CC BY
52
Улмасова З.Х,. Инъикоси вокеанои реал дар романной т аърихТ ( Мунаммадзамони Солен «ДевориХуросон» ваЮсуфпониАнмадзода «Нафт руъё»)
Улмасова Замирахон Набибуллоевна
докт орант и Донишгони давлат ии Хупанд ба ном и акад. Б. Гафуров
ИНЪИКОСИ ВОКЕАНОИ РЕАЛ1 ДАР РОМАННОИ ТАЪРИХ1 (МУНАММАДЗАМОНИ СОЛЕН«ДЕВОРИ ХУРОСОН» ВА ЮСУФЛОНИ АНМАДЗОДА «НАФТ РУЪЁ»)
Яке аз масоиле, ки дар романи таърихии замони Истиклол мавриди тасвир карор гирифт, таърихи ташаккули давлатдории сирф топикТ мебошад. Ба эътибори муним будани мавзуи мазкур анли адаб ба мушаххасот ва наводиси ин нодисаи муним бештар мутавагтень гарди-данд, то омилнои ин нодисаи муними таърихиро дарк ва бозгу карда бошанд. Ташаккули давлати Сомониён ва поягузори он Исмоили СомонТ аз мавзуи муними адабиёти муосири топик, бахусус насри он будааст. Давлати Сомониён (875-999) Мовароуннанр ва Хуросонро дарбар мегирифт ва дар давраи нуфузи хилофати араб ташкил ёфт. Ин давлат мавсум ба сарналкаи ин сулола Сомон аст, ки у дар нузури намояндаи халифаи араб - нокими Хуросон - Асад ибни Абдуллондини мубини исломро кабул карда, дар шахси у пуштибон пайдо кард ва намчун нишонаи энтирому садокат нисбат ба у писари худро Асад ном гузошт.
Чунон ки муаррихон навиштаанд, фарзандони Асад - Нун, Анмад, Янё ва Илёс дар анди хилофати намояндаи хонадони Аббосиён Маъмун (813-833) ба хидмати давлатТ палб карда шуданд. Бо фармони у Нунба Самарканд, Анмад ба Фаргона, Янё ба Чоч (Тошканд) ва Устурашана (Истаравшан), Илёс ба Нирот ноким таъин гардиданд. Онно ба намдигар муттанид, намфикру намакида буданд, бародари бузурги худ Нунро хеле энтиром мекарданд, вандати сулолаи худро мунимтарин шарти истенкоми хонадон ва истиклолияти Осиёи М арказТ аз таъсири хилофати араб медонистанд. Баъд аз вафоти Нун(842) сулолаи Сомониёнро Анмад сарварТ мекард. Анмад дар солнои барнаётиаш писари бузурги худ Насрро некими Самарканд таъин намуд. Наср пас аз вафоти падар (864) сарвари хонадони Сомониён гардид ва додараш Исмоилро, ки 16 сол дошт, ба тарбияти худ гирифт. Вакте ки анолии Бухоро бар зидди зулму тааддии нокими худ шуриш кард ва уро аз сари кудрат дур андохт, аз Наср хониш намуд, ки сарварии Бухороро ба шахсияти одиле супорад.
Наср Исмоилро, ки он вакт 25 сол дошт, волии худ дар Бухоро таъин
кард. Исмоил ибни Анмади Сомон! аз соли 874 то 892 некими Бухоро буд. У баъди вафоти Наср (892) амири кабир ва мутлаки давлати Сомониён гардид.
Исмоили Сомон! шони одил ва истиклолхонбуд, ба манфиати халк ва кишвари худ саъю талош мекард. Аз намин сабаб аз даромади моддии Бухоро кариб 700 назор дирамро, ки мебоист ба хазинаи Наср супорад, ниган дошт ва он маблагро ба ободии шанр, некуанволии мардум ва ташкили артиши ватанхон харл кард. Дар намин заминаи иктисод! байни бародарон ланг шуд. Задухурди якум, ки соли 886 ба вукуъ пайваст, боиси аз вазифаи волиг! -коиммакомии Бухоро сабукдуш шудани Исмоил гардид. Задухурди дуюм (соли 888) бо пирузии Исмоил анлом ёфта, аммо у даъвои нокимият накард, Насрро бо иззату икром ба Самарканд гусел кард ва факат баъд аз вафоти у ба тахти салтанат нишаст. Бухороро пойтахти конунии давлати Сомониён эълон намуд. Вай сиёсати окилонаи дохил! ва хорилиро пеш гирифт.
Академик Б. Гафуров ба сарчашманои боэътимоди таърих! такя карда, менависад: «Исмоили Сомон! аз муборизаи оммаи халк барои истиклолият истифода бурда, нахустин бор пас аз истилои араб сарзамини дар натилаи задухурднои дохил! парешонгардидаро ба нам муттанид намуд ва давлати бузурги мустакиле ба вулуд овард. Вай дар баробари барнам додани нукумати Саффориён нокимияти худро на танно дар Мовароуннанр ва Хуросон мустанкам кард, балки ба як катор вилоятнои шарк! ва шимолии Эрон сониб гардида, истиклолияти накикии давлати ташкилкардаи худро нисбат ба хилофати Араб таъмин намуд»(2, 453-454).
Дар бораи давлати Сомониён ва мавкеву макоми асосгузори он Исмоили Сомон! тадкикотнои арзишманде аз тарафи донишмандони толик ва хорил! интишор ёфтаанд, ки фенристи онно дар асари мазкури Б.Гафуров «Толикон» нишон дода шудааст (2, 293-366). Аммо идеологияи шурав! имконият намедод, ки нависандагон оид ба давлати феодалии Сомониён, бахусус, накши Исмоили Сомон! дар истенком ва рушди он асарнои баде! элод намоянд. Ин кор дар давраи истиклолияти давлатии Лумнурии Толикистон имконпазир гардид.
Ба ифтихори 1100 - солагии давлати Сомониён романи Мунаммад-замони Солен «Девори Хуросон» (1999) интишор ёфт, ки ин аввалин асари бузурги хамосав! дар бораи кору пайкори асосгузори Давлати Сомониён амир Исмоил мансуб мешавад. Ва ин мавзуъ нусни таваллуни дигар адибонро ба таърихи давлати Сомониён ва поягузори он бедор кард ва паси намдигар романнои Юсуфлон Анмадзода «Н>афт руъё» (2001) ва «Мунтасир»-и Аброри Зонир (2001) ба нашр расиданд. Нар
Улмасова З.Х.. Инъикocиюкea^юиpean дappюмaннюи т aъpиxï (Myнaммaдзaмoни Cometb «ДeвopиXypocюн» aЮусПниA^maдзoдa «Hacty pyië»>)
кaдoмe a3 ин нaвиштaнюи тaъpиxï вижaгинюи 6a худ xoc дopaнд. Hapчaнд ки дap мapкaзи ce poмaни мaзкyp тaъpиxи Дaвлaти Coмoниëн вa фaъoлияти гyнoгyнпaбнaи aмиp Иcмoил, мyнocибaти тapaфaйни Hacpy Иcмoил, вoKeaнюи дapбopи CaмapKaндy Бyxopo, мунити cиëcии oн зaмoн, ycyли дaвлaтдopï, шнгу шдoлню бapoи нюкимият, xиcлaтнюи шaxcии Kaнpaмoнoни acapнюи нoмбypдa, мacoили иптимoï, axлoKï вa мoнaнди иннн Kapop гиpифгaaнд, aммo oн poмaнню a3 нaмдигap 4ï a3 линзи гyзopиши мaвзyю мyaммo, чи aз шнaти нaллy фacли бaдeии мacъaлaню, чи aз тapиKи oбpaзoфapинï вa caбки нигopиш aз якдигap фapK мeкyнaнд.
Нудуди фapoгиpии мaвзyю мacoили нap як poмaн мyaйянy мyшaxxac acт. Poмaни «Дeвopи Xypocom) aз тacвиpи вaзъияти cиëcию ипгимoии Бyxopo дap apaфaи вoлии ин шaнp тaъин шyдaни Иcмoили Coмoнï o^ ëфгa, тo иcтeнкoми нюкимияти y, aмиpи тaмoми M oвapoyннaнpy Xypocoн ^ди^ни Иcмoил ибни AM/iaA вa кишвapкyшoинюи ypo дapбap мeгиpaд. Дap ин мaнflyдa чи дap Kaлaмpaви кишвap вa чи бepyн aз oн - дap xилoфaти apa6 вoKeaню pyx мeцинaнд, ки дap poмaн 6a тaвpи 6aaeï инъикoc ëфгaaнд вa мaзмyнy мyнтaвo вa мoнмяти cиëcaти дaвлaтдopии Иcмoили Coмoнï вa шaклнюи мyxтaлифи oнpo peaлиcтoнa нишoн мeцинaнд.
Бapoбapи 6a Бyxopo Kaцaм нинюдaни Иcмoил, xycycaн nac aз oмaцaни y 6a capи Kyдpaт вaзъи cиëcии мaмaлaкaт тaГйиp ëCr Aдлy зулм 6a нaм бapxypдaнд. Cиëcaти xaлифaнюи apa6 мyтaшaннипкapдaни вaзъият, зaиф нaмyдaни нфун£)и вaтaнxoн? 6a Гopaт бypдaни capвaтнюи мoдцию мaънaвии кишвap вa 6a бapдaгию Гyлoмï гиpифгop нaмyдaни тош^н 6уд. Бapoбapи 6a дacти Coмoниëн гyзaштaни Бyxopo Иcмoил эълoм дoшт, ки «вaзифa вa pиcoлaти мo дap Kaлaмpaви хеш гycтapиш дoдaни дoд acï, aдл acr» (3, 30).
Oë cиëcaти нaв xyнpeзиpo aз бaйн мeбypд? Aгap дap мaмлaкaт oшyбгapï бapнaм xypaд вa opoмï нyкмpoн гapдaд, xyнpeзï, aлбaттa, aз бaйн мepaфг. Bane aCcyc, ки дap Бyxopo зиддиятню идoмa дoштaнд, xopишëн aз Kyдpaти Coмoниëн 6a тapcy вaнм aфгoдa, дaвлaтpo 6a ихтифи oнню гyзoштaнд, aммo бoтинaн 6a эшoн бaдxoнï дoштaнд, 6a no^^op шyдaни нyкyмaти oнню xaлaл вa зиддият нишoн мeцoдaнд, дyшмaнï мeкapдaнд.
Чyнoн ки дap poмaн aкc aндoxтaacт, Бyxopo ду нaвъ дyшмaн дoшт: дyшмaни дoxилï вa xopипï. M aнз дyшмaни дoxилï бaдтapин дyшмaн мaн£yб машуд, зepo y 6a cap ни^6 кaшидa, oшyбy иcëнpo 6a aмaл мeoвapд. Aз ин py дyшмaни дoxилиpo шинoxтaн лoзим мeoмaд. Дyшмaни бepyнï чaндoн xaтapнoк нaбyд, зepo ниKoб нaдoшт вa xyдpo нишoн мeцoд, oшкopo aмan мeкapд. Oнpo cap^6 кapдaн вaзифaи дaвлaт вa xanK 6a шyмop мeoмaд. Нaвиcaндa aз нoми Иcмoили Coмoнï мeфapмoяд, ки
«намаи бадбахти но, манрумиятно ва чаповулу сухторноро мардуми мо аз душманони дохилии хеш мунаммил шудаанд. Мо бояд онноро шиносем! Ин аввалин гомест, ки мо метавонем дар рони амнияти диёри хеш бардорем» (3, 31).
Исмоили Сомон'' худро талассуми номиёни халк тасаввур мекунад, ки дар таърих гузаштаанд. «Ман омадам, ки шуморо налот динам! Ман омадам, ки дарднои шуморо таскин динам. Ман омадам, ки ниёзнои шуморо бароварда созам. Он БанромиВарповандманам!...» (3, 20).
Вокеияти таърих'1 дар романи Юсуфлон Анмадзода «Нафт руъё» аз давраи нукумати Бухорхудот ва намсари у Хотун тасвир ёфтааст, ки дар ин давра хатари нулуми аъроб ба Эронзамин, аз он лумла ба Бухоро тандид мекард. Нависанда тавассути сунбати Хотун ва Алхаворил' ланги байни аквоми аъробро ёдовар'' карда, зунури паёмбари муслимин Мунаммад (с) ва саъю талошнои уро дар рони иттиноди аквоми араб ва густариши ислом нишон мединад. Зимнан нануз аз байн нарафтани дини зардушт'' ва муковимати он бо дини мусалмон'' баррас'' мешавад.
Амир Исмоил аз боби дувуми роман намчун Амири гоз'1 падид меояд. У дар ланги Тироз туркнои бодиянишинро бишкаста, онноро ба дини ислом дароварда, бо ганиматнои зиёд ба Бухоро баргашта буд.
Мавзуи роман аз намин вокеано огоз меёбад ва минбаъд вусъат мегирад, он ч! бо хонадони Сомониён дар иртибот аст аз тасвири сарналкаи ин сулола - Сомон ибтидо гирифта, бо пирузии Исмоили Сомон'! бар Амр Лайси Саффор'' анлом мепазирад. Сужаи роман то вокеанои хунини ибтидои солнои 90-уми карни ХХ дар Лумнурии Толикистон, натто нулуми полковник М.Худойбердиев ба вилояти Сугд идома меёбад. Аз ин линоз, ки наёти замони Сомониён дар «Нафт руъё» бо тасвири фаъолияти Исмоили Сомон'! баъди ланги Тироз ибтидо мегирад, асари мазкур бо «Девори Хуросон» -и М.Солен мазмунан робита дорад, гуё давоми мантикии он аст. Натто лоное настанд, ки пайванди маънавии ду романро таъкид мекунад.
Фазли Марваз'', ки тибки романи «Девори Хуросон» дар рикоби амир Исмоил аз Самарканд ба Бухоро омада буд, дар романи «Нафт руъё» намчун раиси дабирони дарбор амал мекунад. «Вале хушнудии Фазли Марвазиро, ки раисии дабирони дарборро бар унда дошт, надду канор набуд»(1, 38).
Монандино дар баъзе риштанои сужет ва ченранои сиёс' дар романнои «Девори Хуросон» ва «Нафт руъё» ба мушонида мерасанд, зеро нависандагон аз сарчашманои маълуми таърих'' - таърихноманои муаррихони толики куруни вусто истифода кардаанд. Аммо дар усули тасвири вокеано, хутути сужет фаркнои муайян дида мешавад. Масалан, дар романи М.Соленсабаби асосии лашкар кашидани Исмоил ба Тироз
Улмасова З.Х.. Инткамвoкea^юиpearí дappюмaннюи т aъpиxï ( Myнaммaдзaмoни Cornetb «ДeвюpиXy^o^) aЮ^с^ниA^maдзoдa «Ияфгт pyië»>)
дap нaмин acr, ки тypкню 6a Бyxopo биcëp тохтутоз мeкapдaнд. Дигap ин, ки oн кoфиpoнpo 6a дини итэм дapoвapдaн лoзим 6уд.
Ю.Aнмaдзoдa бoз як pиштaи cyжeт мeoфapaд. Corn^je, ки Иcмoил дap Фapгoнa yмp 6a cap мeбypд, xoнapи ^тми нoнвoйpo дуст мeцoшт, дyxтap низ 6a y мaйл дoшт. Тypкoни Тиpoз бoшaнд 6a Фapгoнa нупум кapдa, naAapy мoдapи мaнбyбaи Иcмoилpo кyштaнд вa дyxтappo бypдaнд. Ин acï, ки чун шapoит na^io шуд, Иcмoил aз oн Koтилoн вa focибoн интиKoм cитoнд.
Ю.Aнмlaдзoдa дap тacвиpи нaтипaнoи кишвapкyшoии aмиp Иcмoил бoз як cyжeти тoзa вopид кapдaacï. Cимoи Бyзypг дap пaнги Тиpoз дap бaйни acиpoн Aлфгeкин нoм пиcapepo вoxypд, ки aмиp Иcмoил 6o илтигаи мoдapaш ypo aз Kaтл нигoндoштa 6уд. Cипac нaвиcaндa тacвиp мeнaмoяд, ки дap Бyxopo мoдapбyзypги y зиндaгï мeкapдaacï. Aлфгeкин бoшaд nac aз бoзгaшти aмиp вa лaшкapи y 6a Бyxopo шoгиpдии caиcxoнaи дapбoppo дap y^a дoшт. Бa ифгиxopи зиндa мoндaни Aлcф"eкин мoдapбyзypги y як Kитъa бoГ вa як кушки xyдpo 6a вaKфи мулки нaзpaти шoнaншoн± дoдaн xocï. Aмиp Иcмoил oннopo вaKфи дapвeшoн кapд.
Дap poмaни «Дeвopи Xypocoн» тaъкид шyдaacï, ки дap Тиpoз cy^ëi4 биcëp нaстaнд. «M apдyми шaнp accлaн Kaвми мo, яънe cyr дТ нaстaнд, -магуяд Aw^a^^ MapзyK 6a Иcмoили Coмoнï. - Бинo6ap ин тaмoми coкинoни xaймaнopo лaшкap пиндoштaн xaтoст... Ишсн нapчaнд aз Kaвми мo нaстaнд, вane дини мopo нaдopaнд. Онн© нacopï мeбoшaнд. Aбyмycлими Xypocoнï caAy пaнпs)нcoл паш oннopo 6a дини иcлoм oвapд, вame бoз 6a дини худ бapгaштaнд» (3, 167).
Дap poмaни «HaC pyъë» тaъpиxaн cyГдï бyдaни мapдyми шaнpи Тиpoз тaвaccyти ce чв^^и мyшaxxac 6a тacвиp oмaдaaст. Якe Aлфгeкин, дyюмaш мoдapи y, ки ин нap ду !acopo бyдa дap Тиpoз зиндaгï кapдaaнд. M oдap 6a aмиp И cмoил мбгуяд:
«- Ё aмиp, бoз xoнaм гусф", ки дaст aз кyштopи acc1poн нигo^ъдop. M иëни oннo aз мapдyми Cyr д низ бoшaд, ки мaПDyp 6a пaйкop кaшидa шyдa, чун ягoнa пиcapи мaн. Ypo naAap aз мулки CyГд acï, yмpe 6a шaнpи Тиpoз бoзapгoнï мeкapд. Corne шуд, ки бимypд вa ypo мoдape нaнyз 6a Бyxopoст, зиндa! nac, чТ гyнa тбг 6a capи нaмкeшoни хбш мeкaшï вa oxиpин ëДгopии мapo чун пени шиpин aз Kaфacи cинaaм мepaбoï?!» (1, 41-42).
Ин мoдape, ки нaнyз 6a Бyxopoст, нaмoн мoдapбyзypги Aлфгeкин aCT, ки зaмин вa кушки xyдpo вaKфи дapвeшoн кapд. Ин мaнзapa дap «Дeвopи Xypocom) 6a чaшм нaмepacaд.
Дap aкcap мaвpиднo capчaшмaнoи тaъpиxï, вoKeaню низ зaминaи тaъpиxï дopaнд, aммo чуюн ки дидeм, ycyли тacвиp дигap - дигap aCT.
Романи Ю.Анмадзода «Нафт руъё» на танно бо романи М.Солен
«Девори Хуросон» умумият дорад, балки сифатнои хусус'', фаркнои лидд'' низ дар бар кардааст. Мо ишора намудем, ки асари мазкур танно солнои аввали ба сари кудрат омадани амир Исмоилро не, балки таърихи сулолаи Сомониён, зиёда аз ин вокеанои асри ХХ - ро (мавзуи «табартаксим»-и лумнуринои Осиёи Миёна, ланги байни толикон, истиклолияти милл'' ва мушкилинои гумрук ва даргиринои дигарро (1998) низ фаро гирифтааст. Намаи ин риштанои сужет дар атрофи мавзуи ланг, лонпараст'' ва наракатнои миллии озодихош мепечанд ва инкишоф меёбанд.
Ниноят, яке аз канрамонони асосии романи «Нафт руъё» Малуси Девок марди зардушт'' мебошад. У донишманди хеле серсона буда, аз таърих, фалсафа, тиб, дину мазнаб, фарнанг, забоннои гуногун нагз огон аст. Малуси Девок комуси зиндаи замони худ мансуб мешавад. Ю.Ан-мадзода тасвир менамояд, ки у бо амир Исмоил робитаи наздик дорад. Агар таърихи сулолаи Сомониён ва умуман таърихи гузаштаи халкнои эрониро ба у, аз як тараф устодаш никоя карда бошад, аз лониби дигар, хеле мушаххасу муфассал ва амику жарф, манз Малуси Девок накл мекунад.
Он ч'' дар романи Ю.Анмадзода оид ба таърихи тоислом'', давраи густариши ислом ва муборизано дар рони ташкили нахустин давлати миллии толикон - Давлати Сомониён ва мудофиаи он аз нулумнои дохилию хорилии душманон кисса карда мешавад, ба яке аз проблеманои мубрами наёти ламъият, яъне инкишофи тафаккури таърих'', баргаштан ба асл, болоравии худшиносии милл'', ташаккули ниссиёти ватанхош , халкпарвар'' ва лушу хуруши ниссиёти бегонабадбин'' алокаманд аст.
Дар романи «Девори Хуросон» низ рушду танаввули ниссиёти милл'' , худогонии милл'', гоянои ватанхош ва мубориза алайни душманони хорил' рушан ифода ёфтааст. Дар ин хусус сунбатнои Исмоили Сомон'' бо Холаи Бузург Абулфазли Балъам'', китобдори пири касри Насри Сомон'', Фазли Марваз'' ва бародарони шон далели раднопазир мебошанд. Дар забони Исмоил ва ёрони у канрамонони намосавию миллии халкнои эрон'' Рустам, Зардушт, Банром, Исфандиёр, Бармак, Маздак, Абумуслим, Муканнаъ бисёр садо мединанд, ки чунин канрамонон манз дар давраи сохтмони Давлати Сомониён ва истенкоми он, дар замони рушду камоли маънавии миллат заруранд, хусусан ки сухан ва кор дар бораи бунёди давлати пуркудрати мутамаркази милл'' меравад.
Дар романи «Нафт руъё» канрамонони номбурда дар давранои гуногуни таърих'' намчун пешвоёни миллат тавсифу тасвир ёфтаанд. Онно настии миллат ва бакои онро муайян мекунанд.
Улмасова З.Х.. Ин^иксивoкea^юиpearí дappoмaннюи т aъpиxï (Myнaммaдзaмoни Conetb «ДeвopиXy^coD aЮ^с^ниA^maдзoдa «HaC pyië»>)
M иллaт aз шнСи© вa тaбaKoти гуюгуни a«^' фapoнaм мeoяд вa дap napaëNrn мyбopизaнoи œëcï, caъю тaлoшнюи oзoдиxoнoнa тaшaккyл мeëбaд. Дap poмaни Ю.Aнмlaдзoдa нaм нaëIи aъëнy aшpoф, нaм тaбaKoти пoëнии xanK - кaмбaГany бeчopaнo, дyкфypyшoн, китoбфypyшoн, нoнвoйню, зaнoни 6enapaCTop бeштapy бeнтap тacвиp ëфгaacт. Дap бaйни ин тaбaKaню низ oдaмoни oKилy дoнo вa бoмaъpифar бyдaaнд, ки нуни тaвaппyнм нaвиcaндapo бeштap 6a худ кaшидaaнд. Maздaк, Aбyмycлим, MyKaннaъ нaмин ^a po^^on мapдyми oзoдиxoн бyдaaнд, ки Ю.Aнмaдзoдa фaъoлияти эшoнpo дap acorn мaълyмoти capчaшмaнoи тaъpиxï 6a тacвиp oвapдaacт. У aз acap^w «Тaъpиxи Ta6apï », «Тaъpиxи Гapдeзï », «Тaъpиxи Нapшaxï», «Тaъpиxи Cиcтoн», «Cиëcaтнoмa»-и Низoмyлмyлк, «Ocop-yл-бoKия»-и Aбypaйнoни Бepyнï вa дигapн£) мoнмpoнa иcтифoдa мeбapaд. Bane !a нaмeшa фaктy paKaмнoи тaъpиxï Kaбoи 6aAeï дapбap мeкyнaнд вa ro^) 6a мypГи 6e6ony пap шaбoнaт пaйдo мeкyнaнд.
Нaвиcaндa вoKeaнюи тaъpиxï вa фapзaндoни пoнфидoи xamKpo дap po^rn oзoдï вa иcтиKлoлияти миллТ acocaн тaвaccyти cy^Sa™ Manyœ Дeвoк вa Иcмoили Coмoнï 6aä4 мeнaмoяд. M ariycrn Дeвoк 6o acny нacaби худ вa xanKнoи эpoнинaжoд, ки opиëï мeбoшaнд, ифгиxop дopaд. Гoяи мaнcyбият 6a opëï, бaxycyc opиëï бyдaни peшaю мaбдaи тoпмкoн якe aз мacъaлaнюи кoнcenтyamии poмaн aCT. Ин мacъama фaKaт 6a нйми xaлKнюи oprnëï дaxл нaдopaд, бamки 6a тaъpиxи Гaнï, фapнaнги бamaнд, илму дoниш вa фancaфaи oн нм poбитaи зич дopaц. Opиëï бyдaн дap тacвиpи нaвиcaндa, xamKи Kaдимии coнмбфapнaнг вa co^^cy^a^ бoнyфyз вa coнмбэнтиpoм бyдaн aCT. Opиëï бyдaн coM^m вa пoкизa, aшpoфy aъëни бoмaъpифaт бyдaн aCT.
Малуси Де^к тaпaccyми бaдeии нoфизaи тaъpиxии xanKи топик aCT. Пaдapи y Hypдoд бeштap aз дycaд con зиндaгï 6a cap бypдa 6уд. Xyди y, aгap aз дaсти 3oMiprn Тaвoнгap нoпaвoнмapдoнa кyштa нaмeшyд, yмpи зиëд дидa мeтaвoнист вa тaъpиxи зиндaи xanK мaнcyб мeшyд. Baй пиpaмapди coнмбэътиKoд, вaтaнxoн вa мapдyмдyст мeбoшaд. Ю. Aнмlaдзoдa caдoKaти ypo 6a Зapдyшт, «Aвeстo» вa Kиcмaти тapoнaнoи oн «Гoтню» xene ху6 6a pиштaи тacвиp кaшидaaст.
Ин нyктa низ дap poмaни ^«oprn Xypocoн» ишopa шyдaaст. Якe aз пepcoнaжнoи oн, мapди caвop, ки пaйpaви дини зapдyштист, мeгyяд: «Maзнaби мaн ин acc", ки мaн бapoи худ вa тaмoми иноэни зaмин xaйp тamaбaм вa 6aporn нeпкac aз oфapидaнoи xyдo 6aA нaмeкoнaм, xoнбap дини мaн бoшaд вa xoн мyxoлиф бoшaд вa мyътaKидaм, ки 6o нap ns^ope бoяд мeнpyбoн 6уд вa бeцoдy нoмapдyмï нaбoяд кapд. Hap ro^ кace дapдмaнд бoшaц, мaн нaм дap худ дapди ypo эн^ мeкyнaм вa
орзумандам хайру саодат ва синату масаррат ба намаи мардум яксара
баробар бирасад» (3, 271).
Мазнаби Малуси Девок низ намдардию намкисмат' бо мардуми налолу покиза ва меннат'' мебошад. Рафтори нек, гуфтори нек, пиндори нек мазмуну мунтаво ва рисолати зиндагонии уст.
Дар романи «Нафт руъё» ченраи амир Исмоил низ аз мавкеи шинохти алдоди дилогони худ тасвир мешавад. Алдодро дар ин маврид ба ду навъ таксим метавон кард. Яке аз ин анвоъ шахсиятнои таърих'', аз кабили Зардушт, Мон', Бобак, Банром, Абумуслим, Муканнаъ мебошанд. Ин зумра ба тамоми мардуми эронинажод тааллук доранд ва Исмоили Сомон'' намчун як нафар фарди сиёсатмадори толик худро аз эшон лудо намекунад ва аз кору пайкорашон ибрат мегирад. Навъи дуюми шахсиятнои таърих'' сулолаи Сомониён - алдоди пурифтихори худи Исмоил аст, у намчун вориси накикии эшон кору пайкори падарон ва бобоёни худро дар шароити нави таърих'' давом мединад.
Боз як вижагии гоявию бадеии романи Ю.Анмадзода дар он аст, ки у амир Исмоилро чи дар замони осоишта ва чи дар давраи лангнои у чун сарвари одил ва раиятпарвар ба тасвир меорад ва бо манзаранои муассир нишон мединад, ки шони лавон душманро дуст гардонида метавонад. Аз ин линоз Исмоили Сомон'' дар байни муздурон мегашт, рузнои сарди зимистон ба кучаю бозор мебаромад, то аз анволи мардуми од'', бахусус аз рузгори одамони бепанон огон шавад, то ба ниёзмандон гамхорие карда тавонад. Нам дар «Девори Хуросон», нам дар «Нафт руъё» чунин хислати башардустонаи Исмоили Сомон' ба тасвир омадааст, ки у натто ба сарбозони маглубшуда сару либос ва дигар кумакнои модд'' мерасонд, то ки саломат ба манзилашон бирасанд. Ин нама ба хотири ёфтани дили халк аст, ки ланбаи он саховат намчун бузургтарин атои яздон'' мебошад. Саховатпешагии амир Исмоил нам дар байни омма, нам дар майдони набард бо душманони худ ба зунур меояд.
Дар нар ду роман -- «Девори Хуросон» ва «Нафт руъё» агар Исмоил ва Наср ба сифати канрамонони асос'' тасвир ёфта бошанд, бо ин ё он сабаб дигар бародарон нам ёд шудаанд. Аз намсари Исмоил ва духтару писари у баъзе ишорано настанд, вале тасвири батафсили оиладор' тасвир наёфтаанд. Шояд ба назари нависандагон тасвири наёти оилавии амир Исмоил кори дуюмдарала намуда бошад. Бо вулуди ин, муносибатнои оилавии амир Исмоилро нишон додан боиси пурратар тасвир ёфтани наёти у мегардид. Чунон ки дар романи таърихии нависандаи бузурги рус Алексей Толстой «Пётри Якум» нам фаъолияти сиёс'', нам наёти оилавии у ба даралаи даркор'' инъикос ёфтаанд.
Дар давраи фаро расидани истиклолияти давлатии Лумнурии Толикистон ба таълифи романнои таърих'' ру овардани нависандагони
Улмасова З.Х.. Инъикосивокеаноиреал' дарроманнои т аърихТ ( Мунаммадзамони Солен «ДевориХуросон» ваЮсуфпониАнмадзода «Нафт руъё»>)
топик бесабаб нест. Истиклоли миллии Топикистон ба анли адаб ангезае дод, ки аз таърихи халку мамлакати худ давраи кадимтари талошу муборизаи меннаткашон ва пешвоёни онро дар рони озодТ ва истик-лолият ба маърази тадкики бадеТ бикашанд ва намонангию наммонандие дар байни ду истиклолияти миллТ пайдо бикунанд. Нависандагон чунин мавзую масъала, чунин сабакнои таърихро мавриди баррасТ карор бидинанд, ки онно на танно ба гузаштаи халки топик дар карни Х, балки кабл аз он алокаманд бошанд нам, барои наллу фасли бисёр масъаланои сиёсТ, иптимоТ ва ахлокТ дар охирнои карни Хх ва аввалнои асри ХХI кумак расонида метавонанд. Нарчанд ки ин ду истиклолият дар давранои гуногун ва дар шароитнои мухталифи таърихТ ба вукуъ пайвастаанд, лекин дар байни онно риштанои пайванди гоявТ низ ба мушонида мерасанд. Ин, кабл аз нама, бедории шуури помеа ва тавлиди худшино-сии миллии халки топик мебошад.Омухтани сабакнои таърих зарурати наётТ пайдо мекунад. Дар романнои таърихТ ин масъала дар мисоли топикони давраи Сомониён дуруст мавриди баррасТ карор гирифтааст.
Аз намин пост, ки санафоти таърихи гузаштаи халки топик дар осори бадеТ, чТ кадаре ки реалистона ба тасвир бирасанд, онно барои имруз ва ояндаи Топикистон анамияти зиёд доранд.
Калидвож ано: адабиёт и муосири т опик, романнои т аърихТ, М. Солен«Девори Хуросон», Ю. Анмадзода «Нафт руъё», давлати Сомониён.
Пайнавишт :
1. Анмадзода Ю. Нафт руъё. -Душанбе: Адиб, 2001. -231с.
2. Гафуров Б. Топик он. И борат аз 2 кит. - Душанбе: Ирфон, 1998. - Кит.1. -704 с; кит .2. - 416 с.
3. Солен М. Девори Хуросон. -Душанбе: Ирфон, 1999. - 339 с
Ульмасова Замира Хабибуллоевна,
докт орант Худж андского государст венного университ ет а им. акад. Б. Гафурова
От раж ений реалист ических собьтт ий в ист орических романах (Мухаммадзамон Солех «ССт ена Хорасана» и Юсуфдж он Ахмдзода «Семь ведений»)
Ключевые слова: современная таджикская литература, исторические романы, Мухаммадзамон Солех «Стена Хорасана», Юсуфджон Ахмадзода «Семь ведений», государство Саманидов
За последние десять лет появился ряд научных, научно-популярных трудов и художественных произведений, посвященных жизни и деятельности основоположника государства Саманидов - Исмаила Самани. Первыми произведениями
эпического жанра, где очень ярко, с полетом фантазии описана борьба Исмаила Самани по созданию и укреплению первого таджикского государства считаются романы Мухаммадзамона Солеха «СтенаХорасана» и Юсуфджона Ахмадзод «Семь видений».
Z. Kh. Ulmasova
Reflection of Realistic Events in Historical Novels ("The Wall of Khorasan " by Mukhammadzamon Solekh and "Seven Visions" by Yusufjohn Akhmadzoda)
Key words: modern Tajik literature, historical novels, "The Wall of Khorasan" by Mukhammadzamon Solekh, "Seven Visions" by Yusufjohn Akhmadzoda, the state of Samanids
For the latest ten years there appeared a number of scientific, popular-scientific works and belles-lettres productions devoted to the life and activities of Ismoil Somoni, the founder of the state of Samanides. The novels "The Wall of Khorasan " by Mukhammadzamon Solekh and "Seven Visions " by Yusufjohn Akhmadzoda are considerd as the first works of epic genre where Ismoil Somoni s struggle aimed at the creation and consolidation of the first Tajik state is depicted very brightly being distinguished with a flight of fancy.
