CC BY
46"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22 - noyabr
INKLYUZIV MADANIYAT - INKLYUZIV TA'LIM MUVAFFAQIYATINING ASOSIY
OMILI Fayzullaeva N.S.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, p.f.n., prof.v.b. https://doi.org/10.5281/zenodo.10157171
Annotatsiya. Maqolada ta'lim muassasalarida talabalar vapedagoglar o'rtasida inklyuziv madaniyatni shakllantirish muammosiga bag'ishlangan umumiy va maxsus psixologik-pedagogik adabiyotlarning nazariy tahlili va sintezi keltirilgan. Ilmiy va uslubiy adabiyotlarni nazariy tahlil qilish asosida "inklyuziv madaniyat" tushunchasining asosiy mohiyati ochib berilgan. Zamonaviy jamiyatda inklyuziv madaniyatni shakllantirishning ahamiyati tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: inklyuziya, inklyuziv madaniyat, imkoniyati cheklangan o'quvchilar, ijtimoiylashuv
Аннотация. В статье представлен теоретический анализ и синтез общей и специальной психолого-педагогической литературы, посвященной проблеме формирования инклюзивной культуры у студентов и педагогов в образовательных учреждениях. На основе теоретического анализа научно-методической литературы раскрывается основная сущность понятия «инклюзивная культура». Анализируется важность формирования инклюзивной культуры в современном обществе.
Ключевые слова: инклюзия, инклюзивная культура, учащиеся с ограниченными возможностями, социализaция
Psixofizik rivojlanishning alohida ehtiyojlari (imkoniyati cheklangan) bo'lgan bolalarni birgalikda o'qitishni o'z ichiga olgan kompleks ta'lim va tarbiya ob'ektiv pedagogik haqiqatga aylandi. 1948-yil 10-dekabrda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida har bir inson bilim olish huquqiga ega ekanligi qayd etilgan. Taqdim etilayotgan ta'lim har bir shaxsning qobiliyatidan kelib chiqqan holda hamma uchun ochiq va bepul bo'lishi kerak. Ta'lim jarayoni turli diniy qarashlarga va individual xususiyatlarga ega bo'lgan turli millat vakillari o'rtasida o'zaro tushunish, bag'rikenglik va do'stlikni mustahkamlashi kerak. Individual xususiyatlarga ega bo'lgan shaxslarga alohida ta'limga muhtoj odamlar ham kiradi.
Inklyuzivlik uzoq muddatli siyosat bo'lib, umuman barcha sohalarda ta'lim tizimi faoliyatini tashkil etishda fanlararo yondashuvni ifodalaydi. Inklyuzivlik alohida ta'limga muhtoj odamlar uchun ta'limni tashkil etish varianti sifatida jahon jamiyati tomonidan eng insonparvar deb tan olingan, shuning uchun ham ushbu ta'lim shakli global va ichki ta'lim siyosatining etakchi strategiyalaridan biriga aylandi.
Inklyuziv ta'lim tizimi o'rta, professional va oliy ta'lim muassasalarini o'z ichiga oladi. Uning maqsadi imkoniyati cheklangan shaxslarni ta'lim va tarbiyalashda to'siqsiz muhit yaratishdir. Ushbu chora-tadbirlar majmuasi ta'lim muassasalarini texnik jihozlash, shuningdek, o'qituvchilar va boshqa talabalar uchun nogironlar bilan o'zaro munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus o'quv kurslarini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, umumiy ta'lim muassasasida nogiron bolalarni moslashtirish jarayonini engillashtirishga qaratilgan maxsus dasturlar kerak.
Biroq, inklyuziv ta'lim jamiyatdagi o'z rolini bajarishi uchun inklyuziv ta'lim ishtirokchilari o'rtasida inklyuziv madaniyat qadriyatlari va me'yorlari asosida maxsus munosabatlarni o'rnatish
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22 - noyabr
kerak. Inklyuziv madaniyatni shakllantirish jarayonining asosiy maqsadi, birinchi navbatda, alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan shaxslarni ijtimoiylashtirish va jamiyatga integratsiya qilishdir.
Ta'lim muassasasi inklyuziyani amalga oshirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishi mumkin, ammo inson omilini istisno qilib bo'lmaydi. Ushbu xususiyatni hisobga olgan holda ilmiy-metodik adabiyotlarda inklyuziv ta'limni amalga oshirishdagi to'siq va qiyinchiliklami bartaraf etish dolzarb masala bo'lib qolayotgani qayd etilgan.
Inklyuziya tushunchasi quyidagi qoidalarni o'z ichiga oladi:
- insonning qadr-qimmati uning qobiliyati va yutuqlariga bog'liq emas;
- har bir inson his qilish va fikrlash qobiliyatiga ega;
- har bir shaxs muloqot qilish va uni eshitish huquqiga ega;
- hamma odamlar bir-biriga muhtoj;
- xilma-xillik hayotning barcha jabhalarini yaxshilaydi.
Fuqarolik jamiyatining rivojlanishi "inklyuziv madaniyat" tushunchasiga jiddiy e'tibor qaratishga olib keldi, bu jamiyatning barcha a'zolarining rivojlanishini rag'batlantiradigan, har bir insonning qadriyatlari qabul qilinadigan xavfsiz, bag'rikeng odamlar jamoasi sifatida talqin etiladi. Bu jamiyat rivojlanishining ma'lum, etarlicha yuqori darajasidagina mumkin.
Madaniyat falsafiy kategoriya sifatida jamiyat taraqqiyotidagi ma'lum bir tarixiy bosqichni aks ettiradi, odamlar hayoti va faoliyatini tashkil etish shakllari, o'zaro munosabatlari, shuningdek, ular yaratgan moddiy va ma'naviy qadriyatlardagi maqsadli yo'nalishlami belgilaydi va tavsiflaydi.
Rivojlangan inklyuziv amaliyotga ega bo'lgan G'arbiy Evropa mamlakatlarida imkoniyati cheklangan shaxslar guruhlarda o'zaro aloqada bo'lgan ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari uchun ham qiyinchiliklar paydo bo'ladi. Ammo Evropa mamlakatlarida "imkoniyati cheklangan shaxs" tushunchasi mavjud emas, ular "ehtiyojlari yuqori bo'lgan shaxs" atamasini ishlatishadi. Inklyuziv madaniyatni shakllantirish masalalari, birinchi navbatda, "inklyuzivlik sub'ekti" tushunchasi va jamiyatning unga bo'lgan munosabati bilan bog'liq. Inklyuzivlik nogiron kishining barcha ijtimoiy jarayonlarda, ta'limning barcha darajalarida, bo'sh vaqtlarida, ishda, turli ijtimoiy rol va funktsiyalarni amalga oshirishda cheksiz ishtirokini ta'minlaydi.
Ta'lim jarayoni ishtirokchilarining inklyuziv madaniyat darajasiga o'rnatilgan stereotiplar va afsonalar, jamiyatning fikrlari katta ta'sir ko'rsatadi, ular orasida salbiy ham bor. Masalan, "nogiron" har doim jamiyat tomonidan "mehnat va kasbiy faoliyatga yaroqsiz shaxs" sifatida qabul qilingan. Mavjud ijtimoiy stereotiplar bilan birga, befarqlik, nogiron kishiga qiziqish yo'qligi va bu odamlarni tushunishni istamaslik ham mavjud. Jamiyatning nogiron kishi haqidagi noto'g'ri g'oyasi tushunmovchilikni keltirib chiqaradi va u bilan muloqot qilishdan qochadi. Shu bilan birga, ma'lum bir sog'lig'i bilan bog'liq muammolarga duch kelgan odam bilan aloqa qilganda, odamlar bu nogiron kishi qiziqarli suhbatdosh bo'lishi mumkinligiga amalda ishonch hosil qilishadi.
Respublikazda inclusive talimni rivozhlanishiga bugungi kunda katta ahamiyat qaratilmokda, chunki, Uzbekistonda inclusive talim - davlat siyosati darazhasiga kutarilgan masalalardan biridir. Ayni paytda O'zbekistonda inklyuziv o'qitish amaliyotining mintaqaviy modellari faol shakllana boshladi, ularda alohida ta'limga muhtoj bolalar (nogiron bolalar, uzoq vaqt davomida kasal bo'lgan, rivojlanishida nuqsoni bo'lgan, sog'lig'i cheklangan bolalar) umumiy ta'lim jarayoniga kiritiladi.
Inklyuziv madaniyat kontseptsiyasining terminologik tahlili uning zamonaviy universitetlarning ta'lim makonining chegaralarini kengaytirish muammosi bilan bog'liqligini
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22 - noyabr
aniqladi, bu erda mahalliy ta'lim tizimida teng imkoniyatlar jamiyatini qurish ustuvor strategik yo'nalish sifatida qaraladi. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, "inklyuziv madaniyat" tushunchasi juda keng muhokama qilinadi va olimlar tomonidan turli yo'llar bilan izohlanadi, bu bizga uni ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari: o'qituvchilar, talabalar va ota-onalar uchun eng muhim kompetensiya sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi, shuningdek, o'qituvchining kasbiy pedagogik madaniyati va malakasining tarkibiy qismi sifatida.
Ba'zi olimlar inklyuziv madaniyatni o'ziga xos falsafa deb hisoblaydilar, unga ko'ra qadriyatlar, inklyuziv ta'lim haqidagi bilimlar va mas'uliyat qabul qilinadi va ushbu jarayonning barcha ishtirokchilari o'rtasida taqsimlanadi. Ta'lim muassasasi jarayoni sub'ektlarining inklyuziv madaniyatini shartli ravishda quyidagi elementlarga bo'lish mumkin:
1) inklyuziv ta'limga oid qadriyatlar, me'yorlar, munosabatlar va axloq qoidalari;
2) inklyuziyaga nisbatan qadriyatlar va munosabatlar;
3) inklyuziv ta'limning barcha ishtirokchilari o'rtasida qulay o'zaro munosabatlarga yordam beradigan ijtimoiy va shaxsiy fazilatlar.
Ta'lim tashkilotida inklyuziv madaniyatni shakllantirish tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan ta'lim munosabatlari ishtirokchilari tomonidan xilma-xillikni hurmat qilish, farqlarga bag'rikenglik, hamkorlik qilish, har bir kishining yutuqlarini rag'batlantirish va madaniyatni shakllantirish qadriyatlarini qabul qilish, ular asosida inklyuziv jamiyatni yaratish jarayoni sifatida qaraladi. Inklyuziv madaniyatni shunday yaratish kerakki, uning doirasida nogironligi bo'lgan shaxs jamiyatning teng huquqli a'zosi sifatida qabul qilinishi lozim.
Bu, albatta, ikki tomonlama jarayon. Jamiyatning o'zi alohida ehtiyojli shaxsni qondirishi kerak bo'lganidek, nogiron kishi ham idrok etish to'siqlarini engib o'tishi va barcha resurslaridan maksimal darajada foydalanishi kerak. Zamonaviy insonda xulq-atvor madaniyatida uning ichki axloqiy me'yorlari ustunlik qiladi. Jamiyatda inklyuziv madaniyatni shakllantirish uzoq muddatli va oddiy ish emas. Barcha nashr etilgan materiallar inklyuziv ta'lim munozarali munosabatni keltirib chiqarishini ko'rsatadi. Bu g'oyaning muxoliflari ham, uni qabul qilgan va amalga oshirgan va sog'lom bolalar uchun ham, rivojlanishida muammolari bo'lgan bolalar uchun ham teng huquqli adolatli, insonparvar jamiyat qurishga intilayotganlar ham bor.
Asosiy muammolardan biri - ishtirokchilarning inklyuziv guruh maqsadlarini noto'g'ri tushunishlari. O'qituvchilar ham, ota-onalar ham ko'pincha bunday guruhning maqsadi, birinchi navbatda, alohida ta'limga muhtoj bolalarga ta'lim dasturini o'zlashtirishga yordam berishdir, deb hisoblashadi. Biroq, aslida, asosiy maqsad bunday bolalarning ijtimoiylashuviga, turli xil ijtimoiy rollarda o'zini to'liq amalga oshirishiga yordam berishdir: sevimli mashg'ulotni topish, kasbga ega bo'lish, oila qurish, do'stlar, sevimli xobbiga ega bo'lish va hokazo. Shartli ravishda normal rivojlanayotgan bolalarga nisbatan inklyuziya sharoitida maxsus maqsadlar belgilanmagan. Biroq, inklyuziv guruh an'anaviy sinfga qaraganda yuqori ta'lim salohiyatiga ega: bu empatiyani rivojlantirish, xatti-harakatlarning o'zini o'zi boshqarishi, muloqot qobiliyatlari va ma'naviy-axloqiy tarbiyani o'z ichiga oladi. Va bu imkoniyatlardan foydalanish kerak.
Nogironlar bilan o'zaro munosabatlar masalalari alohida ahamiyatga ega. Shu bilan birga, bu jarayonning ikki tomonini ko'rib chiqish kerak: nogironning jamiyatga qo'shilishi va jamiyatning bunday shaxsni qabul qilishga tayyorligi. Nogironlar bilan muloqot qilish jarayoni har doim qulay va konstruktiv bo'ladi, agar ular bilan muloqot qilishning axloqiy tamoyillari kuzatilsa va ushbu guruhning har bir toifasi tomonidan atrofdagi voqelikni idrok etishning psixofiziologik xususiyatlari hisobga olinsa. Nogironligi bo'lgan har bir shaxs o'zini jamiyat tomonidan qabul
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22 - noyabr
qilingan, talab va boshqalar uchun qiziqarli suhbatdosh his qilishi muhimdir. Inklyuziv o'zaro ta'sir odamlar o'rtasidagi muloqotning o'ziga xos turi bo'lib, u erda dolzarb muammolar hal qilinadi va muhokama qilinadi, bu erda aloqa jarayonining mazmuni sheriklardan birining sog'lig'ida cheklovlar mavjudligiga bog'liq emas. Bunday jarayon o'zaro va uning barcha ishtirokchilari uchun foydali bo'lishi kerak.
Ta'lim munosabatlari ishtirokchilarining inklyuziv madaniyatining past darajasi va muammolar mavjudligi o'qituvchilarning katta qismi ta'lim muassasasining inklyuziv guruhlarida ishlashdan bosh tortishiga olib keladi.
O'qituvchilar buni quyidagi sabablar bilan izohlashadi:
- guruhdagi talabalarning ko'pligi;
- alohida ta'limga muhtoj bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlari, ularni ta'lim olishning o'ziga xos xususiyatlari, inklyuziv ta'limning huquqiy asoslari haqida etarli ma'lumotga ega emasligi;
- doimiy tyutor yo'qligi sababli, imkoniyati cheklangan o'quvchilar pedagogning ko'p vaqtini oladi, ko'proq e'tibor talab qiladi va u guruhdagi qolgan talabalarga vaqt topa olmaydi, bu esa o'quv natijalarining pasayishiga olib keladi.
Tadqiqotchilar N. Gokool-Baurhoo va A. Asghar universitet o'qituvchilari tomonidan inklyuziv yondashuvni amalga oshirishda 4 ta guruh to'siqlarini aniqladilar. Bularga nogironligi bo'lgan o'quvchilarni o'qitishdagi muammolarni hal etishda etarli darajada bilim va tajribaning yo'qligi; inklyuziya sohasidagi qonunlar va me'yoriy-huquqiy hujjatlarni etarli darajada bilmaslik; tibbiy ma'lumotlarning maxfiyligi sababli o'quv guruhida imkoniyati cheklangan talabalar mavjudligi to'g'risida ma'lumot yo'qligi; inklyuziv ta'lim muammolari bo'yicha malaka oshirish imkoniyatlarining cheklanganligi. Shu bilan birga, mualliflarning ta'kidlashicha, inklyuziv jarayonda o'qituvchilar duch keladigan to'siqlar ikki darajada namoyon bo'lishi mumkin: tashqi va ichki. Tashqi darajada bunday to'siqlar o'qituvchilarning inklyuziv amaliyotni amalga oshirish vositalari bilan etarli darajada ta'minlanmaganligidan kelib chiqadi va ularni bartaraf etish ta'lim muassasasi muhitini o'zgartirish bilan bog'liq. Ichki to'siqlar, aksincha, o'qituvchilarning nogiron o'quvchilarga bo'lgan e'tiqodlari va munosabatlari bilan bog'liq.
Mahalliy va xorijiy ilmiy-uslubiy adabiyotlar, me'yoriy-huquqiy baza va tashkiliy inklyuziv ta'limning amaldagi amaliyoti tahlili shuni ko'rsatadiki, inklyuziya samaradorligining asosiy shartlari quyidagilardan iborat:
• alohida ta'limga muhtoj talabalarga tyutorlarning doimiy yordami;
• inklyuziv guruhning kamroq bandligi;
• ta'lim muassasasi xodimlarida o'qituvchi-defektolog, o'qituvchi-logoped, pedagogik psixolog, tibbiyot xodimi, mashqlar terapiyasi bo'yicha mutaxassis kabi mutaxassislarning mavjudligi;
• inklyuziv jarayonni maxsus moddiy-texnik ta'minlash (to'siqsiz muhit, maxsus o'quv jihozlari va dasturiy ta'minot);
• inklyuziv ta'lim jarayonining barcha sub'ektlarining inklyuziv madaniyatini rivojlantirish: ta'lim munosabatlari ishtirokchilarini munosabatlarni o'rnatishga, inklyuziv muhitda o'qishga oldindan tayyorlash.
Binobarin, inklyuziv ta'lim jarayonini amalga oshirish oliy o'quv yurtlari pedagoglari oldiga qo'shimcha vazifalar majmuasini qo'yadi va professor-o'qituvchilarning ularni hal etishga tayyorligi pirovardida oliy ta'limga inklyuzivlikning haqiqiy amalga oshirilishini belgilaydi.
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil, 22 - noyabr
REFERENCES
1. 2020-2025 yillar Xalq ta'limi tizimida inklyuziv ta'limni rivojlantirish Konsepsiyasi O'zbekiston Respublikasi Prezidentligi 2020 yil 13 iyul PQ-4860-son qarori.
2. Alohida ta'lim ehtiyojlari bo'lgan bolalarga ta'lim -tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 13 oktyabrdagi PQ-4860-son qarori.
3. YUNESKO: Barchaga ta'lim olishni ta'minlash. -T.: O'zbekiston, 2009. - 68-b.
4. Egamberdieva N.M. Ijtimoiy pedagogika. - T.: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009. - 232 b. - B.71-72.
5. Salieva Z.T. Ijtimoiy pedagogika. - T.: "Adabiyot uchqunlari", 2019. - 189 b. - B.89.
6. Alleman N. F., Holly L. N., Costello C. A. Leveraging a new building to overcome first and second-order barriers to faculty technology integration // Journal of Learning Spaces. 2013. Vol. 2, Iss. 1. Available from: http://www.partnershipsjournal.org/index.php/jls/ article/view/381 (date of access: 11.06.2020).
7. Hwang Y.-S., Evans D. Attitudes Towards Inclusion: Gaps between Belief and Practice // International Journal of Special Education. 2011. Vol. 26, Iss. 1. P. 136-146.
