 17,6 19,4 18,7 18,5 19,2 20,4 20,3

- 1 йилдан юкори 17,7 20,1 20,7 20,2 20,8 21,0 21,2

Юридик шахсларнинг муддатли депозитлари буйича уртача тортилган фоиз ставкалари 15,7 16,3 15,2 15,1 15,1 17,3 17,2

- 30 кунгача 15,0 15,5 14,5 14,5 13,3 17,2 18,9

- 31 кундан 90 кунгача 15,6 15,2 14,8 11,6 14,3 13,6 13,2

- 91 кундан 180 кунгача 17,0 18,2 15,3 14,8 14,1 18,4 14,2

- 181 кундан 365 кунгача 16,0 18,5 15,6 15,6 15,5 18,1 17,4

- 1 йилдан юкори 15,0 15,4 15,4 15,5 16,1 17,3 17,3

2-жадвал маълумотларидан миллий валютадаги депозитларнинг фоиз ставкалари 2021 йилга нисбатан сезиларли даражада ошганлигини яккол куриниб турибди. Хусусан, 1 йилдан юкори булган жами муддатли депозитлар буйича уртача тортилган фоиз ставкалари 2022 йил 1 июль холатига 2021 йилнинг шунга мос даврига нисбатан 2,1 бандга ошиб 20,0% ни ташкил этди.

Кайд этиш лозимки, тижорат банклари томонидан ахолининг талаби ва эхтиёжидан келиб чиккан холда янги омонат турларини жорий этиш хамда ушбу йуналишда курсатилаётган хизматлар сифатини янада яхшилаш буйича кенг куламли ишлар амалга ошириб келинмокда.

ХУЛОСА. Банкнинг депозит базаси таркибида талаб килингунга кадар сакланадиган депозитлар микдорига кура биринчи уринни эгаллайди, шу сабабли банк Марказий банкдаги ностро хисобварагида катта микдорда маблаг саклаб туришга мажбур буладилар. Бу маблаг эса деярли даромад келтирмайдиган актив хисобланади.

Банкларнинг депозит операциялари ривожи учун килиниши лозим булган ишлар талайгина. Биз бу борада куйидаги тадбирларни амалга оширишни тавсия киламиз:

• ахолининг буш пул маблагларини банкларнинг депозитларига кабул килиш учун банклар томонидан жорий этилган депозит турларини, фоиз хисоблаш тартибларини соддалаштирилган холда, оммавий ахборат воситалари оркали ахолининг буш пул маблагларини банкларда саклашнинг афзалликлари тугрисида кенг куламда реклама ва ташвикот ишларини ташкил этиш. Банклар бораётган бундай рекламаларни бепул ёки имтиёзли равишда эълон килишни жорий этиш зарурдир;

• тижорат банларининг ресурслари таркибида депозит ва жамгарма сертификатлари хисобидан шаклланаётган маблагларнинг салмогини оширишга эришиш лозим. Бунинг учун тижорат банкларининг кимматли когозлар бозоридаги эмитент сифатидаги иштирокини фаоллаштириш максадида депозит ва жамгарма сертификатлари хисобидан шакллантирган маблаглардан Марказий банкнинг мажбурий захира хисобига утказиш талабини тулигича бекор килиш лозим.

Банкларнинг депозит ва нодепозит операцияларини окилона бошкаришга эришиш, уларга молиявий баркарор ресурсларни шакллантириш, банк ликвидлигини таъминлаш ва уларнинг фойдасини оширишга замин яратади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 12 майдаги "20202025 йилларга мулжалланган Узбекистон Республикасининг банк тизимини ислох килиш стратегияси тугрисида" ги ПФ-5992-сонли Фармони.

2. Узбекистон Республикасининг 2019 йил 5 ноябрдаги "Банклар ва банк фаолияти тугрисида" ги УР^-580-сонли ^онуни.

3. Рахманов З.Я. Депозит сиёсати - банк ресурс базасини мустахкамлашнинг мухим омили сифатида. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали, 1-сон, 2020 йил, 25-33 б.

4. Рахматов Т.С. Замонавий шароитда Узбекистон Республикаси банк хизматлар бозорининг холати. E-journal.uz - илмий-назарий журнали, 1-сон, 2021 йил.

5. Bektemirov A. A. Business Risk Assessment and ways to Reduce IT //American Journal of Economics and Business Management. - 2021. - Т. 4. - №. 8. - С. 1-15.

6. Bektemirov A. Peculiarities of construction and investment policy implementation in Uzbekistan. Philosophical Readings, XIII (4), 2998-3001. - 2021.

7. Бектемиров А. Б., Хужаёров Х. Б. Математическая модель финансовой деятельности коммерческих банков по кредитованию, учитывающая конкурирующие интересы сторон //Modern stochastic models and problems of actuarial mathematics. - 2020. - С. 79-80.

8. А.Бектемиров. Ракамли иктисодиёт шароитида банкларнинг инновацион фаолиятини ривожлантириш. «Сервис». - Самарканд. - 2021. Махсус сон, I-кисм. 96-100.

9. Malikova D. METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS //Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects. - 2023. - С. 96-98.

10. Malikova D. Deposit base of Uzbekistan commercial banks //World Scientific News. - 2020. - №. 143. - С. 115-126.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.