CC BY
241
УДК 82/821.0 ББК 83.3 Тадж
ИНЪИКОСИ СИМОИ ЗАН ДАР «БӮСТОН»-И САЪДИИ ШЕРОЗӢ
ОТРАЖЕНИЕ ОБРАЗА ЖЕНЩИНЫ В МЕСНЕВИ СААДИ ШЕРОЗИ «БУСТОН»
REFLECTION OF WOMAN S IMAGE IN MESNEVI «BUSTON» BY SAADI SHEROZI
Ключевые слова: творчество Саади, характеристика образа женщины, достоинства женщины, женщина-мать, потенциал женщины, поэтические средства
Автор дает характеристику образа женщины в творчестве Саади Шерози. Поэт показывает не только достоинства женщины: стойкость, терпение, зрелость и красоту, но и её испорченность. Саади отмечает ее красноречие, примерное поведение, стыдливость. Поэт показывает заботливую, красивую, достойную женщину, которая является хранительницей семейного очага. Саади уделяет большое внимание образу женщины-матери. Также он даёт и отрицательную оценку поведения женщин. Женщина может быть хитрой, коварной, непостоянной в своих чувствах и эгоистичной. Поэт призывает женщину быть чистой, красивой, преданной, наставлять мужчин на истинный путь. Создавая образ женщины, отражая её внешний облик и духовный мир, воспевая достоинства неповторимой женской натуры, Саади считал своим творческим долгом раскрыть весь сосредоточенный в женщине потенциал. Саади Шерози находит поэтические художественные средства для раскрытия образов своих героинь.
Key words: characteristics of woman S image, woman's dignity, woman-mother, sa'di creations, woman's potential, poetic means.
The author of the article characterizes women's images in Saadi Sherozi 's creation. The poet points out not only woman' dignities such as: stoicism, patience, maturity and beauty, but her depravity either. Saadi marks their eloquence, good behavior, bashfulness. The poet depicts a careful, lovely and worthy woman who is a guardian offamily's hearth. Particular attention is paid to the image of woman-mother. He gives a negative assessment of women's behaviour as well. Women can be sly, crafty, inconstant in their feelings and egoistic. The poet invokes a woman to be pure, beautiful, devoted; to admonish men from bad roads. Creating a woman's
Аҳророва Гулчеҳра Усмоновна,
н.и.ф., дотсент, муовини директор оид ба корҳои тарбиявии ДИС ДДТТ (Тоҷикистон, Хуцанд)
Ахророва Гульчехра Усмоновна,
к.ф.н., доцент, заместитель директора по воспитательной работе Института экономики и торговли Таджикского государственного университета коммерции (Таджикистан, Худжанд)
Ahrorova Gulchehra Usmonovna,
candidate of philological sciences, Associate Professor, deputy director on upbringing work of the Institute of Economy and Trade under the Tajik State University of Commerce (Tajikistan Khudjand)
E-MAIL: akhrorava@mail. ru
93
Ahrorova G. U. Reflection of Woman's Image in Mesnevi «Buston» by Saadi Sherozi
image, reflecting her outward appearance and inner world, praising the dignities of unique woman's nature Saadi keeps to the opinion that a disclosure of all potential concentrated in woman is considered as his creation duty. Saadi Sherozi finds poetic imaginative means for revelation of presentation of his heroine's images.
Омӯзиш ва таҳқиқу баррасии сайри чандасраи таърихи адабиёти форсу тоҷик аз он гувоҳӣ медиҳад, ки тимсоли зан дар осори адабии мардуми форсизабон решаҳои қадимӣ дорад ва зуҳури он дар манобеи адабии давраи куҳан ба назар мерасад. Дар асотир, ривоёт ва достонҳои ҳамосавии бостонӣ чеҳраи занон бо хусусиятҳои мумтозе инъикос ёфтаанд. Донишмандону суханварони адабиёти форсӣ дар қарнҳои мухталиф бар он муваффақ шудаанд, ки гановати маънавӣ, зоҳиру ботин ва хислату сифоти занонро дар осори бадеии хеш ба тасвир оваранд ва дар ин мавзӯъ силсилаи симоҳои ҷовидонае биофаранд.
Саъдии Шерозӣ аз бузургтарин адиби форсу тоҷик аст, ки дорои осори гаронбаҳое чун «Бӯстон» ва «Гулистон» мебошад. Ин осори пурмуҳтавои адабиёти форсу тоҷик нишондиҳандаи роҳи дурусти зиндагӣ ва ҳидоятгари одобу ахлоқи ҳасана гардидаанд.
«Бӯстон» асари гаронбаҳои тарбиявӣ буда, фарогири даҳ боб оид ба адлу тадбир, эҳсону каромат, ризову қаноат, шукр бар офият ва олами тарбият аст. Сухангӯи бузурги Шероз дар осори беназири хеш перомуни манзалату матонат, тамкину таҳаммул, камолу ҷамол ва ҳатто табоҳкории занон андешаҳои ҷолиб баён намудааст. «Дар ин дунёе, ки Саъдӣ дар «Бӯстон»-и хеш нақши онро рехтааст, ҳеҷ чиз беравнақтару беҷилватар аз бадиву зиштӣ нест. Саъдӣ мекӯшад, ки ҳар чиро зиштиву бадист, аз арсаи ин ҷаҳон бизудояд ва дар ҳамаи ҷаҳон ҷуз некиву зебоӣ чизе боқӣ нагузорад» [2, с. 188]. Дар ин осори мӯҳташам зан мақоми хеле воло дошта, тасвири бузургиву шаҳомат, одобу фазилат, тавоноиву зебоии ҷисмониву рӯҳонии ӯ аз масоили умдаву мубрам ба шумор меравад. Саъдӣ беҳтарин хислати занонро дар хушбаёниву суханварӣ, хирадмандиву орифӣ ва ахлоқи поку шарму озарм дарёфтааст. Зан дар ҳикояҳо бештари маврид ситоиш карда шудааст. Шинохти мақоми зан ва арҷи волои шахсияти ӯ яке аз ормонҳои муҳими ҳакими Шероз буда, дар асар зан голибан чун мазҳари зебоӣ, муҳассанот, тимсоли некиву покӣ ва офарандаи инсони комил тасвир шудааст. Саъдӣ дар боби ҳафтум, ки «Дар олами тарбият» унвон дорад, ба таври муфассал дар мавриди хислати зани хубу фармонбар, гамгусору бохирад нуқтаи назари хешро баён мекунад. Саъдӣ зани хуб ва ахлоқи ҳамидаи ӯро ормони худ донистааст:
Зани хуби фармонбари порсо Кунад марди дарвешро подшо.
Бирав, панҷ навбат бизан бар дарат,
Чу ёре мувофиқ бувад дар барат.
Ҳама рӯз, агар гам хӯрӣ, гам мадор,
Чу шаб гамгусорат бувад дар канор.
Киро хона ободу ҳамхоба дӯст,
Худоро ба раҳмат назар сӯи ӯст [7, с. 232-233].
Шоир дар тасвири симои зан нигоҳи хоса дорад. Ӯ симои зан ва андешаву ақидаҳои доир ба зан доштаи худро бо овардани ҳикоёти алоҳида дар бораи вазъ ва рӯҳияи занон дар оила ва дар муносибати байни марду зан иброз доштааст, ки ин низ яке аз роҳҳои ифодаёбии фикр ва пеш гирифтани майлони тозае дар офариниши ин
94
Аҳророва Г.У. Инъикоси симои зан дар «Бустон»-и Саъдии Шерози
тимсол мебошад. Зан дӯсти наздик, рафиқи хуб, равшангари хонаву макон, бунёдгари рӯзгори осуда ва дар ишқ вафодор аст.
Чу мастур бошад зани хубрӯй,
Ба дидори ӯ дар бщишт аст шӯй [7, с. 233].
Зан садоқат ва вафодориро дар шахсияти худ бо сифатҳои мардонагӣ ва далериву шуҷоат пайвастааст. Ба ибораи донишманди шинохтаи тоҷик Ҷонон Бобокалонова «Саъдӣ зани хушгуфтор ва хушмуомиларо беҳтарин инсон дониста ва мардро ба он даъват мекунад, ки иззати нафси занро накоҳонад ва бо вай хушмуомила ва некрафтор бошад» [1, с. 94]. Зан аз нигоҳи шоир оқилу доно, насиҳатгару донишманд аст ва бо сухани пандомезу ҳакимонаи худ инсонро ба роҳи рост ҳидоят карда метавонад. Саъдӣ дар мавриди зане сухан мегӯяд, ки тавонистааст ҳамсари худро аз рафтори зишту ношоиста ва бадҷаҳливу хӯи бад нигоҳ дорад. Зан қодир аст, мардро панду андарз диҳад ва ӯро ба кори нек ҳидоят намояд. Дар ҳикояти боби шашум овардааст:
Ба деҳқони нодон чӣ хуш гуфт зан,
Ба дониш сухан гӯй, ё дам мазан...
Чӣ некӯ задаст ин масал бархаман:
«Бувад хурмати ҳар кас аз хештан» [7, с. 218].
Ё дар ҳикояти дигар овардааст:
Зане гуфт бозикунон шӯйро:
«Асал талх бошад турушрӯйро».
Ба дӯзах барад мардро хӯи зишт,
Ки ахлоқи нек омадааст аз бщишт [7, с. 232].
Аз ҷамъи ин абёт маълум мегардад, ки зан метавонад мардро аз кори бад, рафтори ношоиста, хӯи зишт нигоҳ дорад. Ба гуфти Аҳмади Ранҷбар: «...зане, ки чораандеш асту гиреҳкушой, зане, ки роздор асту ройзан ва зане, ки олим асту донишманд, наметавон байни ӯ ва мардаш тафовуте қоил шуд, ки ӯст гиреҳкушои мушкилоти мардон» (4, с. 179).
Шоир ончунон гарқи ҳодисоту олам аст, ки метавонад бо тафсилоту ҷузъиёте, ки тахайюли парвозиаш пеши назар меоварад, саҳифаҳои зиёдро пур кунад ва дар айни замон ин амалро бо шефтагии тамом анҷом бидиҳад. Танҳо шефтагии худи ҳунармандон аст, ки ба ҳунари ӯ ҷозибаи нотакрор мебахшад ва ин шефтагиро хонанда аз даруни матн ба хубӣ эҳсос мекунад. Саъдӣ чун аз хислати хоси занон сухан меронад, калимаву ибороти тоза ва тавсифоти ҷолиб ба кор мебарад. Ширинии лафз ва нозукии хаёли Саъдӣ аз ҳар мисраи осори ӯ аён мегардад. Дар ашъори шоир кам санъати лафзӣ ва маънавие вуҷуд дорад, ки ба кор гирифта нашуда бошад. Шоир дар тарҳрезии ақоиду афкори хеш ҳунари наҷиби сухангустарӣ намоиш дода, тасвироти хуби шоиронаро корбаст намудааст. Чунончи, ибораву тавсифоти «зани хушманиш, некхоҳ, хушсухан, дилнишин, хуштабъ, порсо, лӯъбати хуби ман, хушхӯи ороста, паричеҳра» мисоли ин иддаоянд:
Агар порсо бошаду хушсухан,
Нигаҳ дар накӯию зиштӣ макун.
Зани хушманиш дилнишинтар, ки хуб,
Ки омезгорӣ бипӯшад уюб [7, с. 233].
Ё дар ҳикояти дигар шоир гуфтааст:
Паричехрае буд маҳбуби ман,
Бад-ӯ гуфтам: «Эй лӯъбати хуби ман» [7, с. 236].
95
Ahrorova G. U. Reflection of Woman's Image in Mesnevi «Buston» by Saadi Sherozi
Ҷамъи абёту ашъори дар ин тадқиқот иқтибосшуда бар он гувоҳанд, ки Саъдй аз ҳама навъҳои гуногуни маҷоз, ташбеҳу истиора, тазоду муқобала, кинояву муболига, талмеҳу сифатчиниро дар иртибот бо симои зан ба кор бурдааст.
Дар адабиёти форсу тоҷик, чи манзуму чи мансур, мутаваҷҷеҳ мешавем, ки нависандагону шоирон аз зан-модар ба некй ёд намудаанд. Волидайн, бахусус, модарро эҳтиром кардан талаби Худованд буда, нофармонӣ ба онҳо гуноҳест афвнопазир. Саъдӣ ба модар ва эҳтирому поси ӯ диққати махсус медиҳад. Дар асари хеш шоир модарро чун сарчашмаи ҳастӣ ситоиш мекунад ва аз фарзандон хоҳиш дорад, то эҳтиромашро ба ҷо оранд:
Канору бари модари дилпазир,
Биҳишт асту пистон дар ӯ цӯи шир [7, с. 248].
Шоир модарро ба дарахте шабоҳат медиҳад, ки меваи ширини он фарзанд аст: Дарахтест болои цонпарвараш,
Валад меваи нозанин дар бараш.
На рагҳои пистон даруни дил аст?
Пас, ар бингарй, шир хуни дил аст [7, с. 248].
Ҳаким Фирдавсӣ низ модарро ба дарахте монанд кардааст, ки аз он меваи шоҳӣ, яъне шоҳи фаррух Фаридун ба дунё омадааст:
Зане буд, ороиши рӯзгор,
Дарахте, к-аз ӯ фарри шоҳӣ ба бор [5, с. 230].
Саъдӣ, махсусан, ба суханон ва насиҳати волидайн гӯш андохтану озор надодани дили онҳоро таъкид кардааст:
Ҷавоне сар аз ройи модар битофт,
Дили дардмандаш ба озар битофт [7, с. 249].
Шоир ба иродаи мустаҳками модарон ва умуман инсонҳои соҳибхирад ишора карда, ташаккули шахсияти инсонро дар омезиши ақлу хирад ва маҳорату истеъдод таъкид месозад. Модарони офаридаи ӯ шахсони мушфиқу меҳрубон ҳастанд, ки аз нокомиҳои фарзандон месӯзанд, нисбати тақдири фарзанди худ бетараф нестанд. Аз саҳифаҳои эҷоди шоир пай бурдан мумкин аст, ки Саъдӣ вассофи борикбин, эҳсоскунандаи нозукиҳои хислати зан, ҷӯянда ва ёбандаи усулҳои тоза дар бахши офариниши тимсоли зан аст. Шоир дар ҷустуҷӯҳои паҳлуҳои нав ва нодири хислат, хулқу атвор, табиати занон ҳеҷ гоҳ махдуд ва тангназар набуд. Маҳорати шоиронаи Саъдӣ, ҷидду ҷаҳди вай дар офариниши чеҳраи зан бурди эҷодии ӯ дар тасвироти ҳаққонии инсони комил имкониятҳои фаровони нигориши мушаххас ва образнокро ба ҳам созгор овардааст.
Вале, бо ин ҳама зебоиву муҳассанот, хушрафториву хушгуфторӣ зиштиву носоз-гории зан низ аз назари шоир дур нест. Ҳатто дар қиссаву ривоёти қудамо ин нуқта равшан ба назар мерасад. Чунончи, дар қиссаи «Мушкдона ва Шоҳизанон», ки дар охири аҳди Сосониён арзи ҳастӣ карда, миёни мардум машҳур буд, Мӯбадон чун ба назди Хусрави Парвиз ворид мешуд, ҳамвора ӯро бо суханони «Шоҳо! Дар зиндагонӣ саодатманд ва бар душманонат пирӯз бош, хайру сахо кун ва аз тоати занон иҷтиноб варз!» шодбош мегуфт. Ин тоати зан ҳамон доми фиреб аст, ки мард, бегумон, гоҳе ба он меафтад. Дар таъкиди ин қазия метавон аз достони «Синдбоднома»-и Зиёуддин Нахшабӣ ёдовар шуд [3, с. 232]. Ба ин маънӣ Саъдӣ дар «Бӯстон» овардааст:
Дилором бошад зани некхоҳ,
Валекин зани бад, Худоё, паноҳ!
Чу тӯтӣ калогаш бувад ҳамнафас,
Ғанимат шуморад халос аз қафас [7, с. 233].
96
Аҳророва Г.У. Инъикоси симои зан дар «Бустон»-и Саъдии Шерози
Аз нигоҳи Саъдӣ ҳамзистӣ бо зани ношоиста ва бадрафтор гайри қобили таҳаммул аст ва шоир зани бадро калоге медонад, ки ҳеҷ тӯтӣ тоқати зиндагӣ намуданро бо ӯ надорад.
Ё дар ҷои дигар мегӯяд:
Зани хуштабъ ганҷ асту ёр,
Раҳо кун зани зишти носозгор [7, с. 234].
Дар «Гулистон» низ ҳамин нукта гоҳ-гоҳ ба назар мерасад. Дар ҳикояти боби панҷум оид ба симои зани пире сухан меравад, ки мард аз дидани ӯ меранҷад ва ӯро ба хор ташбеҳ додааст:
Гул ба тороҷ рафту хор бимонд,
Ганҷ бардоштанду мор бимонд [6, с. 180].
Вале, бо ин ҳама ифодаҳову сарзанишҳо нисбати зан, эҳтирому дӯстдории шоир дар асар бештар ба назар мерасад. Орзуву ормони Саъдӣ ин аст, ки зан ҳамеша ободкунандаву чароги равшани хонадон бимонад ва мардро низ ба покии ахлоқ ва сабру таҳаммул ҳидоят намояд.«...Зан дигар мавриди сарзаниш қарор намегирад, балки мардро андарз медиҳад ва ӯро ба сӯи кори бартару беҳтар даъват мекунад» (8, с. 93). Ба ин маънӣ Саъдӣ гуфтааст:
Харобат кунад шоҳиди хонакан,
Бирав, хона обод гардон ба зан! (7, с. 234).
Лозим ба таъкид аст, ки Саъдии Шерозӣ, роҷеъ ба зан ва мақоми ӯ дар ҷамъияти он замон дар доираи ахлоқу одоб ва фалсафаи қуруни вусто муҳокима меронад ва изҳори мулоҳиза менамояд. Бино бар ин, ин ҳамеша назари Шайх Саъдӣ роҷеъ ба ин масъала қобили қабули имрӯзиён шуда метавонад. Ин нуктаро ҳанӯз аллома Шиблии Нӯъмонӣ таъкид карда буд:
Ҷойи басе таассуф аст, ки рутбаву дараҷаи зан дар замони Шайх нисбат ба мард таназзул ёфта ва занро аз мард пасттар мешумурданд ва, лизо, касоне, ки ба занонашон зиёд муҳаббат ва алоқа доштанд, онҳоро занпараст мехонданд ва мардум ба онҳо таъна мезаданд. Шайх, агарчи аз тарафи ин ашхос маъзарат хоста, мегӯяд: Касеро, ки бинӣ гирифтори зан,
Макун, Саъдиё, таъна бар вай мазан.
Ту ҳам ҷавр биниву бораш кашӣ,
Агар як шабе дар канораш кашӣ.
Занон шӯху фармондеҳу саркашанд,
Валекин бидидам, ки дар бар хушанд.
Лекин афсӯс, ки мардум гаразу гояти ин пайкари қудсро фақат нафспарастиву шавҳатронӣ фаҳмида ва надонистанд, ки ин ҷинси латиф обу ранги чеҳраи коинот мебошад.
Шайх роҷеъ ба зан ҳидояти дигаре дода, ки аз он собит мешавад дараҷа ва пояи ахлоқ дар он замон то чӣ қадар паст шуда будааст:
Зани нав кун, эй дӯст, дар ҳар баҳор,
Ки тақвими порина н-ояд ба кор.
Вале агар зан ҳам бихоҳад ҳамин фалсафаро ба кор бандад, шумо чӣ ҷавоб хоҳед гуфт? (8, с. 55-56).
Бо вуҷуди ин, тасвири бадеии симои зан ва андешаву афкори Саъдии Шерозӣ роҷеъ ба мақому мартабаи ӯ некбинонаву хайрхоҳона сурат гирифта, устоди инсон-шинос маъниҳои ҷолибро оид ба ҷинси латиф бо ранги тоза ва таровати дилпазир баён доштааст. Дар ин асар ду ҷанбаи чигунагии сирати зан ба мушоҳида мерасад. Аз як ҷониб, хислати зан аз нигоҳи башардӯстона ба таъкид омада бошад, аз ҷониби
97
Ahrorova G. U. Reflection of Woman's Image in Mesnevi «Buston» by Saadi Sherozi
дигар зиштиву носозгории вай дар раванди зиндагӣ ба равшанӣ бозгӯй шудааст. Мо бар ин боварем, ки ин маънӣ аз чигунагии дунёи ботинии зан сар мезанад. Аз ақидаҳои ихтилофангези садаҳои миёна аст, ки барои зан баробари арҷгузорӣ марзҳое эҷод карда буд. Аммо кӯшишҳои суханварони пешин дар мавриди бозгӯйи чигунагии сиришти зан бо он ҳама бартариву сифоти зишташ хеле ҷолибанд ва ибтикороти эшон аз ҳақиқати айнии офаринишгарии онҳо дар мавриди зан дарак медиҳад. Зан дар «Бӯстон» бисёр арҷманд ва гаронсанг муаррифӣ шудааст. Шоир дар осори гаронбаҳои хеш аз сифатҳои неки занон ёдовар шуда, эшонро чун мазҳари зебоиву муҳассанот ва шоистаи ситоиш муаррифӣ кардааст. Пас, баёни фазилатҳои зани хубу порсоро дар ашъори Шайх Саъдӣ дар нуктаҳои зер метавон хулоса кард:
- тарбияи фарзанди солим;
- накӯкорӣ ва некманишӣ;
- шуҷоату диловарӣ:
- вафодорӣ ва ҳусни шавҳардорӣ;
- фармонравоӣ ва адлу дод;
- доштани шарму озарм;
- хушбаёнӣ ва хушсуханӣ;
- хирадмандиву орифӣ.
Калидвожаҳо: тавсифи тимсоли зан, шаъну шарафи зан, зан-модар, баҳои манфӣ, щтидори зан, васоити тасвир
Пайнавишт:
1. Бобокалонова, Ҷонон. Зан ва замон. - Душанбе: Адиб, 2002. - 271 с.
2. Зарринкӯб, Абдулҳусайн. Бо корвони ҳулла. -Душанбе: Пайванд, 2004. - 332 с.
3. Нахшабӣ, Зиёуддин. Тӯтинома. Интишороти Донишгоҳи Теҳрон, 1372. - 340 с.
4. Ранҷбар, Аҳмад. Ҷозибаҳои фикрии Фирдавсӣ. -Теҳрон: Муассисаи интишороти Амири Кабир, 1379. - 464 с.
5. Фирдавсӣ, Абулқосим.Шоҳнома. Дар 9 ҷилд.-Душанбе: Адиб, 1987-1991. - Ҷ. 4.
6. Шерозӣ, Саъдӣ. Куллиёт. Дар 4 ҷилд. - Душанбе: Адиб, 1990. - Ҷ.3. - 365 с.
7. Шерозӣ, Саъдӣ. Куллиёт. Дар 4 ҷилд. - Душанбе: Адиб, 1990. - Ҷ.4. - 303 с.
8. Шиблии Нӯъмонӣ. Шеър-ул-Аҷам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон. Ҷ.2. -Теҳрон: Дунёи китоб, 1367. - 264 с.
Reference Literature:
1. Bobokalonova, Djonon. Woman and Time. - Dushanbe: Men-of-Letters, 2002. - 271 pp.
2. Zarrinkub, Abdulhusayn. With the Caravan of Khulla. - Dushanbe: Unision, 2004. - 332pp.
3. Nakhshabi, Ziyouddin. Tutinama. - Tehran: Tehran University publishing-House, 1372 hijra. -340 pp.
4. Ranjbar Akhmad. Attraction of Firdawsi's Ideas. - Tehran: The Great Emir, 1379 hijra - 464
pp.
5. Firdawsi, Abdulkasym. Shakhname. In 9 volumes. - Dushanbe: Men-of-Letters, 1987. - 1991. -V.4.
6. Sherozi, Saadi. Collection of Compositions. In 4 volumes. - Dushanbe, Men-of-Letters, 1990. -V.3. - 365 pp.
7. Sherozi, Saadi. Collection of Compositions. In 4 volumes. - Dushanbe, Men-of-Letters, 1990. -V.4. - 303 pp.
8. Shiblii Nu'moni. She'r-ul-Ajam or the History of Poets and Iran Literature. V.2. - Tehran: The World of Book, 1367 hijra. - 264 pp.
98
