CC BY
37UMUMIY O'RTA TA'LIM MAKTABI O'QUVCHILARIDA INKLYUZIV MADANIYAT KO'NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH-IJTIMOIY-PEDAGOGIK
MUAMMO SIFATIDA Sh. B. Goziyeva
Qori Niyoziy nomidagi O'zPFITI 1-bosqich tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10113187
Zamonaviy sharoitda inklyuziv ta'lim barcha bolalar uchun istiqbolli ta'lim shaklidir, chunki inklyuziv ta'lim jarayoni har bir bolaning ta'lim ehtiyojlarini qondiradigan ta'lim faoliyatini yetarli darajada tashkil etishni nazarda tutadi. Shu bilan birga, o'quvchilami ijtimoiylashuv imkoniyatlari, ularning jamiyat bilan aloqa qilish usullari sezilarli darajada kengayadi, har bir bolani jamiyatga qo'shish uchun zarur shart-sharoitlar shakllantiriladi.
Ta'lim olish huquqi insonning eng muhim ijtimoiy-madaniy huquqidir, chunki ta'lim inson taraqqiyotiga eng katta ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan ijtimoiy hayot sohasidir. Hozirgi vaqtda nogironlarning ta'lim olish huquqini amalga oshirish imkoniyatlari huquqiy, tashkiliy, texnik, moliyaviy va ijtimoiy xarakterdagi barcha muammolar mavjudligi bilan bog'liq.
Ko'plab yillar davomida inklyuziv ta'limning global maqsadi - uning asosini inklyuziv madaniyat tashkil etgan chinakkam gumanistik jamiyat sifatida inklyuziv jamiyatni yaratishga hissa qo'shadigan inklyuziyaning nazariy asoslarini amaliy tadbiq etishning samarali strategiyasini topish muammolari ko'plab xorijiy ilmiy va pedagogik munozaralar bo'lib kelgan. Hozirgi kunga qadar samarali xalqaro hamkorlik va o'qituvchilarning ilmiy-amaliy faoliyati natijasida inklyuziv ta'limni insoniyatning global rivojlanishining muhim bosqichi sifatida amalga oshirishda umumiy samarali yo'nalishlar ishlab chiqilgan.
Dunyo mamlakatlarida nogironligi bo'lgan, ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalarni tarbiyalash, ularning jamiyatda o'ziga munosib o'rinni egallashlariga ko'maklashish masalasiga alohida e'tibor qaratiladi. Birlashgan Millatlar tashkilotining "Nogironlar huquqlari to'g'risida"gi Konvensiyasi, "Ta'lim hamma uchun" reja-dasturi to'g'risidagi Dakar deklaratsiyasi va boshqa xalqaro miqyosda qabul qilingan me'yoriy-huquqiy hujjatlarning asosiy maqsadi nogiron bolalarni himoyalashga qaratilgan bo'lib, ta'lim jarayoniga inklyuziv yondashuvni samarali joriy etish ham shular jumlasidandir. Mazkur chora-tadbirlarni amalga oshirish qadriyatli yondashuv asosida umumiy o'qitish tizimi bilan inklyuziv ta'limni integratsiyalash, o'quv-tarbiya jarayonini optimallashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Inklyuziv ta'limni o'rganish pedagogika fanida yangi, eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Muammoga doir tadqiqot ishlarini o'rganish, ularni ilmiy jihatdan tahlil qilish asosida ma'lum bo'ldiki, imkoniyati cheklangan yoshlarning tarbiyaviy muhiti hamma vaqt yaxshi, mo'tadil bo'lishi, hamisha alohida e'tiborda tutilishi, kattalarning nazaridan chetda qolmasligi lozim.
G'arbiy Yevropa mamlakatlari va AQShda inson psixologik xususiyatlari bilan bog'liq tajribalarga asoslangan ilmiy nazariya va yo'nalishlar vujudga keldi. Odam psixik tabiatini turlicha talqin qilinishiga qaramay, bu nazariyalar ma'lum darajada imkoniyati cheklangan bolalarning pedagogik psixologiyasining rivojlanishiga turtki bo'ldi. Bu borada, Dj.Bruner , J.Piaje , A.Vallon , S.Xoll , K.Byuler , Ye.Dyurkgeym , D.Lokk va boshqalarning ilmiy tadqiqotlarini e'tirof etish mumkin.
Umumjahon miqyosida alohida e'tiborga muhtoj bolalarning ruhiy holatini inobatga olgan holda psixologik korreksiyalash metodlari, oila, jamoa va guruhlarda insonparvarlik
munosabatlarini shakllantirish, texnologik ko'maklashuvchi vositalar imkoniyatlarini oshirish borasida samarali ilmiy, ilmiy-texnik, ilmiy-pedagogik tadqiqotlar olib borilmoqda. Umumiy o'qitish tizimida inklyuziv ta'limning pedagogik psixologik jihatlari, nogironligi bo'lgan bolalarning ta'limiy ehtiyojlarini qondirish, ularning huquqiy tengligi sharoitini yaratish, jamiyat a'zosi sifatidagi o'rnini mustahkamlashga oid muammolar bu izlanishlarning asosini tashkil etib, ular nogiron bolalarning individual xususiyatlari va adaptiv imkoniyatlarini inobatga olish, ijtimoiy moslashuvini texnologik ta'minlash hamda qo'llab-quvvatlash, o'quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning pedagogik tizimini takomillashtirishda alohida o'rin egallamoqda.
Inklyuziv ta'lim - inglizcha so'zdan olingan bo'lib, inclusive, inclusion - uyg'unlashmoq, uyg'unlashtirilgan, o'ziga tortuvchi, qamrab oluvchi ma'nolarini, lotinchada esa includ - qamrab olaman, jalb qilmoq, ya'ni alohida e'tiborga muhtoj bo'lgan va oddiy bolalar o'rtasidagi to'siqlarni bartaraf etishdir . Inklyuziv ta'lim - davlat siyosati darajasiga ko'tarilgan masalalardan biridir. Alohida e'tiborga muhtoj bo'lgan, voyaga yetayotgan o'smirlar rivojlanishida uchraydigan nuqsonlar yoki iqtisodiy qiyinchiliklardan qat'i nazar ijtimoiy hayotga moslashtirishga yo'naltirilgan o'quv jarayoniga jalb qilishni ifodalovchi ta'lim tizimidir.
"Inklyuziv ta'lim" tushunchasi xorijiy adabiyotlarda turli pozisiyalardan kelib chiqqan holda ko'rib chiqiladi:
-falsafiy kategoriya sifatida, uning fundamental asoslari jamiyat va maktab tomonidan har bir bolaning individual farqidan qat'iy nazar o'ziga xosligi va qadr-qimmatini tan olishdir (A.Renzaglia) ;
-nogiron o'quvchilar va ularning tengdoshlari, shuningdek, o'qitish jarayonida va umumta'lim maktablarida darsdan tashqari ishlarda o'qituvchilar o'rtasida to'liq va yetarli o'zaro munosabat sifatida (D.L.Voltz) ;
-yashash joyi yaqinida joylashgan umumta'lim maktablarida kerakli yordamni taqdim etgan holda ta'lim jarayoni va amaliyoti sifatida (R.Arends, C.A.Kochar, L.L.West, J.M.Taymans, Y.R.Shemesh) ;
-barcha bolalar bitta ta'lim dasturi asosida o'qiydigan yagona tabiiy ta'lim muhiti sifatida bevosita umumiy sinfda nogiron bolalarga zarur yordam ko'rsatiladi, barcha bolalar noyob deb tan olinadi va bir-birlari tomonidan qabul qilinadi, rejalashtirish va amalga oshirish ta'lim strategiyalari o'quvchilar jamoasi tomonidan amalga oshiriladi (D.L.Ryndak, L.Jackson, F.Bilingsley) ;
-o'ziga xos missiyasi, falsafasi, qadriyatlari, usullari va faoliyatiga ega bo'lgan, maktab ichidagi tashkilotning asosi, uning maqsadlari, qarashlar tizimi va kundalik faoliyati sifatida tushuniladigan zamonaviy ta'lim paradigmasining ajralmas tarkibiy qismi sifatida (H.Levin) ;
-nogiron bolalarning umuta'lim maktablarida optimallashtirilgan va keng rivojlangan integratsiyasi sifatida, bu jarayonda to'siq sifatida qaralmaydi, balki barcha pedagogik faoliyatning boshlang'ich nuqtasi va maqsadidir (A.Sander) ;
-"inklyuziv" va "integratsiya" - bu bir xil jarayonning ikki bosqichi bo'lib, unda maxsus ta'lim ehtiyojlari barcha pedagogikaning asosini tashkil etadi (T.Booth, M. Ainscow, D.Kingstone).
Inklyuziv ta'limning eng muhim xususiyatlarini aniqlashtirish, "inklyuziv ta'lim" tushunchasiga muallif tomonidan aksiologik, kulturologik va jarayon yondashuvlari nuqtai nazaridan ta'rif berishga imkon beradi. "Inklyuziv ta'lim - bu ko'p o'lchovli pedagogik hodisa bo'lib, uning asoslari barcha bolalarning o'ziga xosligini, qadr-qimmatini va xilma-xilligini tan
tolish va har qanday diskriminasiya shakllarini yo'q qilish, har bir bolaning umumiy ta'lim tizimiga samarali qo'shilish va ishtirokini ta'minlash, uning yanada to'liq ijtimoiylashuviga hissa qo'shish". Xalqaro tajriba shuni ko'rsatadiki, maxsus ta'lim ehtiyojlariga ega bolalarning integratsiyalashuv shakli sifatida inklyuziv ta'lim tizimini rivojlantirish sabr-toqat va bag'rikenglik, izchillik, bosqichma-bosqichlik va uni amalga oshirish uchun kompleks yondashuvni talab qiladigan uzoq muddatli strategiyadir. Shu bilan birga, keng ma'noda - integratsiya (lotincha integratio - ulanish), rivojlanish jarayoni bo'lib, uning alohida ixtisoslashgan elementlarining o'zaro bog'liqligiga asoslangan tizim ichida birlik va yaxlitlikka erishishdir.
N.N.Malofeevning ta'kidlashicha, alohida ehtiyojli bolalarni o'qitishda haqiqiy integratsiya har bir bola uchun maqbul sharoitlarni umumiy ta'lim muassasalarida tashkil qilishni nazarda tutadi.
R.Dimenshteyn va I.Larikovalar ta'kidlashicha, integratsiyalashgan ta'limning asosiy jihatlaridan biri bu ma'lum bir bola uchun to'g'ri yo'l qo'yilgan ta'lim yo'nalishi hisoblanadi. Ushbu yo'nalish o'quv jarayonini tashkil etish shakliga, bola hozirda joylashgan sinf, guruh, maktab turiga bog'lik emas. Bolani turli yo'llar bilan integratsiya olib boradigan yo'l bo'ylab olib borish mumkin, faqat har bir bosqich uning integratsiya salohiyatini oshirishi muhimdir. Atrof-muhitning integratsion salohiyatini oshirish o'qituvchilarning malakasini oshirish va qayta tayyorlashni, ota-onalar bilan maxsus ishlarni o'z ichiga oladi. Ushbu tashkiliy, ta'lim va tarbiyaviy tadbirlar ta'lim muassasasi va umuman tizimning integrasion salohiyatini oshirishga qaratilgan.
Ta'limga inklyuziya jamiyatdagi inklyuziya jarayonlari bilan chambarchas bog'liq. E.V.Ivanov ta'kidlaganidek: "Hozirgi vaqtda inklyuziv yondashuv jamiyat va davlatning ma'lum iqtisodiy, madaniy, huquqiy taraqqiyot darajasiga erishgan, insonparvarlik va bag'rikenglik tamoyillariga asoslanib, jamiyat va davlatning ijtimoiy tartibidan boshqa narsa emas, balki aholining turli xil guruhlariga bo'lgan munosabatni qayta ko'rib chiqish, nafaqat ularning huquqlari tengligini, balki ularga boshqa barcha odamlar bilan, shu jumladan ta'lim olishda teng imkoniyatlarni ta'minlash majburiyatini anglashdir .
"Inklyuziv madaniyat" tushunchasining talqiniga kelsak, u bir necha yo'nalishda namoyon bo'ladi :
1) maxsus falsafa, unga ko'ra qadriyatlar, inklyuziya va javobgarlik haqidagi bilimlar qabul qilinadi va ushbu jarayonning barcha ishtirokchilari o'rtasida taqsimlanadi;
2) inklyuzivlik qadriyatlarini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan umumiy madaniyatning bir qismi, uning yuqori darajasi, umuman inklyuziya jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi;
3) jamiyatda o'zaro bog'liq munosabatlarning rivojlanishiga hissa qo'shadigan, ziddiyatli vaziyatlarning oldini olishga va jarayonning har bir ishtirokchisiga potensial zarar yetkazishga imkon beradigan noyob ishonch mikroiqlimi;
4) amalga oshirilgan o'zgartirishlar ma'lum bir tashkilotning ehtiyojlariga moslashtirilgan va uning umumiy tuzilmasi bilan uzviy bog'liq bo'lgan maxsus muhit, bu yerda xodimlarga ma'muriyat tomonidan ham, boshqa xodimlar tomonidan ham turli xil yordam olish imkoniyati beriladi; bu esa ko'plab qarama-qarshiliklar xavfini kamaytirishga imkon beradi;
Falsafa, antropologiya, sosiologiyada insoniyat o'zini faqat madaniyatda topishi mumkinligi (N.A. Berdyaev), madaniyat - bu shaxsning o'ziga xos belgisi (L.Uayt), u o'z ichiga olgan ichki va tashqi ko'rinishdagi xatti-harakatlar normalaridan iborat (Al.Kroeber,
Cl.Kluckhohn), ichki tajribalar va ularning tashqi ko'rinishlari (G.Devereux) jamiyat a'zosi sifatida shaxs tomonidan egallangan bilim, e'tiqod, san'at, axloq, qonunlar, urf-odatlar va ba'zi qobiliyat va odatlardan iborat (E.B.Teylor) va bu jamiyatni shakllantirish (M.Herskovits) kerakligini ta'kidlaydilar. A.Yu.Shemanov , N.T.Popova, A.S.Ekushevskaya madaniy nuqtai nazarga inklyuziyani hisobga olib, nogironlarning alohida madaniy ehtiyojlariga e'tibor qaratib, nogironlarni inklyuziya va integratsiyalashuviga yordam berib qo'llab-quvvatlovchi ijtimoiy-madaniy muhitni yaratish zarurligini ta'kidlaydilar .
P.V.Romanov, V.V.Yakovleva korporativ inklyuziv madaniyatni shakllantirish mexanizmlarini tahlil qiladi, ularning fikriga ko'ra, inson ehtiyojlari va qadriyatlari xilma-xilligini ta'minlaydigan muhitni yaratadigan chora-tadbirlar, proseduralar, dasturlar, qoidalar va harakatlar majmui bilan ta'minlanishiga xalaqit bermaydi, balki muvaffaqiyatiga hissa qo'shadi .Ijtimoiy va ta'lim inklyuziya muammolariga bag'ishlangan psixologik-pedagogik tadqiqotlarda inklyuziv madaniyatning tarkibiy tuzilmasini aniqlash va tavsiflashga harakat qilinadi. Stokgolm universiteti professori U. Janson madaniyatning uchta turini ajratib ko'rsatadi va ularni inklyuziya ta'limiga kiritish muhim ahamiyatga ega:
1) o'rganish madaniyati, ya'ni sinfda o'zini tutish qoidalarini o'zlashtirish, o'qitish usullari va materialni o'zlashtirish xususiyatlari haqidagi bilimlar va boshqalar;
2) muassasada xulq-atvor me'yorlariga ega bo'lish, kattalar bilan muloqot qilish, bolalar bog'chasida yoki maktabda bolaga xos bo'lgan rollarni qabul qilishni nazarda tutadigan g'amxo'rlik madaniyati;
3) tengdoshlar madaniyati, ya'ni bolalar jamoasida ustunlik qiladigan odamlar guruhining tilini o'zlashtirish, tengdoshlar bilan muloqot qilish uchun zarur erkinlik va avtonomiyaning mavjudligi.
V.V.Xitryuk inklyuziv madaniyatni inklyuziv ta'lim qadriyatlari va texnologiyalarini yaratish va rivojlantirishga hissa qo'shadigan, o'qituvchiga samarali ishlash imkonini beradigan bilim, ko'nikma, ijtimoiy, shaxsiy va kasbiy kompetensiyalar tizimini integratsiyalashgan shaxsiy sifat sifatida ko'rib chiqadi. Muallifning fikricha, inklyuziv madaniyatning shakllanishi bir qancha bosqichlardan o'tadi, birinchisi, inklyuziv tayyorgarlikdir. A.A.Sinyaevskaya inklyuziv madaniyat tarkibida besh komponentni alohida ta'kidlaydi :
1) aksiologik (inklyuziv qadriyatlar tizimi);
2) dunyoqarash (inklyuziv g'oyalarni amalga oshirishga shaxsiy e'tibor);
3) shaxsiy (inklyuziv muhitda ishlash uchun muhim shaxsiy fazilatlar to'plami);
4) xulq-atvor (ijtimoiy o'zaro munosabatlarga xos bo'lgan o'ziga xos odob normalari);
5) psixologik (inklyuzivlik sharoitida ishlashingiz kerak bo'lgan ruhiy hodisalarning qonunlarini tushunish).
Shunday qilib, inklyuziv madaniyat inklyuziv jamiyat madaniyatini yaratishning muhim asosi bo'lib, unda ehtiyojlar xilma-xilligi jamiyat tomonidan ma'qullanadigan, qo'llab-quvvatlanadigan, to'plangan, inklyuziv ta'lim maqsadlariga muvofiq yuqori natijalarga erishish imkoniyatini ta'minlaydi. Pedagogik hamjamiyat va butun jamiyatning xavfsizligi, qabul qilinishi, hamkorligi va doimiy takomillashtirishni rag'batlantirishga hizmat qiladi.
REFERENCES
1. Bruner J. S. Personality dynamics and the process of perceiving. In: R. R. Blake & G. V.
Ramsey (eds.). Perception: an approach to personality. New York: Ronald, 1951, 121—147.
2. Piaje J. Rech' i mishlenie rebenka. — Pedagogika - Press, 1999. — S. 173.
3. Wallon, H. (1957/1968). La mentalite'primitive et la raison dans l'oeuvre de Le'vy-Bruhl. Enfance,21, 111-117.
4. Xoll S. Istoriya odnoy kuchi pesku // Xoll S. Ocherki po izucheniyu rebenka. - B. m.: Puchina, 1925. S.125-141.
5. Bühler, Karl, Psychologe, *Meckesheim (Rhein-Neckar-Kreis) 27. 5. 1879, |Los Angeles (Kalifornien) 24. 10. 1963
6. Émile Dürkheim // Indiana Philosophy Ontology Project
7. John Locke: Problems and Perspectives, ed. J. W.Yolton. Cambr, 1969.
8. https://donstu.ru/sveden/education/inklyuzivnoe-obrazovanie/
9. Renzaglia, A. The impact of teacher education on the beliefs, attitudes, and dispositions of preservice special educators / A. Renzaglia // Teacher Education and Special Education. -1997. - Vol. 20. - P. 360-377.
10. Voltz, D. L. What matters most in inclusive education: A practical guide for moving forward / D.L. Voltz // Intervention in School and Clinic. - 2001. - Vol. 37(1). - P. 23-30.
