CC BY
11
ATOEVA M.M.
THE PROBLEM OF HUMAN UNITY IN RUMI'SAND GETE'S WORK AND
CREATIONS
The author of the article rises the problem of human unity in Mavlono Jaloluddini Rumi and Goaete's creations. Mavlono Jaloluddini Rumi was the greatest poet, a philosopher, a famous Persian scientist of his time and Goate was the unique poet of the west. In their masterpieces the conception of equality of a human being is considered to be the main aim for them.
ЗАМИРА УЛМАСОВА-
дотсенти кафедраи Адабиёти муосири толики ДДХ.
РОМАНШОИ ТАЪРИХ1 ВА анвои ОН
Роман аз он лумла романи таърих!, дар адабиёти муосири толик жанри тамоман нав аст. Пайдоиш, ташаккул ва такомули он ба дигаргунишои куллии сиёсию илтимо! ва иктисодию фаршангии шаёти халки толик дар карни ХХ робитаи мусташкам дорад. йаёти наве, ки дар Толикистон баъд аз Инкилоби болшевикии соли 1917 ва Инкилоби шуравии халкии Бухоро дар моши сентябри 1920 ба вулуд омад, вокеаи азими таърих! буд, ки на таншо боиси сохта шудани давлати нав гардид, балки халки зашматкашро низ руи кор овард. Халк такдири худро ба даст гирифт, лумшурии мустакиле дар шайъати Иттишоди Шурав! барпо намуд. Корномашои ватанхошонаи он чи дар лараёни навсозии кишвар, чи дар майдоншои ланги дуюми лашон! ва чи дар давраи баркарорсозии холагии мамлакат дар романшои толик инъикос ёфтанд. Як силсила романшои таърих! ва романшои илтимоие, ки ба тадкику ламъбасти бадеии вокеияти нав бахшида шудаанд, ба вулуд омаданд. Дар роши пайдоиш ва тараккиёти роман шамчун жанри пургунлоиши шамосав! дар радифи анъанашои милл!-«романшои халк!», талрибаи фаровони адабиёти рус ва Аврупо, инчунин адабиёти мамлакатшои мутамаддини Шарк - Арабистон, Эрон, Туркия накши мушим бозиданд.
Агар солшои шуравиро давраи якуми тараккиёти роман, аз он лумла романи таърих! машсуб намоем, давраи дуюм ва хеле пурсамари он давраи истиклолияти миллии Толикистон ба шумор меояд. Талдиди назар ба гузаштаи халки толик боиси равнаку риволи илми таърихшинос! гардид ва он ба тараккиёти романи таърих! таъсири рушан гузошт. Дар ин давра дар адабиёти толик романшои бисёр интишор ёфтанд, ки аз оншо кариб ситоаш романи таърих! мебошанд. Жанри романи таърих! на таншо ривол ёфт, дар ин жанр на факат лашиши бесобика рух дод, балки вай мазмунан ва шаклан ган! шам гардид, ба такмил расид, анвои мухталифи он арзи шаст! карданд. Романи таърих! равнак ёфт ва шаклшои гуногун касб кард. Романи таърихии сиёс!, романи илтимо!, романи биограф!, романи публисист!, романи шалв!,
романи аамосав'!, романи маиш'!, романи моларо'!, силсилароманао дар мавзуи таърих'! ба вулуд омаданд, ки хоси давраи истиклолияти давлатии Толикистон, худшиносии миллии халк ва озодии элодиёт маасуб мешаванд.
Солаои охир дар насри толик типи дигари роман - «романи нав» пайдо шуд, ки аз робитаи сужавии дирузу имруз фароаам омадааст.
Жанри романи таърих'! сифатаои тозаи худро ба зуаур овард. Вай хеле мушаххас гардид, аудуди дарбаргирии вокеаао муайян шуд, доираи лугрофияи он рушану возеа ба зуаур омад, асосаои воке'! ва мустанад пайдо кард, ааёти шахсиятаои маълуму машаури таърих'!, сиёс! ва адаб'! мавриди тасвир карор гирифтанд. Романи таърих'! моаияти амики таалил'! пайдо кард. Мазмун ва характери замон, равандаои асосии сиёсию илтимо'! ва ахлокии он, муборизаи неруаои гуногуни ломеа, бархурдаои шадиди куввааои дохил'! ва хорил'!, ватанхоаон ва истилогарон, зиддиятаои равияаои рангоранги сиёс'!, дин'! ва мазааб'!, азму талоши оммааои халк, роабарони хирадманд ва фарзандони тавонои он дар лодаи истиклолияти милл' , аакикат ва адолати илтимо'! ва бисёр масъалааои дигари такдирсоз мааз дар роман, бахусус романи таърих'! гунлоиш ёфтанд. Романи таърих'! чунин шакли аамосавие гардид, ки вокеияти замонаои кадим, гузаштаи дур, асраои миёна ва давраи навро дар нимаи аввали карни ХХ объективона, реалистона, одилона ба риштаи тасвир кашида тавонист.
Шаклаои нави романи таърих'! вокеаи адабии замони аозира бошанд аам, вокеааои муаими таърихии халки толик, роааои зиндаг' ва талошу муборизааои шахсиятаои таърих'!, муаити рузгори эшон, урфу одат, рафтору кирдор, руау равон, ахлоку одоби давраи мушаххаси таърихиро нишон дода тавонистанд. Муаимтарин вижагиаои романи таърих'!-тафаккури таърих' ва аакконияти тасвири бадеии вокеият дар бисёр асараои нависандагони толик равшану возеа ба назар мерасанд. Онао макону замони вокеаао, хусусиятаои ломеа ва характери одамон, бахусус каарамонони худро нагз ба инобат мегиранд, кушиш ба харл медиаанд, ки дар таълифоти худ руаи замонро, хислатаои хоси одамон ва муносибатаои шахсию ламъиятии онаоро ааддалимкон пурратар инъикос намоянд.
Ба аамин тарик тасвири бадеии гузаштаи пур аз азияту шиканлаао, вале боифтихори халк дар романаои таърих'! мавкеи намоёнро ишгол кард.
Истиклолияти давлатии Толикистон ва мафкураи худшиносии милл'! муносибати аали адабро ба таърих муайян намуд. Романаои таърихии Муааммадзамони Солеа «Девори Хуросон», Юсуфлони Аамадзода «]Ъафт руъё», Сорбон «Достони писари Худо», Бароти Абдураамон «Куруши Кабир», Ато йамдам ва Леонид Чигрин «Шоароаи абрешим» ва дигарао каарамон' ва фидокории алдоди кабири халки толик ва умуман эронитаборонро дар роаи озод'! ва истиклолият, муборизаи онаоро алайаи истилогарони хорил'-юнониао, арабао ва гайра ба тасвир оварда, лустулуи роау василааои аамкориаои тилоратию фараангиро бо дигар халкао нишон доданд, имкониятаои жанри эпикиро вусъат бахшиданд ва ганитар намуданд. Принсипаои таалили илтимоии вокеияти таърих'! ган'! ва амик
гардиданд, таърих аз мавкеи худшиносии милл! ба доираи ташкики баде! кашида шуд. «Девори Хуросон», «Куруши Кабир» ва «Садди Сугд» романшои сиёсию илтимоии биограф! мебошанд, ки лараёни зиндаг! ва кору пайкори кашрамонони асосии худ Исмоили Сомон!, Куруш ва Спитаменро дар маркази вокеашои сиёс! -ташкили давлати Сомониён, кишваркушо! ва бунёдгузории давлати Хашоманишиён, талошу лонбозишои фарзандони диловари халки толикро дар шифзи сарзамини худ аз шулуми истилогарони хорил! ба риштаи тасвир кашидаанд. Ин масъалашо боиси драматизми шадид ва характери кашрамон! гирифтани романшои таърих! гардиданд.
Романи Сорбон «Достони писари Худо» чунон бузургшалм аст, ки он ду мулаллад шаш китобро фаро мегирад.
Талрибаи тараккиёти адабиёти лашон романшои бузурги таърихиро медонад, ки аз диология то тетралогия расидаанд. Асари Л.Толстой «Ланг ва сулш», ки бисёр мушаккикони рус онро роман-эпопея номидаанд, аз чашор лилд ва шабдаш кисм иборат аст. Манзарашои шаёт ва набарду корзор, ишку мушаббат бо тамоми мураккабот ва тафсилоташ реалистона инъикос ёфтаанд. Аммо асари номбурдаи Сорбон на аз лишати шалм шамоса-эпопея ба шумор меояд, на аз фарогириии манзарашои кашрамон! ва сашнашои оммав!, балки сохтори жанри он назар ба романи мукаррар! фарк дорад. Вай таракк! карда, ба пояи сифатан нав расидани романро ба исбот мерасонад.
Роман-эпопея хусусиятшои умда дорад, вай такомули гоявию эстетикии роман аст. «Роман-эпопея асари бузургшалмест, ки дар он шаёти хусус! бо таърихи халк омезиш меёбад,-баршак менависад А.В.Чичерин.- Дар роман-эпопея синфшои мухталифи ламъият мукоиса ва мукобилгузор! мешаванд; шини тасвири ивазшавии наслшо оила маънои илтимо!, таърих! касб мекунад; дар катори дигарон бештарин одамони муфаккири замони худ тасвир мешаванд, ки дар шуури оншо шам фолеа ва шам орзую омоли муосирон дарк мегардад»(3,37).
йамаи ин вижагишое, ки А.В.Чичерин нишон медишад, дар роман-эпопеяи Сорбон «Достони писари Худо» ба назар мерасанд. Асари Сорбон боз сифатшои дигари наву тоза дорад. Дар он образи инсон дар байни вокеашои бисёр ноаён намегардад, балки комилтару мушаххастар мешавад. йалми бузурги роман-эпопея имконият додааст, ки нависанда олами ботинии иштирокдорони онро рушан намояд, муомилаю муносибат ва иртиботи тарафайни оншоро пурратар ба тасвир орад. Сорбон рангорангии давру замон ва мазмуну мошияти оншоро тавассути галлереяи образшои инсон! нишон медишад. Талошшо дар роши ба даст овардани шокимият ва лангшо бо максади шокими мутлаки тамоми лашон шудан чешра ва хислатшои Искандари Макдун! ва ёрону шамсафони уро нопадид накарданд, балки рушантар ба зушур оварданд. йаминро дар бораи шошони эрон! ва дигар персонажшои роман-эпопея низ гуфтан мумкин аст, ки дар асари Сорбон лашонбинии одамон ва максаду муроди оншо дар зиндаг! низ инъикос ёфтааст. Аз ин лишоз вай на таншо вижагии таърих! дорад, балки мошияти фалсаф! низ пайдо кардааст. Шакл ва тарзи баёни роман-эпопея
имконият додааст, ки хусусиятаои таърих! ва фалсафии он пурратар намоён гардад. Таърихдонии нависанда ва афкори дакику рушани у дар ин лода кумак кардаанд.
«Достони писари Худо» аамчун роман-эпопея сервокеа ва серсужет аст. Чунон ки дар «романаои халк!»-и насри ривоятии форс-толик аикоят андар аикоят, кисса андар кисса дида мешаванд ва такдири каарамонон низ ба аамдигар вобастаанд, аамин вижагиао дар асари аамосавии Сорбон низ ба назар мерасанд.
йамкории элодии Ато йамдам ва Леонид Чигрин дар инкишофи жанри романи таърих! самарааои хуб бор овард. Онао ба даврааои хеле кадими таърихи халки толик ва равобити тилоратию иктисодии он бо мамлакатаои дигар муролиат карда, кушода шудани Шоароаи бузурги абрешимро мавриди тадкики баде!' карор доданд. Эшон фаъолияти худро аз таълифи киссаи таърихии «Зиндагиномаи Чжан Тсян ё худ Шоароаи абрешим»(2001) огоз намуданд. Вале матолиби зиёди ривоят!', таърих! ва илм!' ролеъ ба Чжан Тсян-дипломати чин' ва нахустпаймои Роаи бузурги абрешим дар чорчубаи кисса нагунлиданд. Муаллифон дар пешгуфтори нашри дуввуми асари худ навиштаанд: «Мо боз гарки лилдаои таърихномаао, ёддоштао, рисолааои илмиву тадкикот!' гардидем ва боз китоби Чжан Тсян аз худ дарак дод, ки дар натила кисми дуввуми китоб бо номи «Супориши махсус» зеби ракам гашт, ки голибан оаанги лирик'! ва услуби ривоят! дорад.»(1,9)
Аз як тараф афзунии матолиби ривоят!', таърих!', ёддоштаои таърихшиносону мардумшиносон, аз лониби дигар, вусъати вокеааои тоза ва сужетаои иловаг!' оид ба саргузашти каарамони асосии асар сабаб гардиданд, ки Ато йамдам ва Леонид Чигрин киссаро ривол дода ба роман табдил диаанд. Дар натила романи таърихии «Шоароаи абрешим»(2004,2005) иборат аз ду бахш интишор ёфт. Беихтиёр суханони В.Г.Белинский ба ёд меоянд, ки гуфта буд: «Наздик шудани санъат бо ааёт ва хаёл бо аакикат дар асри мо махсусан дар романи таърих! ифода ёфтааст»(2,62).
Муаллифон гарки вокеааои таърих! ва мафтуни корномааои ватанхоаонаи алдоди халки толик гардиданд. Асараои худро таати унвони «Асрори таърих» элод намуда, силсилаи романаои таърих! офариданд, ки китоби сеюми он «Садди Сугд»(2004) ва китоби чааорумаш «Дижи Хатлон»(2005) ном доранд. Китоби чааорум аз ду романи таърих!'- «Дар доманаи Тахти Сангин» ва «Ласорат» фароаам омадааст. Мурод аз номгуи лилдао такяи вусъат ёфтани романи таърих!', имконоти жанрии он ва беш аз пеш васеъ гардидани марзу бумао, яъне лугрофиёи он аам мебошад. Ато йамдам ва Леонид Чигрин дар сарсухани романи «Шоароаи абрешим» навиштаанд: «Кисми якуми романро бо номи «Сафири императори бузург» мо дар шакли ахбори таърих! ба калам додем, ки лумлааои кутоау фишурдааш бо тарзи баёну маън!' хонандаро ба аайрат меовард»(1,9).
Дар кисми дуввуми роман лозим омад, ки дар робита бо васеъ гардидани фаъолияти Чжан Тсян, тай кардани манзилу макон ва шашру навошии Осиёи Марказ!, пайдо намудани дустон ва машбубон, ба рош мондани тилорат, ба ло овардани супориши махсуси шокони Чин ва нишоят баргаштан ба ватан аз ношияшои дурдасти Бохтару Фаргона то маркази Чин зиндагиномаи кашрамон низ пурраю мукаммал ба тасвир ояд, лугрофияи роман шам бузургу пурвусъат гардад. Вобаста ба муфассалии тасвири корномаи кашрамони асар ва вусъати лугрофиёи роман сабки нигориши нависандагон низ вусъати эпик! гирифтааст. Акнун услуби эшон дар шакли ахбори таърих! ва лумлашои кутошу фишурда не, балки чунон ки ба романи шакик! хос аст, муфассалу густурда, ташкиявию накл! мебошад, вокеияти таърихиро бо лузъиёташ кушиши фаро гирифтан дорад.
Ба шамин тарик романшои биограф! дар бораи шахсиятшои бузурги таърих! аз машдудуи лараёни зиндагии оншо хеле берун мебароянд, шаёти мураккаб ва густурдаи ломеаро фаро мегиранд, мавзуву масъалашои бузурги давлатиро аз лишози баде! ба тасвиру тадкик мерасонанд, ташаккули халк ва манфиатшои миллии онро баррас! менамоянд.
Вожашои калидТ: роман, романи таърих!', романшои халк!', шамоса, романи илтимо!', мафкураи худшиносии милл!, «Достони писари Худо», роман-эпопея, «Шошроши абрешим».
ПАЙНАВИШТ:
1. Ато йамдам, Леонид Чигрин. Шошроши абрешим.-Душанбе: «Элод», 2005.
2. Белинский В.Г. Собрание сочинений в девяти томах. Том восьмой-Москва. «Художественная литература», 1982.
3. Чичерин А.В.Возникновение роман-эпопеи.-Москва:«Советский писатель», 1967.
З. УЛМАСОВА ИСТОРИЧЕСКИЙ РОМАН И ЕГО РАЗНОВИДНОСТИ
В статье анализируются причины и особенности невиданного развития жанра исторического романа в период государственной независимости Республики Таджикистан, обогащение данного жанра как с точки зрения содержания, так и формы. Автор статьи уделяет особое внимание рассмотрению романов-эпопей. На примере романа-эпопеи Сорбона «Поэма о Божьем сыне», посвященном Александру Македонскому, и цикла исторических романов Ато Хамдама и Леонида Чигрина автор убедительно доказывает, что биографические романы зачастую наравне с описанием жизни великих людей, также отражают сложнейшие проблемы жизни общества и государства в переломные периоды истории.
Z. ULMASOVA
HISTORICAL NOVEL AND ITS VARIETIES
The article dwells on the causes and peculiarities related to an unprecedented development of a historical novel as a genre in the period of the state independence of Tajik Republic; the problem being considered both from the point of view of content and that of form. The author of the article pays special attention to the issue of an epopee-novel. Taking as examples such literary productions as «The Poem about God s Son» devoted to Alexander the Macedonian by Sorbon and the cycle of historical novels by Ato Khamdam and Leonid Chigrin the author proves convincingly that biographical novels frequently reflect the most complicated problems of social life and the state in crucial periods of history alongside with a description of great men's lives.
ШОКИРОВ ЛАМШЕД-
омузгори кафедраи Забони толикг ва арабг, унвонлуи ДД^БСТ.
АБДУЛХДМИДИ КОТИБ ВА ЗИНДАГИВУ РУЗГОРИ У
Яке аз бар.астатарин нобигагони эронинажод, ки бо э.оди шеваи ладид дар китобати араб! истеъдоди нотакрор зошир намуда, анъанашои адаби тоисломии эрониро дар фаршангу адабиёти араб ловид намудааст, Абдулшамиди Котиб мебошад. Дар иртибот ба зиндагинома ва осори ин нависандаи забардасти эрониасл дар аксари манобеи адабиву таърихии арзишманд маълумот лой дода шудааст.
Соли таваллуди Абдулшамид дар бархе аз ташкикот ба такриб соли 60/680 таъйин шудааст (10,133-134), вале ба шар шол ин сана барои таваллуди у барвакт ба назар мерасад ва ба охири асри VII будани он шояд наздик ба вокеият бошад.
Аввалин сарчашмае, ки дар он дар мавриди ному насаби Абдулшамид ва осори у маълумот оварда шудааст, "ал-Баён ва ат-табйин"-и Лошиз мебошад. Ин донишманди забардасти ашди кадим перомуни аслу насаб ва шунару истеъдоди Абдулшамид чунин изшори акида мекунад: "Исми у Абуголиб Абдулшамид ибни Яшё ибни Саъд буда, китобат бо Абдулшамид шуруъ шуд ва бо Ибни Амид хотима ёфт. Абдулшамид аз ашли Шом буда, сараввал бо тадриси кудакон иштигол дошт, сипас ба кишваршои мухталиф сафар намуда, нишоят котиби охирон халифаи Умав!, Марвон ибни Мушаммад таъин гардид. У шамроши халифаи мазкур соли 132ш\750м дар шашри Бусири Миср кушта шудааст"(13,1,208). Гузашта аз ин, Балозур! чунин изшори назар мекунад, ки Абдулшамиди Котиб Марвон! аст. йамзамон у дар мавриди насаби у ихтилоф варзида, онро на Саъд, балки Саид гуфтааст. (3,2,347).
Мунаккиди дигари ашди кушан Лашшиёр! гуфташои Лошизро тасдик намуда, шамзамон таъкид медорад, ки исми у Абуголиб Абдулшамид ибни Яшё ибни Саъд-ал-Омир! аст. Х,амзамон аз руи гуфташои мушаккики мазкур
